Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Hrubieszów – historia miasta

Hrubieszów jest najdalej na wschód wysuniętym miastem Polski. Jest położony nad rzeką Huczwą, w Kotlinie Hrubieszowskiej. Leży na terenie Nadbużańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. W okolicach miasta znajdują się liczne wczesnośredniowieczne cmentarzyska, kurhany i inne odkrycia archeologiczne.
W Hrubieszowie urodził się słynny polski pisarz Bolesław Prus. Pracowali tu m.in. Stanisław Staszic, Bolesław Leśmian i prof. Wiktor Zin.

Ulica 3-go Maja w Hrubieszowie
Ulica 3-go Maja w Hrubieszowie (Autor: Lejman, Wacław)

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W miejscu późniejszej osady Rubieszów początkowo istniał gród obronno-handlowy, wzniesiony nie później niż w 1254 roku, na wyspie otoczonej wodami rzeki Huczwy, przy skrzyżowaniu ważnych w średniowieczu szlaków handlowych, prowadzących z Chełma do Bełza i Włodzimierza Wołyńskiego, w kierunku Zawichostu, i dalej – na Mazowsze. Prawdopodobnie od około połowy XIII wieku, na niewielkim wzniesieniu w dolinie Huczwy, rozwijała się tu osada należąca do Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1255 roku i odnosi się do Daniela – księcia halicko-włodzimierskiego, który w lasach w pobliżu osady upolował sześć dzików. Po 1366 roku osada ta, wraz z całą Rusią Czerwoną, znalazła się w granicach Polski.

Prawa miejskie Rubieszów otrzymał w 1400 roku od króla Władysława Jagiełły. Miasto szybko rozwijało się, stając się wkrótce ważnym ośrodkiem administracyjnym i gospodarczym. Od samego początku istnienia miało charakter wieloetnicznego i wielowyznaniowego ośrodka, zamieszkiwanego przez wyznających katolicyzm Polaków, prawosławnych Rusinów oraz Żydów. Dynamiczny rozwój miasta został zahamowany przez wojny z przełomu XVII i XVIII wieku, podczas których Rubieszów był wielokrotnie niszczony, m.in. przez Tatarów (w latach: 1498, 1500, 1502, 1506, 1519, 1526, 1640 i 1672), Kozaków Chmielnickiego (1648), wojska kozacko-moskiewskie i wojska Rakoczego, a także przez wojska szwedzkie. W latach 30. XVIII wieku Rubieszów został odbudowany i odzyskał silną pozycję, jednakże już w 1736 roku miasto zostało zniszczone w wyniku pożaru. Po pierwszym rozbiorze Rubieszów stał się częścią zaboru austriackiego, po 1809 roku – przemianowany na Hrubieszów – został włączony do Księstwa Warszawskiego, a później – do Królestwa Polskiego. W wieku XIX miasto przeżywało okres szybkiego rozwoju gospodarczego, znacząco wzrosła też liczba mieszkańców. Rozwój miasta wspierał w tym okresie m.in. ksiądz Stanisław Staszic, założyciel Towarzystwa Rolniczego, będącego pierwszą w Europie spółdzielnią. Około połowy XIX stulecia Hrubieszów stał się drugim co do wielkości (po Lublinie) miastem guberni lubelskiej. Działały tu liczne młyny parowe i wodne, olejarnie i octownie, a także browar i warzelnia miodu. W mieście rozwijało się rzemiosło, przemysł oraz handel, pozostający głównie w rękach kupców żydowskich. Działały tu cztery państwowe szkoły elementarne, trzy szpitale (św. Jadwigi, św. Edmunda i szpital żydowski) oraz dwa przytułki dla starców.

Po wybuchu II wojny światowej Hrubieszów został zajęty najpierw przez wojska niemieckie, a następnie przez wojska sowieckie. Sowieci opuścili miasto w październiku, a Hrubieszów został ponownie zajęty przez Niemców. W czerwcu 1940 roku w mieście utworzono getto, do którego wysiedlono Żydów z Hrubieszowa i okolic. Likwidacja getta trwała od czerwca 1942 roku do września 1943 roku. W tym czasie wszystkich Żydów z hrubieszowskiego getta przewieziono do obozu zagłady w Sobiborze.

Hrubieszów został wyzwolony przez wojska radzieckie w lipcu 1944 roku.

W latach PRL Hrubieszów był ważnym ośrodkiem administracyjnym dla rolniczego regionu posiadającego czarnoziemy – najlepsze w Polsce gleby pszenno-buraczane. Rozwijało się tu także przetwórstwo rolno-spożywcze oraz jedyna w kraju fabryka lnu (Hakon). Zmiany polityczno-gospodarcze, jakie nastąpiły po 1989 roku, przyniosły znaczące pogorszenie rolnictwa i przemysłu w regionie. Sytuację poprawiło przyłączenie Polski do Unii Europejskiej, które uczyniło z Hrubieszowa jeden z najdalej na wschód wysuniętych ośrodków Wspólnoty, zajmujący się m.in. obsługą ruchu granicznego.

Pierwszy zapis, nazwa, charakter, przywilej lokacyjnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy zapis

Pierwsza wzmianka o Hrubieszowie znajduje się w dokumentach z 1254 roku, gdzie określany jest jako osada, leżąca wśród lasów, z dworem myśliwskim. Przypuszcza się, iż wcześniej istniał tu ruski gród obronny, będący jednym z Grodów Czerwieńskich, położony na wyspie oblanej wodami rzeki Huczwy.

Nazwa

Początkowo Rubyesców, do 1802 roku funkcjonował jako Rubieszów, jidysz: בושייבורה; j. austr. Grubeschow; j. ros. Грубешoв.
W źródłach staropolskich Hrubieszów występuje pod obecną nazwą. Najbardziej rozpowszechniona, choć błędna, teoria głosi, iż nazwa miasta pochodzi od ruskiego słowa „rubież” (granica, wał obronny). Większość badaczy uznaje, że nazwa miasta wywodzi się od innego słowa, pochodzącego z języka ruskiego – Hrubiesz (polski Grubiesz, Grabiesz lub Grębosz). Przymiotnik „hruby”, czyli gruby, mógł oznaczać kogoś otyłego albo bogatego. Istnieje też teoria, rozpowszechniana przez Antoniego Wiatrowskiego, że miasto przyjęło swą nazwę od nazwiska domniemanego założyciela osady, Rubiesza, oraz inna – mało prawdopodobna – hipoteza, wywodząca nazwę miasta od litewskiego herbu Rubiesz.

Charakter

Początkowo osada ruska, następnie stanica myśliwska Jagiellonów i wieś królewska, przekształcona w miasto w 1400 roku.

Przywilej lokacyjny

29 września 1400 roku we Lwowie król Władysław Jagiełło podniósł królewską wieś do godności miasta i obdarzył ją prawem magdeburskim.
Jan Górak przypuszcza, że książę Ziemowit IV, po otrzymaniu Hrubieszowa od króla w 1388 roku nadał mu prawo magdeburskie, jednakże w późniejszym okresie Hrubieszów podupadł, m.in. na skutek odebrania miasta Ziemowitowi. Król, chcąc je z podźwignąć z upadku, ponownie nadał Hrubieszowowi prawo magdeburskie w 1400 roku.

Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pieczęć, herb

Herb Hrubieszowa został nadany przez króla Zygmunta Augusta w 1550 roku. Na tarczy herbowej przedstawiona jest głowa jelenia z dwoma krzyżami umieszczonymi między jego rogami. Pierwotnie na tarczy znajdował się jeden krzyż, drugi został dodany w późniejszym okresie. Herb nawiązuje do przeszłości Hrubieszowa, który w czasach jagiellońskich pełnił funkcję stanicy myśliwskiej. Krzyże znajdujące się na tarczy są uznawane przez mieszkańców Hrubieszowa za symbole uznania za ofiary poniesione przez miasto podczas pięciu najazdów tatarskich.

Przywileje

1400 – król Władysław Jagiełło podniósł królewską wieś do godności miasta i obdarzył ją prawem magdeburskim. W tym samym dokumencie nadał miastu przywilej ustanowienia parafii i zwolnił przyszłych hrubieszowian na okres dziesięciu lat od wszelkich podatków i świadczeń, nadając im jednocześnie pola pod uprawę i dwa łany na pastwisko;
1450 – przywilej nadany przez Kazimierza Jagiellończyka, nakazujący zmierzającym z Rusi na Mazowsze, Śląsk i Wielkopolskę wybieranie drogi przez Hrubieszów;
1502 – przywilej na mostowe i cło połączony ze zwolnieniem mieszkańców od opłaty czopowego na jeden rok;
1511 – król Zygmunt Stary w Brześciu Litewskim potwierdził wszelkie prerogatywy i swobody nadane przez swych poprzedników;
1510 – Zygmunt Stary potwierdził prawo mieszczan do użytkowania sadzawki miejskiej o nazwie Nowa Grobla;
1518 – w Brześciu Litewskim Zygmunt Stary odnowił dla obywateli miasta przywilej na sadzawkę miejską, pozwalając czerpane z niej dochody wykorzystywać na potrzeby miasta;
1526 – po zniszczeniu miasta przez Tatarów, Zygmunt Stary na sejmie w Piotrkowie nadał miastu karczmę wraz z przywilejem sprowadzania i sprzedawania w niej alkoholu na użytek mieszkańców miasta;
1527 – król potwierdził przywilej z 1502 roku na pobieranie cła i mostowego na korzyść miasta;
1532 – Zygmunt Stary nadał miastu nowy przywilej na pobieranie targowego od zboża i miodu przywiezionego na targ w Hrubieszowie na korzyść miasta;
1547 – 24 grudnia król Zygmunt August nadał kościołowi św. Ducha dziesięcinę ziarna ze wsi Jarosławce i Rochatycz – w połowie dla plebana, w połowie na utrzymanie ubogich;
1550 – po kolejnym zniszczeniu miasta, Zygmunt August pozwolił mieszczanom zająć wszystkie place, na których w przeciągu jednego roku dawni mieszkańcy nie zaczną się budować, nadał też miastu prawo wyrębu w lasach starostwa lubomiskiego, co miało ułatwić odbudowę ośrodka;
1551 – 16 października Zygmunt August wydał zezwolenie na wolny wyrąb drewna w lasach starostwa hrubieszowskiego, z przeznaczeniem na opał oraz do celów budowlanych;
1555 – Zygmunt August nadał miastu herb;
1578 – król Stefan Batory nadał mieszkającym w Hrubieszowie Żydom przywilej na budowę synagogi oraz domów dla kantora i rabina. Król uwolnił też Żydów hrubieszowskich od powinności na rzecz miasta, zezwalając jednocześnie na budowę i prowadzenie sklepów i kramów w rynku, budowę browaru, warzenie i sprzedaż piwa, sprzedaż wszelkiego rodzaju żywności i trunków, kupno domów i placów – zarówno w rynku, jak i w całym mieście. Ponadto zrównał żydowskich obywateli miasta w prawach i obowiązkach z obywatelami chrześcijańskimi;
po 1578 – budowa I drewnianej synagogi w Hrubieszowie;
1605 – zatwierdzenie przywilejów dla cechu kuśnierskiego;
1615 – Zygmunt III Waza ustanowił cech krawiecki i piekarski;
1616 – Zygmunt III ustanowił cech szewski;
1617 – król zatwierdził ustawy cechów: kowalskiego, ślusarskiego, bednarskiego, stolarskiego, stelmaskiego, siodlarskiego, kotlarskiego, mieczników, złotników i gonciarzy;
1619 – starosta hrubieszowski Jan Żółkiewski zatwierdził ustawę cechu tkackiego;
1630 – Zygmunt III zatwierdził fundację cerkwi unickiej pw. Wniebowzięcia NMP.

Przynależność administracyjna

Początkowo w miejscu dzisiejszego Hrubieszowa istniał prawdopodobnie ruski gród obronny, należący do Grodów Czerwieńskich. Zapewne od około połowy XIII wieku rozwinęła się wokół niego osada, należąca do Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Wkrótce Hrubieszów zyskał status centrum okręgu grodowego, przejmując administracyjne funkcje zniszczonego Wołynia. W latach 1366–1377 należał do lennego księstwa chełmsko-bełskiego, będącego w posiadaniu litewskich Narymuntowiczów, zaś do 1387 roku znajdował się pod zarządem węgierskim. W 1388 roku król Władysław Jagiełło nadał Hrubieszów wraz z ziemią bełską Ziemowitowi IV, księciu mazowieckiemu. Około 1395 roku, wraz z niewielkim okręgiem, Hrubieszów został przez króla zabrany i włączony do ziemi chełmskiej. W latach 1429–1465 Hrubieszów stanowił w ziemi chełmskiej odrębny powiat sądowy, zaś później – starostwo niegrodowe, które z czasem stało się enklawą ziemi chełmskiej w województwie bełskim. Taki stan rzeczy utrzymywał się do końca I Rzeczypospolitej.

W wyniku I rozbioru Hrubieszów znalazł się w zaborze austriackim. Po nowym podziale administracyjnym miasto stało się na krótko siedzibą dystryktu, przeniesioną w 1775 roku do Zamościa. W 1799 roku rząd austriacki przekazał Hrubieszów Ignacemu Cetnerowi, wojewodzie bełskiemu, a ten odsprzedał je Stanisławowi Staszicowi. Od 1809 roku Hrubieszów wchodził w skład Księstwa Warszawskiego, stając się, wraz z całym powiatem hrubieszowskim, częścią utworzonego w 1810 roku departamentu lubelskiego. Od 1815 roku miasto należało do Królestwa Polskiego.

Do 1866 roku Hrubieszów znajdował się w rękach prywatnych.

W latach 1975–1998 miasto należało do województwa zamojskiego, a po reformie administracyjnej w 1999 roku znalazło się w obrębie województwa lubelskiego.

Ludność Hrubieszowa w latach 1765–1939

Rok Ogół mieszkańców Żydzi Chrześcijanie
1765 2500 790 (31,6%) 1710 (68,4%)
1827 4172 2924 (53,6%) 1248 (46,4%)
1857 5902 3201 (54,6%) 2701 (45,4%)
1862 6181 3605 (58,3%) 2576 (41,7%)
1871 7717 4449 (57,6%) 3268 (42,4%)
1884 8280 5008 (60,5%) 3272 (39,5%)
1897 10639 5352(50,3%) 5287 (49,7%)
1905 12197 7945 (52,3%) 4252 (47,7%)
1918 9598 5313 (55,4%) 4285 (44,6%)
1939 11000 7500 (68,2%) 3500 (31,8%)

 

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1254 – pierwsza wzmianka o Hrubieszowie;
1366 – Rubieszów, wraz z całą Rusią Czerwoną, został przyłączony do ziem polskich;
1388 – król Władysław Jagiełło nadał Hrubieszów Ziemowitowi IV;
około 1393 – Hrubieszów został odebrany Ziemowitowi IV i włączony do ziemi chełmskiej;
1400 – Władysław Jagiełło nadał wsi prawa miejskie magdeburskie, obdarzając jednocześnie mieszkańców miasta licznymi przywilejami, a także erygował kościół pw. Wniebowzięcia NMP, zastrzegając sobie i swoim następcom prawo ustanawiania proboszcza;
1411 – spotkanie Władysława Jagiełły z Witoldem, wielkim księciem litewskim;
1413 – w mieście po raz kolejny gościł Władysław Jagiełło;
1429 – król ustanowił odrębny powiat sądowy hrubieszowski, istniejący do 1465 roku;
1430 – wizyta Władysława Jagiełły;
1440 – w aktach grodzkich i ziemskich pojawia się pierwsza wzmianka o mieszkającym w Hrubieszowie Żydzie – Eliaszu (Eliahu), który zajmował się handlem końmi, sprowadzanymi z Kijowa;
1450 – król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu przywilej nakazujący kupcom jadącym z ziem ruskich w kierunku Radomia, Poznania i Wrocławia aby przejeżdżali przez Hrubieszów i tu opłacali cło;
1456 – Kazimierz Jagiellończyk wydał pozwolenie Żydowi z Hrubieszowa, Michlowi, na handel winem i innymi towarami na terenie całego kraju i poza granicami, uwalniając go też od płacenia cła;
1459 – Kazimierz Jagiellończyk oddał Hrubieszów, wraz z należącymi doń wsiami, Janowi Kuropatwie, podkomorzemu lubelskiemu, jako zastaw na pożyczkę 500 złotych;
1473 – po pożarze Chełma do Hrubieszowa została przeniesiona katedra biskupia, która mieściła się tu do 1490 roku, kiedy została przeniesiona do Krasnegostawu;
1475 – Kazimierz Jagiellończyk przekazał Hrubieszów Deszborowi, jako zastaw za udzieloną pożyczkę 2400 złotych;
1498 – zniszczenie miasta w wyniku najazdu Tatarów;
1500 – kolejne zniszczenie i spustoszenie miasta w wyniku najazdu Tatarów;
1501 – zniszczone miasto zostało uwolnione od wszelkich podatków i ciężarów na dziesięć lat, co miało sprzyjać jego odbudowie;
1502 – kolejny najazd Tatarów;
– ustanowienie dwóch jarmarków, jednego w dzień Wniebowstąpienia Pańskiego, a drugiego na Podniesienie św. Krzyża, oraz cotygodniowych targów w czwartek, a także przywileju na pobieranie mostowego i cła, z którego zyski miały być przeznaczone na odbudowę miasta;
1506 – ponowne zniszczenie miasta przez Tatarów;
1510 – pierwsza wzmianka o istniejącej w Hrubieszowie parafii prawosławnej;
1511 – król Zygmunt Stary potwierdził wszelkie nadane wcześniej przywileje i swobody;
1518 – Zygmunt Stary odnowił przywilej na sadzawkę miejską, pozwalając, aby dochody z niej były przeznaczane na potrzeby miasta;
1519 – ponowne zniszczenie miasta przez Tatarów;
1523 – Zygmunt Stary, na prośbę Andrzeja z Tenczyna, wojewody sandomierskiego, hrubieszowskiego i bełskiego, na rok uwolnił obywateli Hrubieszowa od podwód dla niego, a także dla posłów i dworzan, a w 1524 roku przedłużył uwolnienie na kolejny rok;
1526 – po raz kolejny Hrubieszów został zniszczony przez Tatarów;
– miasto otrzymało karczmę wraz z przywilejem sprowadzania i sprzedawania w niej trunków na użytek miasta;
1527 – Zygmunt Stary potwierdził przywilej z 1502 roku na pobieranie cła i mostowego na korzyść miasta;
1532 – Zygmunt Stary zobowiązał kupców aby opłacali cło w Hrubieszowie;
– Zygmunt Stary nadał miastu nowy przywilej na pobieranie targowego;
1544 – miasto zostało zniszczone w czasie pożaru, w czasie którego spłonął m.in. kościół i klasztor dominikanów;
1547 – król Zygmunt August uposażył ufundowany przez mieszkańców miasta kościół ze szpitalem św. Ducha w dziesięcinę ze zboża ze wsi Jarosławce i Rohatycz;
1549 – Zygmunt August zawarł układ z dominikanami, na mocy którego konwent odstąpił plac, na którym znajdowały się zniszczone w wyniku pożaru kościół i klasztor, w zamian za dwa place, znajdujące się bliżej rynku;
1550 – Zygmunt August pozwolił miastu zajmować wszystkie opuszczone posesje, na których, w ciągu roku, nie zaczną budować się dawni mieszkańcy;
– Zygmunt August nadał miastu herbu z napisem „Sigillum Civitatis Hrubieszow”;
– Zygmunt August przekazał całe wójtostwo hrubieszowskie Jędrzejowi Dąbrowskiemu, staroście hrubieszowskiemu;
1551 – Zygmunt August pozwolił mieszkańcom Hrubieszowa na wolny wyrąb drewna na opał i do celów budowlanych w lasach starostwa hrubieszowskiego;
1565 – król przekazał dominikanom dziesięcinę z należących do zamku pól folwarcznych;
– król oddał Hrubieszów, wraz z należącymi do niego wsiami, Andrzejowi Dąbrowskiemu, wojewodzie bełskiemu i staroście hrubieszowskiemu, jako zastaw za pożyczkę 16 000 złotych;
1576 – król Stefan Batory oddał starostwo hrubieszowskie w dożywotnie posiadanie Andrzejowi Tęczyńskiemu oraz żonie jego – Zofii z Dębowskich;
1578 – Stefan Batory, na prośbę Andrzeja Tęczyńskiego, nadał Żydom hrubieszowskim przywilej na zbudowanie szkoły, domu dla kantora i rabina oraz zrównał ich z chrześcijańskimi obywatelami miasta;
1588 – król Zygmunt III nadał dożywotnio starostwo i wójtostwo hrubieszowskie Stanisławowi Żółkiewskiemu;
1592 – Stanisław Żółkiewski zawarł układ z mieszkańcami Hrubieszowa, na mocy którego miasto odstąpiło mu prawa do stawu, za co Żółkiewski uwolnił mieszczan od niektórych obowiązków na rzecz miasta. Układ ten został zatwierdzony przez króla Zygmunta III w Warszawie w 1593 roku;
1605 – Zygmunt III zatwierdził ustawę cechu kuśnierskiego;
1615 – Zygmunt III zatwierdził ustawę cechu krawieckiego i piekarskiego;
1616 – Zygmunt III zatwierdził ustawę cechu szewskiego;
1617 – Zygmunt III zatwierdził ustawy cechów: kowalskiego, ślusarskiego, bednarskiego, stolarskiego, stelmaskiego, siodlarskiego, kotlarskiego, mieczników, złotników i gonciarzy;
1619 – Jan Żółkiewski, starosta hrubieszowski, zatwierdził ustawę cechu tkackiego;
1627 – Zygmunt III oddał starostwo hrubieszowskie swojemu synowi Władysławowi;
1630 – Zygmunt III, na prośbę Metodiusza Terleckiego, biskupa chełmskiego, zatwierdził fundację cerkwi grekokatolickiej pw. Wniebowzięcia NMP, wzniesionej i uposażonej przez mieszczanina hrubieszowskiego, Sofroniego Koculę;
1633 – król Władysław IV przywilejem wydanym w czasie sejmu koronacyjnego w Krakowie, ustanowił mostowe od każdego konia;
– Władysław IV oddał starostwo hrubieszowskie Rafałowi Leszczyńskiemu, wojewodzie bełskiemu;
1639 – Władysław IV nadał wójtostwo hrubieszowskie dożywotnio Annie Żyrzyńskiej;
– miasto zostało zniszczone w wyniku wielkiego pożaru;
1640 – ponowne zniszczenie miasta w wyniku najazdu Tatarów;
1643 – Władysław IV potwierdził prawo do propinacji wódki, pod warunkiem iż dochód będzie przeznaczany na potrzeby odbudowy miasta;
1646 – miasto ucierpiało w wyniku przemarszu wojsk Władysława IV;
1648 – miasto wraz z zamkiem zostało zniszczone przez wojska Chmielnickiego. Miał wówczas miejsce pogrom ludności żydowskiej, spośród której ocalało tylko kilka osób;
1658 – proces sądowy dwóch Żydów z Hrubieszowa, Salomona i Jakuba, procesujących się z Kościołem katolickim o arendę młynów;
1661 – zniszczenie zamku i miasta przez Szwedów;
1672 – zniszczenie miasta przez Tatarów;
1676 – probostwo hrubieszowskie zostało przyłączone do katedry chełmskiej;
1693 – Jan III z Żółkwi, na prośbę Marka Matczyńskiego i mieszczan, ufundował i bogato uposażył szpital przy cerkwi św. Mikołaja;
1705 – starostwo hrubieszowskie weszło w posiadanie Stanisława Potockiego, starosty litewskiego;
1709 – miasto nawiedziła zaraza;
1715 – budowa nowej synagogi;
1722 – król August II potwierdził wszystkie przywileje nadane miastu przez jego poprzedników;
1727 – Stanisław Potocki odstąpił miasto Franciszkowi Salezemu Potockiemu;
1769 – w Hrubieszowie urodził się słynny mechanik i matematyk Abraham Stern;
1772 – na skutek pierwszego rozbioru Hrubieszów znalazł się pod panowaniem austriackim;
1788 – po śmierci Franciszka Salezego Potockiego, ostatniego starosty, rząd austriacki przejął w posiadanie Hrubieszów wraz z należącymi doń wsiami;
1795 – utworzenie parafii greckokatolickiej;
1799 – rząd austriacki przekazał Hrubieszów hrabiemu Ignacemu Cetnarowi, wojewodzie bełskiemu, w zamian za dobra solne;
1800 – dobra hrubieszowskie zostały oficjalnie odsprzedane Aleksandrowi Sapiesze i jego żonie, Annie z Zamoyskich, za sumę około 700 000 zł, choć faktycznym nabywcą dóbr był Stanisław Staszic, który sam nie będąc szlachcicem nie mógł nabyć majątku na własne nazwisko;
1801 – Aleksander Sapieha przekazał wszelkie prawa do dóbr hrubieszowskich na swą żonę Annę, która przekazała Stanisławowi Staszicowi nieograniczone plenipotencje do zarządzania dobrami hrubieszowskimi;
1802 – zmiana nazwy na Hrubieszów;
1812 – po przyłączeniu Hrubieszowa do Księstwa Warszawskiego, księżna Anna Sapieżyna odstąpiła dobra hrubieszowskie na rzecz Stanisława Staszica, przepisując na niego tytuł własności;
1801 i 1803 – zniszczenie miasta na skutek pożarów;
1806 – rozpoczęcie odbudowy miasta, ustanowienie w Hrubieszowie zarządu podprefektury, sądu pokoju i szkoły podwydziałowej;
1809 – Hrubieszów znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego;
1810 – w Hrubieszowie utworzono nowy powiat administracyjny;
1811 – utworzenie w mieście stacji poczty i telegrafu;
1816 – Stanisław Staszic zakłada w mieście Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, będące pierwszą w Europie organizacją przedspółdzielczą, działającą do 1945 roku i wspierającą rozwój gospodarczy ośrodka;
1844 – w Hrubieszowie wybudowano szpital żydowski;
1847 – w Hrubieszowie urodził się Bolesław Prus;
1866 – Hrubieszów staje się rządowym miastem carskim;
1874 – budowa nowej bożnicy;
1914 – powołanie w Hrubieszowie Ochotniczej Straży Pożarnej;
1915 – przymusowa ewakuacja do Rosji ludności prawosławnej z Hrubieszowa;
1920 – przez pewien czas w Hrubieszowie mieścił się sztab 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego;
1939 – 14 września do miasta wkroczyły wojska niemieckie;
– 17 września miasto zostało zajęte przez oddziały Armii Czerwonej;
– w październiku wojska radzieckie opuściły miasto, wraz z nimi za Bug udała się grupa około 1400 żydowskich mieszkańców Hrubieszowa. Miasto zostało ponownie zajęte przez Niemów;
– 1 grudnia: marsz śmierci Żydów pędzonych przez hitlerowców w stronę Bugu;
1940 – wywiezienie do obozów koncentracyjnych hrubieszowskiej inteligencji;
1942 – 16 kwietnia Niemcy rozstrzelali 16 osób u podnóża Góry Tatarskiej;
15 czerwca 1940 – utworzenie getta w Hrubieszowie;
1 czerwca 1942 – początek likwidacji hrubieszowskiego getta, pierwsze transporty z getta do obozu zagłady w Sobiborze;
1943 – koniec likwidacji getta w Hrubieszowie;
6 stycznia 1944 – egzekucja 50 mieszkańców Hrubieszowa;
1944 – w sierpniu Sowieci rozbili pod Hrubieszowem oddziały AK, idące na pomoc powstańcom warszawskim;
1960 – utworzenie Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego;
1975–1998 – miasto administracyjnie należało do województwa zamojskiego;
1999 – miasto zostało włączone do powiększonego województwa lubelskiego;
– Hrubieszów ponownie został stolicą powiatu.

Instytucje kościelneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Parafia

Akt erekcyjny pierwszej parafii w Hrubieszowie nie zachował się, choć należy przypuszczać, iż nastąpiło to wraz z nadaniem miastu praw magdeburskich w 1400 roku. Kościół parafialny mógł być wzniesiony w 1400 lub 1401 roku. Świątynia była wielokrotnie niszczona i odbudowywana. Wizytacja z 1672 roku notuje obecność nowego kościoła, zawiera też nazwisko ówczesnego proboszcza hrubieszowskiego – biskupa sufragana chełmskiego Mikołaja Świrskiego. Kościół posiadał już wówczas dzwonnicę i murowaną kaplicę fundacji Katarzyny Łysakowskiej. Kolejny budynek kościoła parafialnego w tym samym miejscu wystawił ks. Kostyński w 1677 roku. Został on zburzony w 1785 roku, zaś plac po nim sprzedano w 1811 roku. W 1873 roku, na miejscu dawnego kościoła parafialnego, rząd carski wzniósł istniejącą do dziś parafialną cerkiew prawosławną pw. Wniebowzięcia NMP.

W XVI wieku w Hrubieszowie istniał też drugi kościół, pw. św. Ducha, ufundowany wraz ze szpitalem w 1547 roku przez mieszkańców miasta. W dniu 24 grudnia 1547 roku król Zygmunt August nadał świątyni dziesięcinę ziarna ze wsi Jarosławce i Rochatycz – w połowie dla plebana, w połowie na utrzymanie ubogich. Po zniszczeniach, kościół został odbudowany w 1685 roku, a następnie ponownie zniszczony przed 1750 rokiem i już nie wzmiankowany.

W 1416 roku Jan z Opatowa, późniejszy biskup chełmski, ufundował pod miastem kościół i klasztor dominikanów, uposażony następnie przez króla Władysława Jagiełłę. Po zniszczeniu zabudowań kościelnych w wyniku pożaru w 1544 roku, w 1549 roku dominikanie odstąpili zamkowi plac poklasztorny w zamian za plac położony bliżej rynku, gdzie pobudowano nowy, drewniany kościół. W jego miejscu około 1751 roku dominikanie, z pomocą Kurdwanowskich, wystawili nowe, murowane budynki klasztorne oraz kościół istniejący do dziś jako kościół parafialny. W 1781 roku miała miejsce kasata hrubieszowskiego klasztoru jednak zakonnicy pozostali w mieście aż do 1819 roku. W latach 20. XIX wieku obiekty poklasztorne zostały przebudowane wg projektu Hiacynta Dąbrowskiego, z przeznaczeniem na cele oświatowe. Obecnie mieści się w nich Zespół Szkół Ogólnokształcących.

Na terenie miasta istnieją cztery parafie rzymskokatolickie:
– parafia rzymskokatolicka pw. św. Stanisława Kostki, Sanktuarium Matki Boskiej Sokalskiej;
– parafia rzymskokatolicka pw. św. Ducha, przy której działa Zgromadzenie Zakonne Córek Maryji Niepokalanej;
– parafia rzymskokatolicka pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy;
– parafia rzymskokatolicka pw. św. Mikołaja;
a także
– parafia prawosławna pw. Zaśnięcia NMP;
oraz
– Kościół Ewangelicznych Chrześcijan – Zbór w Hrubieszowie;
– Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej – Zbór w Hrubieszowie;
– Kościół Boży w Chrystusie – Centrum Chrześcijaństwa „Rebeka”.

Szkoły, szpitale, bractwa

Szpital działający przy kościele św. Ducha, ufundowanym przez mieszczan i hojnie uposażony przez króla Zygmunta Augusta.
Od 21 marca 1891 roku przy cerkwi unickiej pw. Zaśnięcia Matki Bożej istniało samodzielne ogniwo Bractwa Cerkiewnego.

Instytucje kościelne innych wyznańBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Synagogi

Pierwsza wzmianka o drewnianej synagodze w Hrubieszowie pochodzi z 1578 roku. Do czasów II wojny światowej w Hrubieszowie działy dwie synagogi murowane: jedna – barokowa, wzniesiona w 1715 roku, druga – zbudowana w 1874 roku, w miejscu wcześniejszej, drewnianej. Obie zostały zniszczone przez Niemców w czasie okupacji. W 1958 roku mury drugiej synagogi rozebrał i sprzedał jako materiał budowlany jeden z ocalałych Żydów hrubieszowskich.

W okresie międzywojennym w Hrubieszowie działały liczne żydowskie stowarzyszenia dobroczynne, m.in. Linas Hacedek i Towarzystwo Pomocy Przeciw Nędzy Bejs Lechem.

Cerkwie prawosławne

Na przestrzeni wieków w Hrubieszowie istniało co najmniej osiem cerkwi.
Od XIII do XVI wieku centrum prawosławnego życia religijnego stanowiła cerkiew parafialna pw. św. Mikołaja Cudotwórcy. Przypuszcza się, że mogła istnieć w Hrubieszowie już około 1255 roku, choć nie znajduje to potwierdzenia w źródłach. Pierwsza źródłowa informacja o cerkwi drewnianej w Hrubieszowie pochodzi z 1510 roku. W latach 1795–1828 na jej miejscu zbudowano nową cerkiew pw. św. Mikołaja, która po rekoncyliacji w 1918 roku została przekształcona w kościół katolicki pw. św. Stanisława Kostki. W XVI wieku istniała też cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, na miejscu której wzniesiono później inną cerkiew, przemianowaną ostatecznie w 1827 roku na cerkiew pw. Bohorodycy.

W 1531 roku były w Hrubieszowie dwie cerkwie, a w 1620 roku – trzy. W 1630 roku, z fundacji Sofrona Kozuli, wzniesiono murowaną cerkiew prawosławną pw. Zaśnięcia Matki Bożej („Uspieńska”). Od początku XVII wieku była ona ważnym ośrodkiem życia duchowego hrubieszowskich unitów (grekokatolików). Parafia, pełniąca funkcję siedziby dziekana, została bogato uposażona, m.in. w 185 mórg gruntu w Sławęcinie i Czerniczynie. W 1877 roku parafia otrzymała dodatkowo 6-pokojowy dom z budynkami gospodarczymi dla proboszcza, oraz 3 duże domy dla psalmisty wraz z kancelarią i salą konferencyjną dla duchowieństwa dekanalnego, dla psalmistów, oraz dla Chełmskiego Bractwa Cerkiewnego Bogarodzicy. Służba parafialna posiadała także duży sad owocowy. Wraz z powrotem hrubieszowskich unitów do prawosławia (13 maja 1875), od 1876 roku aż do bieżeństwa w 1915 roku, cerkiew działała jako jedna z dwóch parafialnych cerkwi prawosławnych w Hrubieszowie. W 1918 roku – gdy w wyniku masowego exodusu w Hrubieszowie nie było już ludności prawosławnej – świątynia, a także wszelkie nieruchomości cerkiewne zostały przejęte przez kościół rzymskokatolicki. Już w 1921 roku parafia prawosławna została reaktywowana i od 1924 roku była siedzibą dziekana. Obecnie jest jedną z niewielu działających parafii prawosławnych w regionie. Co roku odbywają się tu uroczystości ku czci turkowickiej ikony Matki Bożej, czczonej wśród Polaków obrządku łacińskiego jako Matka Boska Jasnogórska.

W 1905 roku zbudowano w Hrubieszowie na terenie koszar murowaną cerkiew garnizonową pw. św. Jerzego, która w okresie międzywojennym została przekształcona na rzymskokatolicki kościół garnizonowy, przeznaczony dla 2. pułku strzelców konnych. W czasie okupacji i przez kilkadziesiąt lat po wojnie budynek był użytkowany jako magazyn. Kościół został odrestaurowany w 1982 roku wg projektu prof. Wiktora Zina i rekonsekrowany jako kościół parafialny pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.

Inne obiekty o charakterze obrzędowym i kultowym

Stary cmentarz żydowski założony pod koniec XV lub na początku XVI wieku był konsekrowany w II połowie XVI wieku, na mocy przywileju króla Stefana Batorego i użytkowany czynnie do czasów II wojny światowej. W okresie okupacji kirkut był wykorzystywany jako miejsce egzekucji. Pochodzące stąd macewy posłużyły do utwardzania dróg. W latach 90. teren dawnego kirkutu został ogrodzony, przeniesiono tu 40 ocalałych macew. Z fragmentów zniszczonych macew wybudowano – wg projektu Wiktora Zina i Abrahama Silbersteina – lapidarium w kształcie „Ściany Pamięci”, a także marmurowy pomnik poświęcony pamięci ofiar Zagłady. Pod koniec XIX wieku w Hrubieszowie wyznaczono też drugi kirkut, jednakże nie ma pewności, czy był on kiedykolwiek czynnie użytkowany.

W czasie I wojny światowej, w lipcu i sierpniu 1915 roku, gdy wojska niemieckie przerwały linię frontu i ruszyły na wschód, miał miejsce wielki exodus ludności prawosławnej z Hrubieszowa i z całej wschodniej części Imperium Rosyjskiego, znany jako bieżeństwo.

Szkoły o charakterze wyznaniowym

W II połowie XIX wieku w Hrubieszowie działały liczne chedery dla chłopców wyznania mojżeszowego. W okresie międzywojennym funkcjonowała tu także Talmud-Tora – religijna szkoła dla chłopców prowadzona przez gminę, a także Bejt-Jaakow – religijna szkoła dla dziewcząt prowadzona przez Agudas Istel, oraz syjonistyczna szkoła prowadzona przez Stowarzyszenie Tarbut.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cechy, korporacje

W Hrubieszowie działało wiele cechów rzemieślniczych: do 1605 roku cech kuśnierski, od 1615 roku – cech krawiecki i piekarski, od 1616 roku – cech szewski, od 1617 roku cechy: kowalski, ślusarski, bednarski, stolarski, stelmaski, siodlarski, kotlarski, mieczników, złotników i gonciarzy, od 1619 roku – cech tkacki.

Prawo składu, jarmarki, targi

W 1450 roku miasto otrzymało przywilej wydany przez króla Kazimierza Jagiellończyka, nakazujący kupcom zmierzającym z Rusi na Mazowsze, Śląsk i Wielkopolskę wybieranie drogi przez Hrubieszów. W 1502 roku miasto uzyskało przywilej na mostowe i cło, potwierdzony następnie w 1527 roku. W 1532 roku Hrubieszów otrzymał nowy przywilej na pobieranie targowego od zboża i miodu przywiezionego na targ w Hrubieszowie, z przeznaczeniem odbudowę miasta.

Towarzystwa i stowarzyszenia

Bardzo ważnym wydarzeniem, które miało wpływ na rozwój Hrubieszowa i życie jego mieszkańców było zakupienie miasta przez Stanisława Staszica i utworzenie tu Fundacji Staszicowskiej. Faktycznie w 1800 roku, a formalnie w 1811 roku, ks. Stanisław Staszic nabył dobra byłego starostwa hrubieszowskiego, tj. miasto wraz z wójtostwem oraz 8 wsiami, i przekazał je na rzecz założonego przez siebie w 1816 roku Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego, będącego pierwszą rolniczą organizacją przedspółdzielczą w Europie. Towarzystwo istniało do czasów II wojny światowej.

Od 1901 roku działało Hrubieszowskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe, a od 1907 roku – II Hrubieszowskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe oraz Towarzystwo Kredytowe. W radach i zarządach tych instytucji zasiadali katolicy, prawosławni i Żydzi. Przed II wojną światową w Hrubieszowie działały też Spółdzielnie Spożywców, Miejskie Stowarzyszenie Ziemskie i Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie.

Szkoły świeckie

Pod koniec XIX wieku w mieście działały cztery świeckie szkoły elementarne.

Partie i organizacje patriotyczne

W okresie międzywojennym w Hrubieszowie działały liczne żydowskie partie, m.in. Poalej Syjon-Lewica oraz organizacje polityczne, m.in. syjonistyczne: Keren ha-Jesod, Keren Kajemet i Keren ha-Jiszuw.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powstanie i główne fazy rozwoju

Przypuszcza się, iż początkowo, w miejscu dzisiejszego Hrubieszowa, na owalnej wyspie oblanej wodami rzeki Huczwy istniał ruski gród obronny, będący jednym z Grodów Czerwieńskich. Do rzeki przylegały bagniste łąki, stanowiące dodatkowy element w systemie obrony ośrodka. Akt nadania prawa magdeburskiego z 29 września 1400 roku nie mówi nic o lokacji, rozplanowaniu miasta, nie wspomina też cerkwi, która istniała już wówczas w Hrubieszowie. Droga, przez którą prowadził szlak handlowy z Włodzimierza Wołyńskiego do Zawichostu przebiegała wzdłuż rzeki Huczwy, na południe od wyspy, przecinając ją i przechodząc przez dwa mosty nazwane później „chełmskim” i „sokalskim”.

Pod koniec XIV wieku w zachodniej części miasta, nad brzegiem Huczwy, wzniesiono drewniany zamek obronny, będący siedzibą starosty. W niektórych publikacjach pojawia się hipoteza, że w Hrubieszowie nigdy nie istniał zamek, tylko obszerny dwór. Za istnieniem zamku przemawia jednak fakt, iż w mieście wielokrotnie przebywali królowie, m.in. król Kazimierz Jagiellończyk, oraz że odbywały się tu zjazdy książąt, m.in. w 1430 roku zjazd z udziałem króla Władysława Jagiełły i księcia bełskiego i mazowieckiego Kazimierza II. Ów zamek lub dwór został zniszczony w 1661 roku zaś w 1791 roku w jego miejscu postawiono nowy dwór, zakupiony później przez rodzinę Du Château i rozbudowany w okresie międzywojennym.

W XV wieku miasto było już ufortyfikowane wałami i bramami. Stary rynek na planie zbliżonym do kwadratu o bokach około 110 x 130 m, od którego odchodziło 7 ulic, został założony w południowo-wschodniej części miasta. Dokoła rynku ukształtowała się sieć nieregularnych ulic. W południowo-zachodnim narożu rynku był usytuowany kościół parafialny, naprzeciw którego w 1548 roku pobudowano przeniesiony z przedmieścia kościół i klasztor dominikanów. Na północ od rynku, nad stromym brzegiem północnego ramienia Huczwy, wzniesiono pierwszą cerkiew drewnianą. Druga cerkiew została wybudowana na zachód od niej, za wąwozem będącym w przeszłości zjazdem do brodu. Za północno-zachodnim narożem rynku, niemal w środku wyspy, została wzniesiona pierwsza bożnica.

Rynek w Hrubieszowie
Rynek w Hrubieszowie (Autor: Lejman, Wacław)

W układzie przestrzennym miasta wyraźnie odzwierciedlały się podziały etniczno-wyznaniowe. Południowo-zachodnią część Hrubieszowa zajmowała ludność polska – katolicka, północną – prawosławna ludność ruska, zaś przy rynku mieszkała ludność żydowska. Poza wyspą rozbudowywały się zamieszkiwane przez polską i ruską ludność przedmieścia: na południe od miasta – Pobereżany i Podgórze, na zachód – Sławęcin, od północy zaś, od strony „ruskiej cerkwi”, rozwijało się przedmieście zwane Chrust.

Na początku XX wieku przestrzenno-urbanistyczna struktura Hrubieszowa uległa zmianie. Na północ od miasta, za łąkami, władze carskie wybudowały rozległe koszary. W latach I wojny światowej, w 1917 roku, po przeprowadzeniu przez Hrubieszów linii kolejowej, powstały dwie stacje – stacja kolejki wąskotorowej, znajdująca się naprzeciw koszar, obok drogi do Grabowca, oraz stacja kolei normalnotorowej, mieszcząca się niedaleko cmentarza. Układ przestrzenny Hrubieszowa zachował się w zasadzie bez większych zmian do dnia dzisiejszego.

Charakterystyka układu urbanistycznego

To niegdyś wielowyznaniowe i wieloetniczne miasto zachowało w znacznym stopniu swój pierwotny układ urbanistyczny. W XV wieku miasto było już obwarowane, okopane i umocnione wałem; posiadało dwie bramy – bełską i sławęcińską. Śródmieście rozwijało się wokół starego rynku, w południowo-wschodniej części miasta, wokół którego ukształtowała się sieć nieregularnych ulic.

Obecnie miasto jest podzielone na następujące dzielnice: Śródmieście, Sławęcin (w skład którego wchodzą również Nowe Osiedle i Osiedle Lipice), Pobereżany (w skład którego wchodzą Michałówka, Teresówka i Antonówka, dawne wsie), Podgórze (z Osiedlem Krasickiego) i Koszary (z Osiedlem Jagiellońskim).

Początkowo zabudowa Hrubieszowa była niemal całkowicie drewniana, dopiero w latach 30. XVIII wieku, po odbudowie miasta po licznych najadach i pożarach, obok tradycyjnej drewnianej zabudowy, pojawiły się tu pierwsze domy murowane, w tym tzw. domy zajezdne, działające jako karczmy i hotele. W 1827 roku na istniejących tu 660 domów aż 37 było murowanych.

Pod koniec XIX wieku w Hrubieszowie znajdowały się dwa rynki, stary i nowy, oraz 24 niebrukowane ulice. Centrum było zabudowane głównie murowanymi parterowymi lub jednopiętrowymi domami.

W Hrubieszowie wykształciły się trzy typy domów drewnianych: zajazd z mieszkalnym poddaszem, ustawiony szczytem do ulicy, z szerokim przejazdem oraz z małymi pomieszczeniami po jednej stronie (układ był później powtarzany w projektach zajazdów murowanych); dworki ustawione kalenicowo do ulicy, z niewielkimi ganeczkami, podpartymi dwoma słupami, przykryte dachami naczółkowymi, dekorowane; oraz oryginalne, unikatowe jatki na starym rynku, przedzielone wąską uliczką, pierwotnie drewniane, a następnie odbudowane po pożarze jako murowane w 1864 roku.

RuralistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsi Żydzi pojawili się w Hrubieszowie w I połowie XV wieku. W 1578 roku hrubieszowscy Żydzi otrzymali od Stefana Batorego liczne przywileje, co przyczyniło się do szybkiego rozwoju tutejszej gminy. Żydzi zostali zrównani w prawach i obowiązkach z chrześcijańskimi mieszkańcami miasta, zezwolono im również na budowę drewnianej synagogi, założenie cmentarza oraz na kupowanie i zamieszkiwanie domów przy rynku. W czasie najazdu wojsk Chmielnickiego w 1648 roku, Kozacy wymordowali większość tutejszej ludności żydowskiej, zniszczyli też synagogę i inne budynki. Gmina odrodziła się ponownie pod koniec XVII i na początku XVIII wieku. W 1715 roku wybudowano nową, murowaną bożnicę, wokół której rozwijała się dzielnica żydowska. W 1736 roku dzielnica ta, wraz z dużą częścią miasta, została zniszczona na skutek wielkiego pożaru, jednak wkrótce odbudowano ją. Począwszy od XVIII aż do pierwszych lat XX stulecia, Żydzi stanowili ponad połowę populacji Hrubieszowa. Byli właścicielami większości domów, licznych sklepów i kramów, a także zakładów rzemieślniczych, fabryk, browarów, młynów i olejarni. W okresie międzywojennym w mieście działały dwie murowane synagogi, dom modlitwy, cmentarz, mykwa, przytułek dla starców, sierociniec, a także liczne prywatne domy modlitwy. Działały tu partie i organizacje polityczne, organizacje społeczne i charytatywne, biblioteka im. I.L. Pereca, a także religijne i świeckie szkoły żydowskie. We wrześniu 1939 roku około 1400 Żydów z Hrubieszowa uciekło na tereny ZSRR. W czerwcu 1940 roku utworzono w mieście getto, do którego, oprócz mieszkańców Hrubieszowa, w 1942 roku przesiedlono ludność żydowską z okolicznych wsi, a także Żydów z Częstochowy i Krakowa. Likwidacja getta rozpoczęła się w czerwcu 1942 roku. W kolejnych transportach mieszkańców hrubieszowskiego getta deportowano do obozu zagłady w Sobiborze, część trafiła do obozu pracy w Budzyniu. Likwidacja getta zakończyła się we wrześniu 1943 roku, kiedy to Niemcy rozstrzelali grupę żydowskich robotników, pracujących w miejscowym obozie pracy, zaś pozostałe przy życiu osoby przewieziono do obozów pracy w Sokalu i Dołhobyczowie. We wrześniu 1943 roku Niemcy zniszczyli kirkut oraz hrubieszowskie synagogi – tzw. Starą synagogę z 1874 roku, wzniesioną w miejscu wcześniejszej, drewnianej z II połowy XVI wieku, oraz tzw. Nową – okazałą, murowaną w stylu barokowym z 1715 roku. Po wojnie pozostałości obu budynków zostały rozebrane i wykorzystane jako materiał budowlany.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława Kostki, Sanktuarium Matki Bożej Sokalskiej

Dawna cerkiew greckokatolicka (unicka) pw. św. Mikołaja, która istniała w tym miejscu jeszcze przed 1630 rokiem. W 1780 roku od strony wschodniej do świątyni dobudowano dzwonnicę. W latach 1795–1828 w jej miejscu wzniesiono nowy, murowany budynek, wg projektu Losy de Losenau w stylu barokowo-klasycystycznym. Przed 1875 roku cerkiew została przekazana hrubieszowskiej wspólnocie prawosławnej. W 1888 roku dzwonnica została przerobiona na kaplicę i połączona niewielką kruchtą z prezbiterium. W 1910 roku remontowana, zaś w 1922 roku – przekształcona w kościół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława Kostki. Budynek był gruntownie restaurowany w 1953 roku. W skład zabytkowego zespołu wchodzi: kościół, dzwonnica murowana z 1768 roku oraz drewniana plebania z początku XX wieku. Obecnie budynek należy do zakonu bernardynów. Wewnątrz znajduje się obraz Matki Bożej Sokalskiej z XIV wieku, koronowany w 1724 roku.

Budynek świątyni jest otoczony starodrzewem. W pobliżu kościoła, w południowo-wschodnim narożu działki, znajduje się parterowy budynek plebanii, zaś w jej części południowo-zachodniej – wieża, przy której znajdują się pamiątkowe krzyże.

Murowany, otynkowany budynek kościoła jest silnie rozczłonkowany, ściany wsparte szkarpami. Korpus nawowy, poprzedzony kruchtą, zakończony zwężonym, półkoliście zamkniętym prezbiterium, do którego od zachodu przylega prostokątna zakrystia. Od strony wschodniej znajduje się piętrowa kaplica z absydą. Dachy dwuspadowe z trójkątnymi szczytami. Nad zakrystią dach pulpitowy, na absydach prezbiterium i kaplicy – dachy stożkowe. Nad prezbiterium – sygnaturka z 1953 roku. Dwukondygnacyjna fasada jest poprzedzona parterową kruchtą. Ściany rozczłonkowane pilastrami, dźwigającymi gzyms, powyżej trójkątny szczyt z płytką niszą, w której znajduje się malowidło. Wejście do świątyni zostało ujęte w arkadowe obramowanie wyprofilowane w zaprawie murarskiej. Na osi fasady, pomiędzy pilastrami, znajduje się półkoliście zamknięte okno. Na elewacjach bocznych – pomiędzy szkarpami – półkoliście zamknięte okna są ujęte w profilowane obramienia.

Wnętrze jednoprzestrzenne, trójprzęsłowe, prostokątna nawa. Półkoliście zamknięte prezbiterium – węższe i niższe od nawy – jest od niej oddzielone łukiem tęczowym. Ściany rozczłonkowane pilastrami, dźwigającymi gzyms, między pilastrami znajdują się wnęki zamknięte łukiem. Sklepienia kolebkowo-krzyżowe na gurtach. Chór trójdzielny, wsparty na arkadowych filarach. W niszach nawy oraz na ścianach prezbiterium znajdują się polichromie ze scenami z życia Jezusa.

Kościół parafialny pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy

Świątynia wzniesiona w 1905 roku przez władze carskie razem z koszarami, jako prawosławna cerkiew garnizonowa. W okresie międzywojennym służyła jako rzymskokatolicki kościół garnizonowy dla żołnierzy 2. Pułku Strzelców Konnych. W okresie okupacji w budynku Niemcy urządzili stajnię i magazyn. Rekonsekrowany zaraz po wojnie; w 1953 roku został zamknięty przez władze komunistyczne i ponownie przekształcony na magazyn. Zaniedbany budynek szybko uległ dewastacji, w wyniku czego częściowo zawalił się. W latach 1969–1980 trwały starania o odzyskanie i odbudowę świątyni. Po przebudowie w latach 1981–1982, prowadzonej wg. projektu prof. Wiktora Zina, został rekonsekrowany jako rzymskokatolicki kościół parafialny pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Z dawnego wyposażenia zachowały się dwa żyrandole.

Klasztor dominikanów

Pierwotne drewniane zabudowania klasztorne zostały wzniesione na przedmieściach Hrubieszowa, prawdopodobnie w 1416 roku, z fundacji Jana z Opatowa, późniejszego biskupa chełmskiego. Po zniszczeniu w wyniku pożaru z 1544 roku, klasztor został odbudowany na nowym placu znajdującym się w obrębie miasta w 1548 roku, prawdopodobnie z fundacji króla Zygmunta Augusta. Zabudowania klasztorne spłonęły ponownie w 1648 roku podczas najazdu Kozaków Chmielnickiego i zostały odbudowane około 1695 roku z fundacji Feliksa Potockiego, kasztelana krakowskiego. Obecny budynek kościoła wraz z klasztorem, został wzniesiony w latach 1736–1766 w stylu barokowym, z fundacji Józefa Kuropatnickiego, kasztelana bieckiego oraz jego żony Teresy Zuzanny z Kurdwanowskich. W 1827 roku po kasacie zakonu budynek przekazano na cele oświatowe. W trakcie przebudowy usunięto sklepienia, dokonano zmiany podziałów zewnętrznych i powiększono okna. Kolejna przebudowa miała miejsce w 1921 roku, kiedy to m.in. od strony wschodniej dobudowano dodatkowe skrzydło. Obecnie w budynkach poklasztornych mieści się Liceum Ogólnokształcące im. ks. Stanisława Staszica. Budynki są murowane z cegły i otynkowane; dachy dwuspadowe, kryte blachą.
Kościół jest zwrócony prezbiterium na zachód, ujęty od strony południowej i wschodniej zabudowaniami klasztornymi, połączony z nimi od południa przejściem na arkadzie.

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja

Obecny budynek kościoła został wzniesiony wraz z klasztorem dominikanów w latach 1736–1766, za sprawą Józefa Kuropatnickiego (kasztelana bieckiego) i jego żony Teresy Zuzanny z Kurdwanowskich. Konsekrowany w 1750 roku przez bp. chełmskiego Józefa Eustachego Szembeka, od 1786 roku pełni funkcję kościoła parafialnego. Wielokrotnie odnawiany: w II połowie XIX wieku, w 1910 roku, po I wojnie światowej, a także w 1933 i 1954 roku.

Budynek wzniesiony w stylu barokowym, murowany z cegły, otynkowany, ma formę trójnawowej bazyliki, wzniesionej na rzucie prostokąta, z wyodrębnioną piętrową kruchtą od strony wschodniej. Korpus trójprzęsłowy, z nawą główną szerszą od bocznych, z dwuprzęsłowym prezbiterium na planie zbliżonym do kwadratu, nieco węższym od nawy głównej. Na przedłużeniu naw bocznych, po obu stronach prezbiterium znajdują się dwa pomieszczenia otwarte do nawy bocznej, przekształcone z dawnej zakrystii (pomieszczenie od strony północnej) i skarbca (pomieszczenie od strony południowej).

Skromne elewacje świątyni zostały rozczłonkowane pilastrami. Fasada o dwukondygnacyjnej części środkowej jest zwieńczona trójkątnym szczytem. W elewacji północnej znajduje się prostokątny otwór drzwiowy oraz – bezpośrednio nad nim – zamknięty ostrym łukiem otwór okienny. W elewacji południowej znajduje się wnęka zamknięta analogicznym łukiem. W elewacji wschodniej wyodrębniono część środkową, zwieńczoną trójkątnym szczytem, ze spływami po bokach. Okna są zamknięte półkolistymi łukami.

Dachy nad nawą oraz nad prezbiterium – dwuspadowe, nad samą nawą – nieco podwyższone, z wieżyczką na sygnaturkę. Nad nawami bocznymi – dachy pulpitowe kryte blachą.

Podczas gdy fasada i elewacje boczne posiadają skromne opracowanie architektoniczne, wnętrze świątyni jest bogato dekorowane. Wnętrze jest rozczłonkowane pilastrami podtrzymującymi obiegające nawę belkowanie. Nawy boczne są otwarte do nawy główniej półkolistymi arkadami, prezbiterium wydzielone przy pomocy filarów przyściennych, podtrzymujących półkolisty łuk tęczowy. Murowany, trójboczny chór muzyczny jest wsparty na dwóch filarach. W nawie i prezbiterium możemy wyróżnić sklepienia kolebkowe z lunetami, w nawach bocznych – sklepienia krzyżowe, w części pod chórem – kolebkowo-krzyżowe, pokryte bogatą dekoracją malarską, wykonaną w I ćwierci XX wieku przez hrubieszowskiego malarza Józefa Patkowskiego.
Pod całym kościołem znajdują się krypty sklepione kolebkowo z lunetami.

Na dziedzińcu przy kościele, znajduje się figura Chrystusa Ukrzyżowanego z 1867 roku, wykonana z piaskowca. W północno-zachodniej części cmentarza przykościelnego stoi murowana dzwonnica, wybudowana w II połowie XIX wieku, wewnątrz której znajdują się dwa dzwony wykonane w 1734 roku i w 1749 roku.

Prawosławna cerkiew parafialna pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny (Uspieńska) / Wniebowstąpienia NMP
Świątynia wzniesiona w stylu bizantyńskim posiada trzynaście kopuł nad nawą i prezbiterium oraz jedną nad pritworem i dzwonnicą. Kopuły są zwieńczone żeliwnymi pozłacanymi krzyżami. W 1915 roku w dzwonnicy znajdowało się pięć dzwonów, które zaginęły w okresie II wojny światowej. W ostatnich latach świątynia została częściowo remontowana. Wymieniono m.in. pokrycie kopuł, odrestaurowano chór i niektóre ikony, a także ogrodzenie. W 2005 roku cerkiew otrzymała trzy nowe dzwony, ufundowane przez wiernych.

Dawny budynek Syndykatu Rolniczego

Przy ul. 3 Maja znajduje się jest dawny budynek Syndykatu Rolniczego, będący obecnie siedzibą Fundacji Polsko-Francuskiej im. Krystyny i Stefana Du Château. Budynek wzniesiony w 1920 roku w stylu secesyjnym jest jedynym tego rodzaju obiektem na Zamojszczyźnie.

Dworki i kamienice mieszczańskie

W mieście znajdują się dworki mieszczańskie znanych hrubieszowskich rodzin: Kiesewetterów i Golachowskich, oraz dworki drewniane z bogato zdobionymi gankami „altanowymi”, wspartymi na kolumienkach, z elementami ażurowo wycinanymi w drewnie, zachowane w dobrym stanie i znajdujące się w centrum miasta.

Kamienica mieszczańska przy ul. Targowej 7, z 1825 roku, w stylu klasycystycznym.

Dom przy ul. Staszica 9, z końca XIX wieku, z gankiem od frontu wspartym na dwóch murowanych filarach.

Dworek przy ul. Staszica 12b, z 1831 roku, z portykiem kolumnowym, w stylu klasycystycznym.

Dworek przy ul. 3 Maja 17, z II połowy XIX wieku, klasycystyczny, z czterokolumnowym portykiem od frontu.

Dom przy ul. Partyzantów 11, z II połowy XIX wieku.

Dworek przy ul. Czerwonego Krzyża18a, z II połowy XIX wieku, klasycystyczny.

Zespół dworski Du Château (obecnie muzeum im. Stanisława Staszica).
Murowany dwór barokowo-klasycystyczny, usytuowany przy ul. 3 Maja. Najstarsza, centralna część budynku, z czterokolumnowym portykiem została wzniesiona w 1791 roku, w miejscu znajdującego się tu wcześniej dawnego zamku królewskiego lub dworu. Skrzydło zachodnie zostało zbudowane przed 1860 rokiem, zaś wschodnie w 1941 roku. W skład zespołu wchodzi ogród z I połowy XIX wieku.

Pierwszym właścicielem dworu był prawdopodobnie starosta Franciszek Salezy Potocki, kolejnym – Ignacy Cetner, wojewoda bełski z córką Anną Potocką, późniejszą księżną Lotaryńską, oraz Aleksander Sapieha i jego żona – Anna z Zamoyskich. Kolejnym właścicielem dworu był ks. Stanisław Staszic. W 1850 roku dwór został zakupiony przez Aleksandra Piotra Du Château, osiadłego w Warszawie oficera napoleońskiego, pochodzącego ze szlacheckiego rodu francuskiego. We dworze w Hrubieszowie zamieszkał jego syn – Aleksander Piotr Du Château. Przy dworze znajdował się niewielki ogród. Po 1945 roku dwór nie został rozparcelowany w wyniku reformy rolnej i pozostał w posiadaniu prawowitych właścicieli. W 1970 roku budynek zakupiła Powiatowa Rada Narodowa, z przeznaczeniem na cele społeczne. Obecnie jest siedzibą muzeum im. ks. Stanisława Staszica, Biblioteki Powiatowej oraz Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego.

Plebania

Późnobarokowa plebania przy ul. 3 Maja 6, wzniesiona w XVIII wieku, częściowo przebudowana na przełomie XIX i XX wieku. Budynek murowany z cegły, otynkowany, parterowy, z mieszkalnym poddaszem. Na elewacjach podziały ramowo-pilastrowe. Dach mansardowy, kryty gontem i blachą. Przy frontowym ryzalicie zwieńczonym trójkątnym szczytem znajduje się dwukolumnowy portyk podtrzymujący balkon. Ryzalit tylny, niegdyś analogiczny, w późniejszym okresie został obniżony. Wnętrze dwutraktowe z dużą sienią i salonem. W przylegającym do plebanii ogrodzie znajdują się dwie rzeźby przedstawiające lwy. W budynku plebanii urodził się znany pisarz – Aleksander Głowacki (Bolesław Prus).

Budynek Sanepidu (dawny szpital żydowski)

Został wzniesiony w 1844 roku z przeznaczeniem na szpital żydowski. Obecnie, na skutek licznych remontów, ślady pierwotnego wyglądu i przeznaczenia obiektu zostały zatarte.

Budynek ogniska muzycznego

W okresie międzywojennym w budynku tym mieścił się cheder.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wyposażenie kościoła pw. św. Stanisława Kostki 

Trzy ołtarze drewniane, architektoniczne, z XIX wieku, konfesjonały, ławy w prezbiterium i nawie oraz ambona. Ołtarz główny – drewniany, kolumnowy, w stylu neoklasycystycznym, ze złoconym detalem snycerskim. Retabulum flankowane parami kolumn, podtrzymujących belkowanie gzymsu. Nad kolumnami znajdują się pary stylizowanych wazonów, na osi – zwieńczenie w formie złoconej glorii z Okiem Opatrzności. Na antepedium i podstawie – prostokątne płyciny dekorowane motywem wieńca. W niszy ołtarzowej – obraz olejny na płótnie, przedstawiający  komunię św. Stanisława. Dwa ołtarze boczne, ustawione przy ścianach pod łukiem tęczowym, drewniane, neobarokowe, ze złoconym detalem snycerskim.

Wyposażenie kościoła pw. św. Mikołaja

Ołtarz główny architektoniczny, bogato dekorowany, o wysokiej podstawie, późnoregencyjny, wykonany zapewne około połowy XVIII wieku. Pomiędzy kolumnami znajdują się rzeźby św. Dominika, św. Franciszka, św. Jacka i św. Tomasza z Akwinu oraz postacie aniołów. W retabulum – barokowy obraz Matki Boskiej Szkaplerznej z połowy XVII wieku, w sukienkach z blachy pochodzących z I połowy XVIII wieku. W zwieńczeniu ołtarza znajduje się wizerunek św. Mikołaja, pochodzący z XVIII wieku. Tabernakulum barokowe z XVIII wieku. W nawie północnej dwa ołtarze boczne, rokokowe, z II połowy XVIII wieku: lewy z barokowym krucyfiksem i rzeźbami przestawiającymi Matkę Boską oraz św. Jana Ewangelistę, prawy – z rzeźbami przedstawiającymi świętych oraz ze znajdującym się w zwieńczeniu obrazem św. Marii Magdaleny z przełomu XVIII i XIX wieku. W nawie południowej późnoregencyjny ołtarz z połowy XVIII wieku, z rzeźbami św. Stanisława i Róży z Limy, pochodzącymi z połowy XVIII wieku. Ambona rokokowa wykonana w II połowie XVIII wieku, z przedstawieniem św. Wincentego z Ferrary, znajdującym się na baldachimie. Barokowa chrzcielnica, marmurowa, prawdopodobnie z końca XVII wieku, puklowana, z drewnianą pokrywą, pochodzi z dawnej fary hrubieszowskiej. W świątyni zachowało się także kilka wczesnobarokowych ław z I połowy XVII wieku.

Wyposażenie cerkwi prawosławnej pw. Wniebowzięcia NMP

Wewnątrz świątyni znajduje się ikonostas wykonany z masywnego, impregnowanego drewna dębowego, zagruntowanego na ciemny matowy brąz, z pozłoconymi figurami i ikonami, autorstwa artysty z Petersburga – Siłajewa. W świątyni znajdują się ponadto liczne zabytkowe ikony, chorągwie, krzyże i inne elementy wyposażenia.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Hrubieszowie urodził się słynny polski pisarz, Aleksander Głowacki, znany pod pseudonimem Bolesław Prus. Z Hrubieszowa wywodzi się także Abraham Stern – wynalazca maszyny do liczenia i członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk, sławny rysownik – prof. Wiktor Zin, światowej sławy architekt – prof. Stefan Du Château. Z Hrubieszowa pochodziła też rodzina Janusza Korczaka (Henryka Goldszmita), słynnego lekarza, pedagoga i pisarza. W Hrubieszowie mieszkał i pracował Stanisław Staszic, a także poeta Bolesław Leśmian (w latach 1918–1922).

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Archiwa

  • Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Społeczno-Polityczny, Budżet Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Hrubieszowie 14. I. 1936, sygn. 778, s. 8.
  • Archiwum Państwowe w Lublinie: Hrubieszowski Inspektorat Podatkowy, 6 k. 39–100 i 4 k. 50; Zarząd Żandarmerii 57 k. 61, 237, k. 10, 181 k. 17; Urząd Stanu Cywilnego miasta Hrubieszowa wyznanie mojżeszowe za lata 1860–1875.

Bibliografia

  • Baruś Marian, Powiat hrubieszowski. Szkic monograficzny, Hrubieszów 1999.
  • Dąbrowska Barbara, Powstanie styczniowe w powiecie hrubieszowskim, Hrubieszów 1966.
  • Drewnik Zygmunt, Z Hrubieszowa nad Huczwą, Hrubieszów 1997.
  • Dzieje Hrubieszowa, tom I; red. Ryszard Szczygieł, Hrubieszów 2006.
  • Fabijańska-Żurawska Teresa, Hrubieszów. Dzieje miasta i jego zabytków, Hrubieszów 1993.
  • Fornal Maria, W poszukiwaniu zapomnianego sztetl, Hrubieszów 1997.
  • Gędek Marek, Najdawniejsze dzieje ziemi hrubieszowskiej (do XV wieku), Hrubieszów 1996.
  • Górak Jan, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
  • Hrubieszów przez dzieje, Biblioteka Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego, tom 16, Hrubieszów 1990.
  • Hrubieszów. Studia z dziejów miasta i regionu, red. Jan Gurba i Wincenty Piątak, Hrubieszów 1978 – 80.
  • Mikulec Bronisław, Spółdzielcze Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowe i Kredytowe w Guberni Lubelskiej w latach 1898–1914, „Rocznik Lubelski” 1988, t. XVII – XVIII.
  • Niedźwiedź Józef, Koman Wiesław, Okolice Hrubieszowa w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Hrubieszów 1996.
  • Nowak Jolanta, Działalność gospodarcza społeczności żydowskiej Hrubieszowa w latach 1864–1914, [w:] Miejskie społeczności lokalne w Lubelskiem 1795–1918, red. Albin Koprukowniak, Lublin 2000, s. 177–197.
  • Piątak Wincenty, Region Hrubieszowski, Hrubieszów 1993.
  • Piątak Wincenty, Ziemia hrubieszowska, Hrubieszów 1969.
  • Pinkas Hakehillot, Encyclopedia of Jewish Communities, Poland, t. VII, s. 147–152, Yad Vashem, Jerozolima.
  • Przybysz Alfred, Stary Hrubieszów w rysunku i grafice, Hrubieszów 2000.
  • Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. III, nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1882, s. 179–187.
  • Stamirski Henryk, Hrubieszów i okolice u schyłku średniowiecza, Hrubieszów 1976, s. 2.
  • Stankowa Maria, Powiat hrubieszowski w XV wieku, [w:] Biuletyn Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego, R. 5: 1965, nr 1-2, s. 6.
  • Wiatrowski Antoni, Dzieje Hrubieszowa w świetle źródeł, dokumentów i zabytków historycznych, Hrubieszów 1998.
  • Zapała Mieczysław, Śladami osadnictwa żydowskiego na Ziemi Hrubieszowskiej, „Biuletyn Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego”.

Linki (stan na 4.04.08.2009)

  • http://www.diapozytyw.pl/pl/site/slady_i_judaica/Hrubieszow
  • http://polin.org.pl/cities/29/info/?PHPSESSID=5a171d928193e321d2b26249a6227df7
  • http://www.hrubieszow.info/wiara/zydzi/zydzi.htm
  • http://www.shtetlinks.jewishgen.org/Hrubieszow/index.html
  • http://www.hrubieszow.pl
  • http://pl.wikipedia.org/wiki/Hrubieszów
  • http://www.shtetlinks.jewishgen.org/hrubieszow/
  • http://www.starostwo.hrubieszow.pl
  • http://www.hrubieszow.info/info/historia/600lat.htm

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe