Nagrobek Mikołaja i Piotra Firlejów jest jednym z pierwszych nagrobków piętrowych w Polsce. Kolejny nagrobek, mieszczanina Piotra Firleja, przez wiele lat uchodził za pomnik wojewody lubelskiego.
Nagrobek Mikołaja i Piotra Firlejów
Mikołaj Firlej z Dąbrowicy piastował znaczne urzędy – był kasztelanem krakowskim, hetmanem wielkim koronnym i wojewodą lubelskim. Brał udział w wyprawach na Tatarów i przejawiał talent dyplomatyczny, który wiele razy wykorzystywał w poselstwach królewskich. Zmarł w 1526 roku.
Piotr Firlej, syn Mikołaja, był wojewodą ruskim i człowiekiem gruntownie wykształconym. Lokował Janowiec nad Wisłą i Lewartów (dzisiejszy Lubartów). Zmarł w 1553 roku.
Istnieją różne hipotezy dotyczące powstania nagrobka. Według jednych badaczy dzisiejszy nagrobek pierwotnie składał się z dwóch, stojących w XVI wieku w nawie kościoła. Jeden wzniósł swemu ojcu, Mikołajowi, Piotr Firlej, natomiast drugi wznieśli Piotrowi jego trzej synowie. Oba nagrobki zostały uszkodzone w trakcie
pożaru w 1575 roku, który strawił znaczną część
Starego Miasta. Z ich fragmentów powstał znany nam dziś wspólny nagrobek zmontowany w kaplicy ufundowanej w 1615 roku.
Według innych badaczy nagrobek powstał prawdopodobnie jeszcze za życia Piotra Firleja, tuż przed 1550 rokiem. Piotr ufundował ten podwójny nagrobek dla siebie i swego ojca, a jego trzej synowie jedynie dołożyli tablicę z datą śmierci ojca. Pierwotnie nagrobek ten miał stać w
prezbiterium, jednak po 1615 roku został przeniesiony do kaplicy Krzyża Świętego.
Nagrobek stoi w niewielkiej niszy w południowej ścianie kaplicy Krzyża Świętego (zwanej też
Firlejowską). Dwie płyty nagrobne ustawiono piętrowo – Mikołaj na dole, Piotr na górze. Obie postaci ukazane są w ten sam sposób. Jest to poza sansovinowska, czyli półleżąca, z korpusem podpartym na jednym przedramieniu, z nogami założonymi jedna na drugą lub przynajmniej podgiętymi. Obaj odziani są w pełne zbroje płytowe, co w pełni odpowiada ówczesnemu etosowi rycerskiemu, powszechnemu wśród szlachty. Twarze i detale stroju zostały ukazane z dużą pieczołowitością i nie można mówić tu o jakimkolwiek schemacie, lecz próbie oddania indywidualnych rysów każdego z przedstawionych. Piaskowcowe płyty otacza obramienie architektoniczne. W kamienne cokoły wmurowane zostały tablice z inskrypcjami mówiącymi o zasługach zmarłych.
Nagrobek powstał prawdopodobnie w warsztacie Padovana.
Nagrobek Piotra Firleja
Nagrobek znajduje się na zamknięciu północnej nawy bocznej, przy chórze muzycznym w kościele oo. dominikanów. Przez wiele lat uchodził za pomnik wojewody lubelskiego Piotra Firleja, zmarłego w 1619 roku. Jednak ostatnie badania dowiodły, że mamy do czynienia z nagrobkiem mieszczanina, a nie magnata.
Nagrobek został wykonany z piaskowca, jedynie nałożony wtórnie
kartusz w zwieńczeniu jest alabastrowy. Ten właśnie kartusz zawierający m.in. herb Lewart (herb Firlejów) oraz późniejszy dziewiętnastowieczny napis sugerował, że mamy do czynienia z nagrobkiem Firleja. Postać zmarłego ukazana jest w uśpieniu, w pozie sansovinowskiej. Leży na prawym boku podpierając się na łokciu, z założonymi nogami. Ubrany w długą zapinaną szatę, pod szyją ma okazały kołnierz. Głowa ukazana jest w sposób realistyczny, włosy ułożone w bujne pukle, a bródka przycięta na modę hiszpańską. Zmarły w lewej ręce trzyma książkę, prawą opiera na niewielkiej czaszce. Oprócz ubioru, charakterystycznego dla patrycjusza z przełomu XVI i XVII wieku, to właśnie te dwa atrybuty zaświadczyły o tym, że nie mamy do czynienia z prawdziwym Piotrem Firlejem, który powinien zostać pokazany w zbroi i nie pod chórem, ale w rodowej kaplicy. Postać na nagrobku ma atrybuty świadczące o wiedzy i kompetencji urzędowej zmarłego. Nad figurą znajduje się zwieńczenie z głowami smoków i owocowymi girlandami.
Pomnik pozbawiony jest oprawy architektonicznej, co może być wynikiem prawdopodobnego przeniesienia go w latach 40. XIX wieku z rozbieranego
kościoła farnego św. Michała, świątynią, z którą utożsamiało się lubelskie mieszczaństwo w XVI wieku.
Autorem nagrobka jest artysta z kręgu Santiego Gucciego, prawdopodobnie Jan Wolff. Najbliższymi analogiami są rzeźby na fasadzie
kamienicy Konopniców oraz piętrowe nagrobki w Uchaniach i Radzyniu.
Literatura
- Kowalczyk J., Jak wykreowano w Lublinie pomnik wojewody Piotra Firleja, „Roczniki Humanistyczne” 1999, t. XLVII, z. 4.
- Kozakiewiczowa H., Renesansowe nagrobki w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki” 1962, nr 2.
- Kurzątkowska A., Nagrobki Firlejów z kręgo Padovana, Canavesiego i Santi Gucciego, „Biuletyn Historii Sztuki” 1965, nr 2.
- Kurzątkowska A., Rzeźba pińczowska na Lubelszczyźnie, [w:] Sztuka około roku 1600, Warszawa 1974.
- Wadowski J.A., Kościoły lubelskie, Lublin 2004 (reprint).
- Pociecha W., Mikołaj Firlej, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. VII; Piotr Firlej, tamże.
- Autorzy: Hubert Mącik
- Redakcja: Monika Śliwińska