Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Rynek 12 w Lublinie

Kamienica Rynek 12, znana jako kamienica Sobieskich, w tekstach źródłowych nazywana jest kamienicą Konopniców. W 1512 roku jej właścicielem był Andrzej Schadurka.
Kamienica Rynek 12 w Lublinie
Kamienica Rynek 12 w Lublinie (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamienica Rynek 12 usytuowana jest w zabudowie zwartej wschodniej pierzei Rynku Starego Miasta, pomiędzy budynkami Rynek 11 i Rynek 13. Do budynku głównego przylegają dwie oficyny.

Dawny numer policyjny: brak

Numer hipoteczny: 10

Numer przed 1939: Rynek 12

Numer po 1944: Rynek 12

Numer obecny: Rynek 12

FunkcjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obecnie [2012 – red.] w kamienicy mieści się przedszkole nr 26, w podziemiach znajduje się restauracja Gramofon.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po raz pierwszy kamienica pojawiła się w źródłach pisanych w 1512 roku. Już wtedy był to budynek murowany. W dokumencie traktującym o zadłużeniu kamienic lubelskich na rzecz zakonu dominikanów odnajdujemy nazwisko pierwszego znanego właściciela. Był nim Andrzej Schadurka. Jako spadek po Andrzeju i Annie Schadurkach kamienica przeszła w posiadanie trzech córek. Jan Domarath, mąż jednej z nich, Anny Schadurczanki, w przeciągu kilkunastu lat wykupił wszystkie części posesji, łącząc je w swoim ręku. Po bezpotomnej śmierci małżonków nowymi właścicielkami w 1554 roku zostały bratanice Jana oraz dwie siostry Anny. Wówczas kamienica została podzielona na dwie części. Jeszcze w tym samym roku siostry Anny Domarathowej przekazały w formie darowizny swoją część Jakubowi Ostrowskiemu, pełniącemu funkcję poborcy podatków we Lwowie, natomiast druga część została odsprzedana Adamowi Żukowskiemu, szlachcicowi z Bystrzycy. Zaledwie cztery lata później nieruchomość ponownie zmieniła właścicieli. Jako całość została odkupiona przez Jana i Helenę Kretków. Od nazwiska właścicieli kamienica, zwana dotychczas Sadurczańską, przyjęła nową zwyczajową nazwę i od tej pory funkcjonowała jako kamienica Kretkowska. Po Janie odziedziczyła budynek wdowa Helena, która pozostawała jej właścicielką do 1595 roku. Wówczas własność przeszła w posiadanie córek, które w roku następnym odsprzedały ją Sebastianowi Konopnicy.

Nowy właściciel przeprowadził generalny remont, którego prawdopodobną datę można odnaleźć na belce stropowej pierwszego piętra. Wkrótce przystąpiono do kolejnych prac budowlanych; nadbudowano drugie oraz trzecie piętro. Dzięki inwestycjom nowego właściciela, który trwale zapisał się w historii budynku i całego Lublina, kamienica znacznie podwyższyła swoją wartość, tak że pragnienie jej odziedziczenia stało się celem trójki dzieci Sebastiana. Groziło to poważnym konfliktem. Ostatecznie jednak po jego śmierci w 1608 roku budynek przeszedł w posiadanie synów Aleksandra i Andrzeja, którzy w ramach zadośćuczynienia spłacili swoją siostrę. W 1617 roku Andrzej Konopnica odkupił od brata jego część budynku. Kamienica, jako własność rodziny Konopniców, pozostała do 1655 roku, kiedy to Elżbieta, wdowa po Andrzeju, przekazała ją swoim córkom Elżbiecie Passan oraz Justynie Samborskiej. Drugi mąż Justyny Samborskiej, Mikołaj Kieromowicz, po jej śmierci odkupił część należącą do Elżbiety i Jana Passanów, łącząc w swoim ręku kamienicę Konopniców. Potomkowie Mikołaja Kieromowicza posiadali nieruchomość do 1776 roku, kiedy to Andrzej Janiszewski oraz jego żona Petronela z Kieromowiczów sprzedali ją Pawłowi i Mariannie Zdzierskim. Część kamienicy należała do małżeństwa Zdzierskich już kilka lat wcześniej. Pomimo spłaty licznych długów, nowi właściciele nie zachowali budynku w swych rękach. Ich prawo własności nie zostało uznane przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który w 1782 roku, po śmierci małżeństwa Janiszewskich, przekazał je Józefowi Władysławowi Zajączkowskiemu. Marianna Zdzierska postanowiła walczyć o swoje prawa i doprowadziła do ponownego rozpatrzenia sprawy. Niestety, ponownie los nie był dla niej łaskawy, ponieważ kamienicę przekazano krewnemu Andrzeja i Petroneli, Franciszkowi Ksaweremu Janiszewskiemu. Jednak spłacenie dawnych długów przez Mariannę oraz jej męża stworzyło z niej nowego wierzyciela. Nie mogąc sprostać wysokim należnościom, Franciszek Ksawery Janiszewski jeszcze w 1783 roku przekazał tytuł własności za stosunkowo niewysoką względem wierzytelności sumę 300 złotych Mariannie Zdzierskiej. Nową właścicielką kamienicy została w 1802 roku Barbara Groborowa, córka Marianny, która – by zachować w posiadaniu cały budynek – spłaciła swoje rodzeństwo. Odziedziczoną po Barbarze własność spadkobiercy odsprzedali w 1852 roku Władysławowi Józefowi oraz Apolonii Kowalskim.

Od tej pory aż do wybuchu II wojny światowej kamienica należała kolejno do rodziny Sobieszczańskich, Ćwiklińskich, Ponińskich, a w połowie lat dwudziestych XX wieku przeszła w posiadanie Adama i Stanisławy Krzyżanowskich, którzy stopniowo kupowali pozostałe części i prawie przed samym wybuchem wojny stali się jedynymi właścicielami kamienicy Rynek 12. Jeszcze w 1938 roku z inicjatywy właścicieli został przeprowadzony remont budynku, w czasie którego zostało odbudowane trzecie piętro, rozebrane w połowie XIX wieku. Po wojnie kamienica powróciła do rodziny Krzyżanowskich. W 1954 roku przeprowadzono kolejne prace konserwatorskie w zakresie renowacji elewacji frontowej, według projektu J. Gontarczyka. W ostatnich latach kamienica została poddana remontowi generalnemu.

Lokatorzy według wyznania, płci i wieku (1940 rok) [Inspekcja Budowlana, sygn. 4744]

Ogólna ilość mieszkańców: 58 (chrześcijanie: 58, mężczyźni: 15, kobiety: 27, dzieci do lat 6: 6, dzieci w wieku 7–18: 10).

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1512 – właścicielem kamienicy jest Andrzej Schadurka;

1530 – budynek dziedziczą córki Andrzeja;

1541 – Jan Domarath scala kamienicę;

1554 – spadkobiercy Domarathów sprzedają własność Jakubowi Ostrowskiemu oraz Adamowi Żukowskiemu;

1558 – kamienicę nabywają Jan i Helena Kretkowie;

1595 – budynek dziedziczą córki właścicieli;

1596 – nowym właścicielem zostaje Sebastian Konopnica;

1608 – po Sebastianie dziedziczą Aleksander i Andrzej Konopnica;

1617 – Andrzej Konopnica scala całą kamienicę w swoim ręku;

1655 – Elżbieta, wdowa po Andrzeju, przekazuje własność swoim córkom Elżbiecie Passan oraz Justynie Samborskiej;

1776 – nowymi właścicielami po rodzinie Passanów oraz ich spadkobiercach, Kieromowiczach zostają Paweł i Marianna Zdzierscy;

1782 – król Stanisław August Poniatowski przekazuje kamienicę Józefowi Władysławowi Zajączkowskiemu;

1783 – nieruchomość powraca do Mariany Zdzierskiej;

1802 – nową właścicielką zostaje córka Marianny, Barbara Groborowa;

1852 – potomkowie Barbary sprzedają kamienicę Władysławowi Józefowi i Apolonii Kowalskim;

1926 – część nieruchomości nabywają Adam i Stanisława Krzyżanowscy;

1938 – rekonstrukcja elewacji kamienicy, wraz z trzecim piętrem (projekt autorstwa Czesława Dorii-Dornałowicza);

1954 – remont elewacji z przekształceniem attyki i trzeciego piętra (projekt J. Gontarczyka);

2003–2004 – generalny remont fasady kamienicy (projekt Jacka Cieplińskiego);

2006 – adaptacja piwnic na restaurację.

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nieznany

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamienica renesansowa z manierystyczną dekoracją elewacji frontowej.

Opis budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamienica Rynek 12 jest budynkiem trzypiętrowym, z poddaszem, przykryta dachem dwuspadowym kalenicowym, podpiwniczona.

Elewacja frontowa jest czterokondygnacyjna, zwieńczona attyką, pięcioosiowa, czteroosiowa w pierwszej i czwartej kondygnacji. Dekoracja powstała w latach 1579–1608. Zawiera bogatą rzeźbę i ornamentykę, na którą składają się typowe dla okresu powstania motywy, takie jak: ornamenty okuciowe, rozety, kartusze, medaliony, kolumny, pilastry, hermy. Nie da się jednoznacznie określić autora dzieła, głównie ze względu na nawiązania ornamentyki do licznych przykładów dzieł tworzących w tym okresie artystów. Na parterze lico jest boniowane, okna prostokątne, ozdobione opaską. Portal wejściowy zwieńczony zwornikiem, wykonany z kamienia. W dwu skrajnych osiach południowych znajduje się zejście do restauracji mieszczącej się w piwnicach. Otwory okienne drugiej i trzeciej kondygnacji rozmieszczone są bez zachowania symetrii. Okna pierwszego piętra są bogato zdobione. Po obu stronach ograniczają je pilastry w kształcie herm zakończone kapitelem jońskim. Ponad oknami znajduje się rozbudowana dekoracja rzeźbiarska, na którą składają się ornamenty roślinne, rozety i maszkarony. W ich środkowej części znajdują się medaliony zawierające portrety mężczyzny i kobiety widziane z profilu oraz herb Jastrzębiec. Dekoracja rzeźbiarska okien drugiego piętra jest uboższa. Podobnie jak na niższej kondygnacji stanowią ją pilastry w kształcie herm, jednak ponad oknami znajduje się znacznie prostszy gzyms nadokienny przyozdobiony głowami amorków. Ponad trzecią kondygnacją znajduje się bogato profilowany gzyms przykryty dachówką. Dekoracja najwyższego piętra jest znacznie uboższa. Okna są kwadratowe otoczone opaską, zdobioną ornamentem cekinowym. Pomiędzy nimi znajdują się kanelowane pilastry. Całość wieńczy gzyms koronujący oraz okazała attyka dekorowana sgraffitem.

Elewacja tylna jest czterokondygnacyjna, dwuosiowa na parterze oraz pierwszym piętrze, trójosiowa na pozostałych kondygnacjach, pozbawiona dekoracji.

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Układ wnętrza kamienicy jest trójdzielny, dwutraktowy. Na parterze znajduje się sień przelotowa, po której dwu stronach usytuowane są ciągi pomieszczeń użytkowych. W tylnym trakcie znajduje się klatka schodowa prowadząca na wyższe kondygnacje. Na pierwszym piętrze panuje układ odmienny niż na najniższej kondygnacji; dwuosiowy i dwutraktowy. Wnętrza są ponadto bogato zdobione dekoracją architektoniczną i rzeźbiarską. Pomieszczenia drugiego piętra rozplanowane są analogicznie do pierwszego, nie są jednak tak znacznie zdobione. Kolejna kondygnacja różni się nieznacznie innym ustawieniem ścianek działowych. Poddasze użytkowe nie zostało podzielone na mniejsze izby i rozciąga się ponad całą kamienicą.

PiwniceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamienica posiada trzy kondygnacje piwnic w układzie dwudzielnym, dwutraktowym.

I kondygnacja w całości znajduje się pod kamienicą i oficyną, II częściowo pod kamienicą, w większości jednak pod podwórzem, III zaś wyłącznie pod podwórzem.

I kondygnacja piwnic występuje w układzie analogicznym do drugiej i trzeciej kondygnacji naziemnej. Piwnica znajdująca się po lewej stronie dostępna jest schodami z sieni kamienicy. Zejście to prowadzi również do piwnicy pod kamienicą Jezuicka 18. Do piwnicy po prawej stronie, z oficyny, wiodą schody prowadzące najpierw do piwnicy pod oficyną. Z piwnicy tej, przez pomieszczenie w tylnym trakcie pod kamienicą, przechodzi się do prawej piwnicy frontowej. Obydwa pomieszczenia w trakcie frontowym posiadają wzajemną komunikację. Pierwotnie w obydwu traktach tylnych istniały schody na parter, obecnie znajdują się one tylko z lewej strony. Piwnica lewa, ze względów konstrukcyjnych, w środkowej części podparta jest masywnym filarem (wewnętrzna, poprzeczna ściana w kondygnacjach naziemnych nie opiera się na analogicznej ścianie w piwnicy, lecz jest nieco przesunięta w kierunku frontu, przez co trakt tylny w kondygnacjach naziemnych jest głębszy niż w piwnicy).

II kondygnacja dostępna jest zejściem z piwnicy frontowej, znajdującym się przy filarze. Pomieszczenie to przebiega równolegle do piwnicy I kondygnacji, aż do stopni pod schodami prowadzących z sieni kamienicy do piwnicy frontowej, po których ponownie można wejść na I kondygnację, do prostokątnej piwnicy pod podwórzem. Odcinek złożony z pomieszczenia na II kondygnacji piwnic, schodów oraz pomieszczenia na I kondygnacji piwnic ma kształt litery L.

Z pomieszczenia w tylnym trakcie, z prawej strony, pod kamienicą prowadzi zejście do piwnicy I kondygnacji pod podwórzem. Zejście to wiedzie dalej do frontowej piwnicy lewej. W przedłużeniu piwnicy pod podwórzem znajdują się schody prowadzące do prostokątnego, położonego nieco głębiej, pomieszczenia na II kondygnacji, z którego schodzi się do III poziomu piwnic, znajdującego się około 8 metrów pod powierzchnią podwórza.

Korytarze piwnic I i II kondygnacji posiadają wyjścia w kierunku przyległych budynków oraz pod Rynek.

Piwnice pochodzą z XV wieku, zachowały się partie ścian gotyckich oraz archaiczne typy sklepień cyrklastych. Prawdopodobnie piwnice pod obecną oficyną budowano współcześnie z piwnicami pod obecną kamienicą.

Wzmianki dotyczące pomieszczeń piwnicznych podają dokumenty wizyjne.

Naprzód nad wrotami kamienicznymi w sieni kamienicy sztuka sklepienia w arkade murowanego odsczypiła się znacznie wielkie niebezpieczeństwo wchodzącym y wychodzącym ludziom s kamienicy znacząc wtey ze sieni kamienicy przy sklepie, ktory JPan Lomber trzyma, tynk odpadł. Item w sklepie po lewey ręce wchodząc do przerzeczoney kamienicy w ktorym Noremberczykowie siedzą ściana od sieni kamienicy przy sklepieniu popadana, porysowana. Item w piwnicy przytymze sklepie będącym przymurek popsowany (...).

Item w sklepie drugim dolnym za schodami idąc do mieszkania gospodarskiego nad oknem przy kracie sztuka sklepienia znacznie przerysowana, a pod tymże samym sklepem w piwnicy – sztuka także sklepienia oberwała się gdzie rumu pełno. Item trzeci sklep tusz o ścianę przy teyze piwnicy ku kamienicy karłowskiej będący zawalony do szczętu tylko rumu gure. Item wedwoch sklepach naprzeciwko szkuł jezuickich będących, po połowie sklepienia odwalonego. Item we środku kamienicy pomienioney począwszy od gurnych mieszkań przednich izby daley ciągnące się quendam y mieszkania tak pierwszego drugiego y czwartego piętra do szczętu upadły gdzie także sklepienia y ganki poodrywały się, tak dalece ze piwnice w srodku podwurza pomienioney kamienicy będącą wskros przebiły y wchod z kamienicy do teyze piwnicy zawalony, wszedszy zaś do pomienioney przebitey rumem Piwnicy, po schodach z ulice, znać ze te przebicie, idąc do głębszej piwnicy poprawey ręce nad schodami dylami założono, a ze te dyle już popruchniały tedy się tą dziurą rum sypie do teyze piwnicy. Item wpiwnicy głębszey po prawej ręce wypadło ze ściany kilka cegieł1.

U sklepu dolnego ciemnego Drzwi żelazne z zamkiem bez klucza z szkoblem i wrzeciądzem. W oknie tegoz sklepu krata żelazna. U piwnic wchodząc z sieni kamieniczney drzwi sosnowe jednostayne na hakach i zawiasach żelaznych  z wrzeciądzem i szkoblem. Z ulicze zaś wchodząc do tychże Piwnic drzwi sosnowe iednostayne na drewnianych biegunach z zasuwą drewnianą y z szkoblem żelaznym y wrzeciądzem. Item w izbie, którą do utrzymania 500 Zł Polskich podał Urząd Wójtowski Lubelski Ichmościowm Księży Mansjonariom Wareckim okien dwa, w każdym oknie po cztery kwatery szyby taflowo w iednym oknie za (...)2.

(...) y widzieliśmy Rynnę na Daszku Kamienicy Imć Pana Witanowskiego nas Sklepem będącym ściekiem Wody do Wchodu do Piwnicy Kamienicy przerzeczonej obroconym potym poszliśmy do Piwnicy teyze z Ulicy Wchod maiącey w Possesyi Uczciwych Maiewskich Małżonków zostaiącey y w teuze Piwnicy widzieliścmy Schody złe Podłogę także złą Potym poszliśmy do tylnych Piwnic y tam widzieliścmy iedne Piwnicę zewszystkim zawaloną a druge do zawalenia skłonną niebespieczną gdyż tylko Kamienie z opoki będące w sklepieniu wiszą do upadnienia, w głębokiey Piwnicy także widzieliśmy podparte Sklepienie także do upadnienia bliskie schody do wszystkich piwnic widzieliśmy złe, inszych potrzeba, Drzwi złe, Mury poopadane we wszystkich Piwnicach Drzwi złe Potym powrociwszy z Piwnic przyszliśmy do sieni y widzieliśmy obydwie ściany podłużne ku Wrotom kamienicy będące potrzaskane poryssowane y poprzycznia ściana od podłużnych ścian odstaie, te ściany obydwie podmurowania potrzebuiące3.

Materiały ikonograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Fotografie przedwojenne

Rynek 12, kamienica Sobieskich przed dodaniem grzebienia i piętra, autor Henryk Poddębski, ok. 1930, źródło pochodzenia WUOZ w Lublinie

Rzeźby barokowe w kamienicy Sobieskich przy ul. Rynek 12, autor nieznany, 1938–1939, Archiwum Wydziału Architektury, Budownictwa i Urbanistyki Urzędu Miasta Lublin

Rzeźby barokowe w kamienicy Sobieskich przy ul. Rynek 12, autor nieznany, 1938–1939, Archiwum Wydziału Architektury, Budownictwa i Urbanistyki Urzędu Miasta Lublin

Fotografie z okresu PRL-u

Budowa attyki kamienicy Sobieskich w Lublinie, autor: Edward Hartwig, 1954, zbiory Ewy Hartwig-Fijałkowskiej

Prace remontowe przy attyce kamienicy Rynek 12 w Lublinie, autor: Edward Hartwig, 1954, zbiory Ewy Hartwig-Fijałkowskiej

Prace remontowe przy sztukateriach kamienicy Rynek 12 w Lublinie, autor: Edward Hartwig, 1954, zbiory Ewy Hartwig-Fijałkowskiej

Rynek w Lublinie, kamienica Sobieskich pierwsza z prawej, autor: Edward Hartwig, około 1970 roku, zbiory Ewy Hartwig-Fijałkowskiej

Sztukaterie kamienicy Sobieskich w Lublinie, autor: Edward Hartwig, 1954 r., zbiory Ewy Hartwig-Fijałkowskiej

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Bortkiewicz E., Kamienica przy ul. Rynek 12. Dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Zarządu Rewaloryzacji Zabytkowego Zespołu Miasta Lublina, t.1, mps archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 711/I, Lublin 1983.
  • Kamienica przy ulicy Rynek 12 w Lublinie. Dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na Zlecenie Zarządu Rewaloryzacji Zabytkowego Zespołu Miasta Lublina, t.1, opracowanie: Ewa Bortkiewicz, fotografie: Maria Wojciechowska, Lublin 1983, syg. 711/I.
  • Karta ewidencyjna zabytków, mps archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 308.
  • Stolarz B., Prace remontowo-konserwatorskie fasady Kamienicy Konopniców przy Rynku 12 w Lublinie, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego”, nr 7, 2005.
  • Teodorowicz-Czerepińska J., Dekoracja fasad kamienic staromiejskich z 1954 r. Rozpoznanie historyczne i wnioski konserwatorskie na zlecenie Lubelskiej Fundacji Ochrony Zabytków, mps archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 1220, Lublin 1991.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Wizja z 1747, WAPL, Akta m. Lublina, sygn. 51, f. 11v–13v.
  2. Wróć do odniesienia WAPL, Akta m. Lublina, sygn. 51, f. 396v–397.
  3. Wróć do odniesienia Wizja z 1719, WAPL, Akta m. Lublina, sygn. 55, f. 228v–229v.

Powiązane artykuły

Powiązane miejsca

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe