Kościół parafialny pod rozszerzonym wezwaniem Znalezienia Krzyża Świętego i św. Andrzeja Apostoła w Końskowoli to świadectwo ciekawej przeszłości Lubelszczyzny. Przez stulecia miejscowość objęta była patronatem wielu magnackich rodów – Czartoryskich, Tęczyńskich czy Sieniawskich.
Lokalizacja
Przy trasie Lublin–Puławy
Funkcja
Parafialny kościół rzymskokatolicki
Historia
Obecna Końskowola do drugiej połowy XV w. nosiła nazwę Witowska Wola. Z czasem uległa zmianie na Konińską Wolę, od nazwiska ówczesnego właściciela, Jana z Konina. Obecna nazwa pojawiła się dopiero w XIX wieku.
Miasto zostało lokowane w 1532 r., kiedy to Zygmunt Stary zezwolił Andrzejowi Tęczyńskiemu, chorążemu i miecznikowi krakowskiemu, na lokację miasta na prawie magdeburskim. Na mocy dokumentu zezwolono na urządzanie wtorkowych targów, oraz dorocznych jarmarków, przypadających na Święto Znalezienia Krzyża (14 IX). Właściciele miasta wystawili tam dwór obronny – fortalicję. Niedawne badania wykazały, że budynek obecnej plebanii został wzniesiony na gruzach tego obiektu, częściowo zburzonego i przebudowanego.
W miejscowości kwitło rzemiosło, działały cechy sukienników, powroźników, szewców. Dużą w tym zasługę mieli właściciele miasta – Czartoryscy, którzy sprowadzili z Saksonii rzemieślników, zajmujących się głównie produkcją tkanin. Społeczność rzemieślnicza była liczna do pierwszej połowy XIX wieku, kiedy to większość z nich przeniosła się do Białegostoku i Łodzi. W 1920 roku mieszkało w Końskowoli zaledwie szesnastu potomków saksońskich mistrzów.
Rozwój miasta został zahamowany w połowie XVII wieku. Duże znaczenie miał tutaj wzrost znaczenia pobliskich Puław. Liczba mieszkańców Końskowoli znacząco spadła i nastąpiło zubożenie.
W 1870 roku, na skutek represji popowstaniowych, Końskowola utraciła prawa miejskie.
Trudno określić dokładną datę powstania parafii. Początek można datować na lata 1374–1430. Jan Długosz w Liber Beneficiorum podaje, że erygował ją bp. Piotr Wysz, a zatem nie mogło to nastąpić wcześniej niż w roku 1392. Parafia wchodziła w skład archidiecezji lubelskiej (dekanat kazimierski), i była bardzo dobrze uposażona. Działały przy niej liczne bractwa, m. in. Niepokalanego Poczęcia NMP (od 1693 roku). Dbano o oprawę muzyczną mszy – na stałe zatrudnionych było dwóch kantorów i dwóch muzyków. Oprócz proboszcza pracowało także dwóch, a od XVII w. – trzech wikariuszy. Warto wspomnieć, że wśród księży pracujących w tej parafii, byli ks. Grzegorz Piramowicz i ks. Franciszek Zabłocki. Parafia prowadziła również szkołę, kierowaną przez rektora oraz szpital dla ubogich.
Od XVI wieku w Końskowoli istniały dwie parafie: farna oraz szpitalna. Z tą drugą związany był kościół św. Anny, wzniesiony nieopodal „zamku” Tęczyńskich. Pierwszy, drewniany kościół istniał w XV wieku i nosił wezwanie Św. Krzyża. Według miejscowej tradycji, budowla posiadała murowane prezbiterium wystawione w 1442 r. z fundacji Jana Konińskiego.
Kolejny,
murowany kościół parafialny wystawiony został przez Andrzeja Tęczyńskiego w połowie XVI wieku. Spalony w 1617 roku, został odbudowany w 1624 roku staraniem ówczesnego proboszcza ks. Stanisława Lisowicza. Od tej pory nosi rozszerzone wezwanie Znalezienia Krzyża Św. I św. Andrzeja Apostoła. Najprawdopodobniej w trakcie tej przebudowy kościół zyskał szatę w stylu
renesansu lubelskiego, a jego
fasadę ozdobiły dwie wieże.
Świątynia została konsekrowana 3 października 1627 roku przez abp. lwowskiego Jana Próchnickiego. Kościół przebudowano około 1670 roku, z fundacji marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Pracami kierował Tylman z Gameren. W wyniku tych robót budowla zyskała bryłę trójnawowej bazyliki. Kolejna przebudowa miała miejsce w latach 1729–1730 i nadała świątyni obecny kształt. Jej fundatorami byli Elżbieta Sieniawska, następnie August Czartoryski z żoną Zofią z Sieniawskich.
Kalendarium
przeł. XIV/XV w. – erygowanie parafii
1442 – poświadczone istnienie drewniano–murowanego kościoła z fundacji Jana Konińskiego
1532 – lokacja miasta na prawie niemieckim
poł. XVI w. - wystawienie murowanej świątyni z fundacji Andrzeja Tęczyńskiego
1617 - pożar kościoła
1624 – odbudowa kościoła z fundacji ks. Stanisława Lisowicza
ok. 1670 – przebudowa kościoła pod kierunkiem Tylmana z Gameren
1729–1730 – nadanie świątyni obecnego kształtu
1870 – Końskowola traci prawa miejskie
Architekt
Na przestrzeni stuleci kościół podlegał licznym przebudowom. W pracach z II poł. XVII wieku poświadczone jest kierownictwo
Tylmana z Gameren.
Styl
Opis
Kościół parafialny pw. Znalezienia Krzyża Św. i św. Andrzeja Apostoła w Końskowoli jest budowlą murowaną, trójnawową, z zakrystią przy
prezbiterium. Z bocznymi nawami połaczone są kaplice. Na
elewacji znajdują się dwie wieże, nad nawą wieżyczka z sygnaturką. Nawa główna sklepiona kolebkowo z lunetami, nawy boczne – żaglowo.
Ołtarz główny wykonany z drewna, barokowy. Umieszczono w nim obrazy Serca Jezusowego oraz Matki Boskiej. W kościele znajduje się sześć ołtarzy bocznych, przedstawiających świętych: Andrzeja, Walentego, Stanisława Biskupa i Antoniego, ten ostatni jest dziełem Wojciecha Gersona z 1890 r.
W prawej kaplicy znajduje się drewniany ołtarz z 1914 roku z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej i Niepokalanego Poczęcia NMP. W kaplicy lewej murowana mensa, zaś nad nią osiemnastowieczny obraz Opłakiwania Chrystusa. Z wyposażenia znajdującego się w kościele, wymienić trzeba też kropielnicę z XVIII w. i organy z lat 30.
Jedną z najważniejszych rzeczy, związanych z tym kościołem, są znajdujące się w nim nagrobki i epitafia. Nagrobek Łukasza Opalińskiego i Izabeli z Tęczyńskich Opalińskiej zawiera wyjątkowe przedstawienie wanitatywne - rzeźbę, przedstawiającą zwłoki w stanie daleko posuniętego rozkładu. Zabytek ten został odkryty w krypcie północnej kościoła, zwanej kryptą Suchodolskich, dopiero w 1992 roku. Przedstawienia rozkładających się zwłok, popularne w barokowej sztuce Włoch i Hiszpanii, są na ziemiach polskich czymś unikalnym. W kościele znajduje się inne wybitne dzieło sztuki sepulkralnej – nagrobek Zofii z Opalińskich, żony marszaka wielkiego koronnego, Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, autorstwa Tylmana z Gameren. Na uwagę zasługują też liczne, zabytkowe obrazy.
Otoczenie
Obok kościoła znajduje się murowana dzwonnica, wzniesiona w 1778 roku z fundacji ks. Adama Czartoryskiego, spalona w 1915 roku, odbudowana w 1921 roku.
Opracowała Agata Witkowska
Literatura
Szczygieł R. (red.), Dzieje Końskowoli, Lublin 1988.