Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Zdrój na placu dworcowym PKS w Lublinie

Już od 1826 roku w studniach lubelskich instalowano pompy ssąco-podnoszące z rurami drewnianymi, a od 1841 roku inżynier gubernialny Feliks Bieczyński zaczął zabiegać o ich wymianę na pompy ssąco-tłoczące z rur żelaznych. Zlecenia podjęła się Fabryka Machin Andrzeja hr. Zamoyskiego w Warszawie, która do 1863 roku zamontowała takie urządzenia w trzech studniach miejskich. Miały one mieć koła rozmachowe i korby wprawiane w ruch obrotowo.

Po doświadczeniach eksploatacyjnych projekt zatwierdzono do realizacji: W mieście katolickim, gdzie 8 studzien mają ok. 160 stóp głębokości urządzone będą pompy ssąco-podnoszące z kołem zamachowym i pompokrytem, a w mieście żydowskim, gdzie 4 studnie są płytkie – pompy ssąco-tłoczące.

Firma hr. Zamoyskiego oferowała też typowy projekt pompokrytu. W aktach miasta Lublina z lat 1809-1874 przechowywany jest typowy projekt dostarczony w 1864 roku przez firmę Zamoyskiego przy okazji budowy studni u zbiegu ulic Świętoduskiej i Nowej (część obecnej Lubartowskiej) na placu Targowym.

Lublin. Studzienka
Studzienka. Fot. Stefan Kiełsznia

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zdrój znajduje się w centralnym punkcie placu dworcowego na Podzamczu.

FunkcjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dostarczanie wody dla przedmieścia Czwartek.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Teren obecnego dworca należał do przedmieścia Czwartek, o którym w 1865 roku czytamy: Ponieważ przedmieście Czwartek nie posiada żadnej studni miejskiej Rząd Gubernialny Lubelski zaleca Magistratowi (...) sporządzić projekt wybudowania studni na tem przedmieściu i takowy przedstawić Rządowi Gubernialnemu.

Na posiedzeniu nr 94 z 1865 roku Magistrat podejmuje uchwałę dotyczącą budowy studni murowanej na przedmieściu Czwartek i urządzenia w niej pompy żelaznej. Wkrótce potem akceptuje kosztorys na 1123 rubli i ogłasza licytację przetargową.

Studnia miała być usytuowana nieopodal ul. Ruskiej. W załączonym do akt kosztorysie wyszczególniono tysiąc sztuk cegły klinowej studziennej i tysiąc sztuk cegły palonej (klinkierowej) oraz sążeń kamienia granitowego do wybrukowania najbliższego otoczenia pompokrytu.

Miała być w niej usytuowana: pompa żelazna z Fabryki hr. Zamoyskiego z rurami, stojąca (...) z korbą prostą żelazną kutą z przyrządem trybowym, sitkiem pod rurami oraz rurą żelazną w pompokrycie nie miedzianą, jako podlegającą częstemu psuciu się - za rubli 267 r. 80 kop.

Niestety, nie zachował się projekt charakterystycznej obudowy zdroju, wykonanej z cegły klinkierowej, w eklektycznym stylu ówczesnych budowli przemysłowych, ale – w świetle zebranego materiału – powstanie zdroju należy wydatować na rok 1865.

Do chwili obecnej przetrwał on niemal w pierwotnej formie. Charakterystyczna była szczupłość pompokrytu, z tej racji, że pobór wody był jeszcze wówczas bezpłatny, a obsługa indywidualna. Zmieniło się to pod koniec wieku i wymagało większych "zdrojów", innego typu.

Wodę doprowadzano rurociągiem do dawnych studni miejskich, skąd miano ją rozbierać wiadrami i beczkami. Stary pompokryt został podłączony do sieci wodociągowej firmy Ulen i S-ka z lat 20. i był eksploatowany do lat powojennych.

Od 1970 roku zdrój był już nieczynny, bez właściciela i użytkownika, wskazywany jako "rudera do zlikwidowania". Przeciwdziałało temu wpisanie go do rejestru zabytków w dniu 30 września 1972 roku (nr rejestru A/633).

W 1975 roku Biuro Projektów Kolejowych zaprojektowało dworzec PKS w obecnym kształcie. Zdrój stał się tym samym własnością Państwowej Komunikacji Samochodowej i był użytkowany jako podręczny magazynek. W 1977 roku PKS ponownie wszczął sprawę rozbiórki zdroju jako obiektu będącego w bardzo złym stanie technicznym.

Staraniem Miejskiego Konserwatora Zabytków w 1980 roku zostały dokonane prace remontowe przez Pracownie Konserwacji Zabytków. Polegały one na zamurowaniu prześwitów do wnętrza, przykryciu nowym daszkiem namiotowym oraz remoncie elewacji, po usunięciu resztek rury wypływowej i demontażu urządzeń wodociągowych we wnętrzu.

Według protokołu oględzin z 1987 roku cokół zdroju był ponownie uszkodzony.

W 2018 roku została przeprowadzona rewitalizacja budynku zdroju.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1865 – wybudowanie zdroju

1970 – nieużytkowanie obiektu i zagrożenie rozbiórką

1972 – wpis do rejestru zabytków

1975 – budowa dworca PKS

1977 – PKS wnioskuje o rozbiórkę zdroju

1980 – prace remontowe wykonane przez Pracownie Konserwacji Zabytków

2018 – rewitalizacja zdroju

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Eklektyczny, charakterystyczny dla ówczesnych budowli przemysłowych.

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek pompokrytu zbudowany jest z żółtej cegły licowej, założony na szczupłym kwadracie, o wysokości 3,5 metra. Kryty jest daszkiem czterospadowym pobitym blachą miedzianą z żygaczami. Na szczycie umieszczona jest żelazna kula z chorągiewką. Elewacje w postaci półkolistej arkady wspartej na pilastrach flankujących naroża, z archiwoltą spiętą gładkim zwornikiem. W polach arkad do 1980 roku, od wschodu i zachodu, znajdowały się półkoliste otwory do szczupłego przesklepionego wnętrza. W 1980 roku otwory zaślepiono

Powyżej arkad znajduje się falisty gzyms z kształtówek podparty "konsolkami". W zwieńczeniu ścian gzyms profilowany. Daszek namiotowy – zwieńczony sterczyną z żelazną chorągiewką – został zrekonstruowany w 1980 roku.

Stan zachowaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1995 rok – stan obiektu dobry, wyjąwszy uszkodzenie cokołu na jednym z narożników.

2009 rok – stan niezmieniony od 1995 roku.

2018 rok – rewitalizacja obiektu.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Czerepińska J., Zdrój na placu Dworcowym PKS, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. I, cz. II, s. 143, maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Lublin 1995.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Audio

Inne materiały

Słowa kluczowe