Zdrój na placu dworcowym PKS w Lublinie
Już od 1826 roku w studniach lubelskich instalowano pompy ssąco-podnoszące z rurami drewnianymi, a od 1841 roku inżynier gubernialny Feliks Bieczyński zaczął zabiegać o ich wymianę na pompy ssąco-tłoczące z rur żelaznych. Zlecenia podjęła się Fabryka Machin Andrzeja hr. Zamoyskiego w Warszawie, która do 1863 roku zamontowała takie urządzenia w trzech studniach miejskich. Miały one mieć koła rozmachowe i korby wprawiane w ruch obrotowo.
Po doświadczeniach eksploatacyjnych projekt zatwierdzono do realizacji: W mieście katolickim, gdzie 8 studzien mają ok. 160 stóp głębokości urządzone będą pompy ssąco-podnoszące z kołem zamachowym i pompokrytem, a w mieście żydowskim, gdzie 4 studnie są płytkie – pompy ssąco-tłoczące.
Firma hr. Zamoyskiego oferowała też typowy projekt pompokrytu. W aktach miasta Lublina z lat 1809-1874 przechowywany jest typowy projekt dostarczony w 1864 roku przez firmę Zamoyskiego przy okazji budowy studni u zbiegu ulic Świętoduskiej i Nowej (część obecnej Lubartowskiej) na placu Targowym.
Spis treści
[Zwiń]Lokalizacja
Zdrój znajduje się w centralnym punkcie placu dworcowego na Podzamczu.
Funkcje
Dostarczanie wody dla przedmieścia Czwartek.
Historia
Teren obecnego dworca należał do przedmieścia Czwartek, o którym w 1865 roku czytamy: Ponieważ przedmieście Czwartek nie posiada żadnej studni miejskiej Rząd Gubernialny Lubelski zaleca Magistratowi (...) sporządzić projekt wybudowania studni na tem przedmieściu i takowy przedstawić Rządowi Gubernialnemu.
Na posiedzeniu nr 94 z 1865 roku Magistrat podejmuje uchwałę dotyczącą budowy studni murowanej na przedmieściu Czwartek i urządzenia w niej pompy żelaznej. Wkrótce potem akceptuje kosztorys na 1123 rubli i ogłasza licytację przetargową.
Studnia miała być usytuowana nieopodal ul. Ruskiej. W załączonym do akt kosztorysie wyszczególniono tysiąc sztuk cegły klinowej studziennej i tysiąc sztuk cegły palonej (klinkierowej) oraz sążeń kamienia granitowego do wybrukowania najbliższego otoczenia pompokrytu.
Miała być w niej usytuowana: pompa żelazna z Fabryki hr. Zamoyskiego z rurami, stojąca (...) z korbą prostą żelazną kutą z przyrządem trybowym, sitkiem pod rurami oraz rurą żelazną w pompokrycie nie miedzianą, jako podlegającą częstemu psuciu się - za rubli 267 r. 80 kop.
Niestety, nie zachował się projekt charakterystycznej obudowy zdroju, wykonanej z cegły klinkierowej, w eklektycznym stylu ówczesnych budowli przemysłowych, ale – w świetle zebranego materiału – powstanie zdroju należy wydatować na rok 1865.
Do chwili obecnej przetrwał on niemal w pierwotnej formie. Charakterystyczna była szczupłość pompokrytu, z tej racji, że pobór wody był jeszcze wówczas bezpłatny, a obsługa indywidualna. Zmieniło się to pod koniec wieku i wymagało większych "zdrojów", innego typu.
Wodę doprowadzano rurociągiem do dawnych studni miejskich, skąd miano ją rozbierać wiadrami i beczkami. Stary pompokryt został podłączony do sieci wodociągowej firmy Ulen i S-ka z lat 20. i był eksploatowany do lat powojennych.
Od 1970 roku zdrój był już nieczynny, bez właściciela i użytkownika, wskazywany jako "rudera do zlikwidowania". Przeciwdziałało temu wpisanie go do rejestru zabytków w dniu 30 września 1972 roku (nr rejestru A/633).
W 1975 roku Biuro Projektów Kolejowych zaprojektowało dworzec PKS w obecnym kształcie. Zdrój stał się tym samym własnością Państwowej Komunikacji Samochodowej i był użytkowany jako podręczny magazynek. W 1977 roku PKS ponownie wszczął sprawę rozbiórki zdroju jako obiektu będącego w bardzo złym stanie technicznym.
Staraniem Miejskiego Konserwatora Zabytków w 1980 roku zostały dokonane prace remontowe przez Pracownie Konserwacji Zabytków. Polegały one na zamurowaniu prześwitów do wnętrza, przykryciu nowym daszkiem namiotowym oraz remoncie elewacji, po usunięciu resztek rury wypływowej i demontażu urządzeń wodociągowych we wnętrzu.
Według protokołu oględzin z 1987 roku cokół zdroju był ponownie uszkodzony.
W 2018 roku została przeprowadzona rewitalizacja budynku zdroju.
Kalendarium
1865 – wybudowanie zdroju
1970 – nieużytkowanie obiektu i zagrożenie rozbiórką
1972 – wpis do rejestru zabytków
1975 – budowa dworca PKS
1977 – PKS wnioskuje o rozbiórkę zdroju
1980 – prace remontowe wykonane przez Pracownie Konserwacji Zabytków
2018 – rewitalizacja zdroju
Styl
Eklektyczny, charakterystyczny dla ówczesnych budowli przemysłowych.
Opis
Budynek pompokrytu zbudowany jest z żółtej cegły licowej, założony na szczupłym kwadracie, o wysokości 3,5 metra. Kryty jest daszkiem czterospadowym pobitym blachą miedzianą z żygaczami. Na szczycie umieszczona jest żelazna kula z chorągiewką. Elewacje w postaci półkolistej arkady wspartej na pilastrach flankujących naroża, z archiwoltą spiętą gładkim zwornikiem. W polach arkad do 1980 roku, od wschodu i zachodu, znajdowały się półkoliste otwory do szczupłego przesklepionego wnętrza. W 1980 roku otwory zaślepiono
Powyżej arkad znajduje się falisty gzyms z kształtówek podparty "konsolkami". W zwieńczeniu ścian gzyms profilowany. Daszek namiotowy – zwieńczony sterczyną z żelazną chorągiewką – został zrekonstruowany w 1980 roku.
Stan zachowania
1995 rok – stan obiektu dobry, wyjąwszy uszkodzenie cokołu na jednym z narożników.
2009 rok – stan niezmieniony od 1995 roku.
2018 rok – rewitalizacja obiektu.
Więcej o działaniach podjętych w związku z rewitalizacją obiektu w serwisie internetowym: https://teatrnn.pl/studzienka/
Więcej o budynku studni i jego historii w tekście Joanny Zętar: Narracje (nie)pamięci: Studnia. Nieobecna obecność
Literatura
Czerepińska J., Zdrój na placu Dworcowym PKS, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. I, cz. II, s. 143, maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Lublin 1995.