Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Fabryka cementu „Firlej” w Lublinie

Pod koniec XIX wieku w Królestwie Polskim pojawiło się duże zapotrzebowanie na materiały budowlane. Aby sprostać rosnącym zamówieniom i wykorzystać sytuację gospodarczą lubelscy ziemianie utworzyli towarzystwo udziałowe z kapitałem zakładowym 350 tysięcy rubli.

Ulica Łęczyńska w Lublinie
Ulica Łęczyńska w Lublinie (Autor: Marcinek, Jerzy (1951- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ul. Łęczyńska 58 (dawniej 46)

Obiekty znajdują się pomiędzy ulicami Łęczyńską a Firlejowską.

FunkcjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Produkcja cementu

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Folwark Firlejowszczyzna położony na południe od wsi Tatary należał niegdyś do rodziców Wincentego Pola, którzy utracili go na rzecz nowych właścicieli. W 1877 roku obywatelstwo lubelskie wykupiło folwark i ofiarowało go poecie. W 1894 roku spadkobiercy Wincentego Pola odsprzedali część terenów pod budowę fabryki cementu, która przyjęła nazwę Firlej. Była to pierwsza cementownia w województwie lubelskim.

Lokalizacja fabryki była powiązana z nową linią kolejową i jej bocznicami. Niestety, nie udało się odnaleźć projektów budowy całej cementowni, a jedynie projekty obudowy kotła parowego.

Powstanie fabryki ustala się na lata 1893–1894. Działalność rozpoczęto w styczniu 1895 roku. Początkowo zakład produkował około 500 tysięcy pudów cementu; w drugiej połowie 1895 roku dobudowano drugi piec systemu Dietscha, dzięki czemu produkowano do 1 mln pudów cementu rocznie. Towarzystwo udziałowe przekształciło się w towarzystwo akcyjne, zwiększając kapitał do 500 tysięcy rubli. W 1900 roku na targach międzynarodowych w Paryżu fabryka uzyskała złoty medal za swoje wyroby.

Nowoczesne maszynyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zakład zaprojektowano w oparciu o najnowocześniejsze, dostępne wówczas, rozwiązania techniczne. M.in. zadbano o lepsze warunki pracy robotników. Wiele maszyn pracowało automatycznie. Aby ograniczyć zapylenie, zbudowano hermetycznie zamknięte podajniki i urządzenia w miejscach, gdzie występował cement w stanie sypkim. Młyny kulowe do mielenia kruszywa dostarczyły zakłady Kruppa w Niemczech, pasy transmisyjne fabryka Hoffmana we Wrocławiu, natomiast oświetlenie elektryczne, złożone z czterech lamp łukowych na placu i stu dwudziestu lamp żarowych wewnątrz fabryki, założyła firma „Siemens i Halsie”.

Zakład napędzała maszyna parowa o mocy 450 KM. Zatrudnienie wynosiło około 200 ludzi w zakładzie i 150 w pobliskiej kopalni kamienia wapiennego.

Cementownia potrzebowała dużych ilości wapna, dlatego też zdecydowano się zbudować kolejkę wąskotorową o prześwicie toru 600 mm celem dowozu kamienia do zakładu. Uruchomiono ją w 1894 roku; tory biegły wzdłuż obecnej ulicy Firlejowskiej, przecinały drogę do Łęczyny – jak wówczas nazywano ulicę Łęczyńską – i dochodziły do wapienników po drugiej stronie ulicy. Dwuosiowe wagoniki ciągnęły konie. Kolejkę zlikwidowano prawdopodobnie po I wojnie światowej, kiedy po obu stronach drogi zaczęto wznosić domy.

Zniszczenia wojenneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1915 roku zabudowania cementowni zostały zniszczone w wyniku działań wojennych i nigdy nie podjęły produkcji. Rosjanie, wycofując się, zabrali większość pasów transmisyjnych, zniszczyli kotły maszyny parowej, wymontowali te elementy, które można było łatwo wywieźć. Sytuacja gospodarcza pod okupacją austriacką nie sprzyjała odbudowie i zakład popadał w ruinę.

W 1920 roku w opuszczonych zabudowaniach mieścił się Bank Związku Spółek Zarobkowych i kontynuowano demontaż ocalałych urządzeń. W 1936 roku znajdowały się tam tylko dwa murowane magazyny towarowe z bocznicami, murowany jednopiętrowy dom mieszkalny i dom drewniany pod gontem. Dom murowany to obecnie budynek oznaczony jako Łęczyńska 47, który znajduje się po przeciwnej stronie niż reszta budynków dawnej cementowni. Dom drewniany został przeniesiony w 1974 roku na ul. Kalinowszczyzna jako dworek Wincentego Pola i mieści obecnie muzeum.

Tuż przed samą wojną obszerną parcelę (2 ha) zakupiła od banku Górnicza i Hutnicza Spółka Akcyjna Fabryka Drutu i Gwoździ „Bogumił”, w czasie okupacji działająca pod nazwą Spółka Karwina-Trzyniec, zakład w Lublinie. Spółka zaopatrywała niemiecki Wehrmacht w drobne wyroby metalowe – narzędzia, łańcuchy dla koni, itp. W 1942 roku spółka wystąpiła o pozwolenie na budowę szachulcowej szopy o łącznej powierzchni 800 m2.

Okres powojennyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po wojnie zakład stał opustoszały. Po 1970 roku umieszczono tu część Fabryki Wag, wznosząc dla niej kilka nowych budynków. Komin dawnej cementowni rozebrano w 1969 roku, w miejscu kotłowni zbudowano nową halę. Z dawnego zakładu zostały tylko dwa stare magazyny przy rozebranej niedawno bocznicy kolejowej i budynek na środku działki.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1893 – powstanie cementowni;

1895 – rozbudowa zakładu;

1900 – fabryka cementu zdobywa złoty medal na targach w Paryżu;

1915 – zaprzestanie produkcji w wyniku działań wojennych.

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Magazyny przy bocznicy kolejowej to dwa murowane, otynkowane, parterowe budynki ustawione do siebie pod kątem rozwartym. Oba przykryte są dachami dwuspadowymi, podbitymi blachą. Kalenica dachów obniżona, połacie „rozsiadłe”. Wszystkie ściany magazynów posiadają ciągłe oskarpowanie w przyziemiu, co pogłębia wrażenie rozsiadłości budynku. Elewacje gładkie; północna 21-osiowa, południowa 19-osiowa, szczytowe 1-osiowe. Okna znormalizowane, prostokątne, ze współczesnymi ramiakami. W elewacji szczytowej duży otwór wejściowy, prostokątny, bez obramienia. Szczyt elewacji niewyodrębniony, wyciągnięty powyżej połaci dachowych.

Budynek dawnej cementowni jest usytuowany na środku dziedzińca, murowany, otynkowany, parterowy, kryty dwuspadowo, z dużymi oknami bez obramień; ramiaki bez cech zabytkowych.

Stan zachowaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1995 rok
Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z dawnego zespołu cementowni z 1894 roku nie zachował się główny budynek piecowni i komin, natomiast zachowana dawna hala jest przebudowana, bez cech stylowych. Zachowały się też magazyny przy bocznicy kolejowej.

2009 rok
Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obiekty w złym stanie. Dawna hala zaniedbana. Magazyn częściowo otynkowany i odnowiony.
 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Czerepińska J., Fabryka cementu Firlej – ul. Łęczyńska 58, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. I, cz. II, maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Lublin 1995.
  • Mikulec B., Przemysł Lubelszczyzny w latach 1864–1914, Lublin 1989.