Fabryka eternitu w Lublinie
Po wybudowaniu w Lublinie linii kolei nadwiślańskiej i oddaniu jej do użytku w 1877 roku na atrakcyjności zyskały tereny miedzy linią kolejową a rzeką Bystrzycą. Miasto położone było po północnej stronie rzeki, tam mieściły się najważniejsze obiekty, a dużo wolnego terenu między koleją a rzeką pozwalało na lokowanie nowych zakładów przemysłowych. I tak w zachodniej części miasta obok torów, blisko rzeki, zbudowano w 1895 roku cukrownię „Lublin”, a bardziej na wschód, na łąkach wsi Tatary, na terenie majątku „Firlejowszczyna” powstała fabryka eternitu.
Spis treści
[Zwiń]Lokalizacja
ul. Firlejowska 32
Funkcja
produkcja eternitu
Historia
W 1895 roku wybudowano w Lublinie fabrykę cementu. Sukces pierwszej w Królestwie Polskim cementowni zachęcił rodzinę Rylskich do budowy nowego zakładu, produkującego elementy azbestowe. W 1912 roku Onufry, Stefan, Leon i Maria Rylscy zakupili działkę w osadzie Firlejowszczyzna, na której w 1912 roku wybudowano fabrykę eternitu. Środki, jakie zdobyli jako przedsiębiorcy w Odessie pozwoliły im na wzniesienie zakładu. Projekt przygotował, jeszcze w 1910 roku, inż. Jan Koszczyc-Witkiewicz.
Fabryka eternitu braci Rylskich
Zasadniczą bryłę budynku wzniesiono w 1912 roku. W 1913 roku dobudowano skrzydło zachodnie (wieża ciśnień, młyn, hala kształtek i magazyny), a w sierpniu tego roku uruchomiono fabrykę. Nad całym zakładem górowała wieża ciśnień. Została wzniesiona z czerwonej cegły z dwukondygnacyjnym czterospadowym dachem, pokrytym eternitem. Wewnątrz mieścił się zbiornik wodny i klatka schodowa. Dach w stylu zakopiańskim zaprojektował inż. Jan Koszczyc-Witkiewicz. Charakterystyczne zwieńczenie dachu jest widoczne w panoramie miasta, jaka rozciąga się z placu Po Farze.
Ciekawym elementem architektury było zwieńczenie hali młynów w postaci mansardowego dachu z czterema facjatkami. Po II wojnie światowej został on przebudowany.
Fabryka wyrabiała płytki służące do pokrycia dachów oraz elementy mające w owym czasie wiele zastosowań w budownictwie.
Szukano wówczas taniego, a zarazem łatwego w produkcji i eksploatacji materiału, który dodatkowo chroniłby od ognia. Takim materiałem okazał się eternit. O jego szkodliwości nic wtedy nie wiedziano. Fabrykę wprawiał w ruch silnik diesla o mocy 150 km.
W 1926 roku inż. A. Gruchalski zaprojektował na terenie zakładów dom mieszkalny dla wicedyrektora firmy, który wybudowano w następnym roku. W 1930 roku rozbudowano halę produkcyjną, włączoną w jeden kompleks zabudowań fabrycznych oraz wolno stojące magazyny. Z przekazów ustnych dawnych pracowników wynika, że firma braci Rylskich przez cały okres międzywojenny funkcjonowała dobrze.
Okres powojenny
Po II wojnie światowej zakłady zostały upaństwowione, a na ich bazie założono Lubelskie Zakłady Eternitu im. Partyzantów Ziemi Lubelskiej. Przebudowano dawny młyn, zmieniając mu kształt dachu; powstały nowe obiekty fabryczne, włączone w istniejące zabudowania, przez co uzyskano zwartą bryłę. Pogarszająca się kondycja finansowa zakładów po 1990 roku spowodowała znaczny spadek produkcji i postawienie firmy w stan likwidacji w 1992 roku. Stare wyposażenie zaginęło – w tym oryginalna prasa z 1895 roku – a budynek powoli ulegał dewastacji.
W 1994 roku zlikwidowano starą bocznicę kolejową – część dawnej kolei do młyna braci Krauze, zacierając tym samym oryginalny układ komunikacyjny nie tylko fabryki, ale i dzielnicy. Budynki podzielono i wydzierżawiono.
Kalendarium
1910 – powstaje projekt budowy fabryki autorstwa J. Koszczyca-Witkiewicza
1912 – założenie fabryki eternitu
1913 – budowa skrzydła zachodniego
1930 – rozbudowa hali produkcyjnej
1992 – postawienie fabryki w stan likwidacji
Architekt
Jan Koszczyc-Witkiewicz
Opis
Stan zachowania
1995 rok
2009 rok
Zespół budynków jest użytkowany, część z nich odnowiona. Znajdują się tam warsztaty oraz sklepy.
Literatura
- Studziński J., Fabryka „Eternit” braci Rylskich – ul. Firlejowska 32, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. I, cz. II, maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Lublin 1995.