Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Fabryka eternitu w Lublinie

Po wybudowaniu w Lublinie linii kolei nadwiślańskiej i oddaniu jej do użytku w 1877 roku na atrakcyjności zyskały tereny miedzy linią kolejową a rzeką Bystrzycą. Miasto położone było po północnej stronie rzeki, tam mieściły się najważniejsze obiekty, a dużo wolnego terenu między koleją a rzeką pozwalało na lokowanie nowych zakładów przemysłowych. I tak w zachodniej części miasta obok torów, blisko rzeki, zbudowano w 1895 roku cukrownię „Lublin”, a bardziej na wschód, na łąkach wsi Tatary, na terenie majątku „Firlejowszczyna” powstała fabryka eternitu.

Widok ogólny na d. fabrykę "Eternit" w Lublinie
Widok ogólny na d. fabrykę "Eternit" w Lublinie (Autor: Celiński, Piotr)

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ul. Firlejowska 32

FunkcjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

produkcja eternitu

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1895 roku wybudowano w Lublinie fabrykę cementu. Sukces pierwszej w Królestwie Polskim cementowni zachęcił rodzinę Rylskich do budowy nowego zakładu, produkującego elementy azbestowe. W 1912 roku Onufry, Stefan, Leon i Maria Rylscy zakupili działkę w osadzie Firlejowszczyzna, na której w 1912 roku wybudowano fabrykę eternitu. Środki, jakie zdobyli jako przedsiębiorcy w Odessie pozwoliły im na wzniesienie zakładu. Projekt przygotował, jeszcze w 1910 roku, inż. Jan Koszczyc-Witkiewicz.

Fabryka eternitu braci Rylskich

Zasadniczą bryłę budynku wzniesiono w 1912 roku. W 1913 roku dobudowano skrzydło zachodnie (wieża ciśnień, młyn, hala kształtek i magazyny), a w sierpniu tego roku uruchomiono fabrykę. Nad całym zakładem górowała wieża ciśnień. Została wzniesiona z czerwonej cegły z dwukondygnacyjnym czterospadowym dachem, pokrytym eternitem. Wewnątrz mieścił się zbiornik wodny i klatka schodowa. Dach w stylu zakopiańskim zaprojektował inż. Jan Koszczyc-Witkiewicz. Charakterystyczne zwieńczenie dachu jest widoczne w panoramie miasta, jaka rozciąga się z placu Po Farze.

Ciekawym elementem architektury było zwieńczenie hali młynów w postaci mansardowego dachu z czterema facjatkami. Po II wojnie światowej został on przebudowany.

Fabryka wyrabiała płytki służące do pokrycia dachów oraz elementy mające w owym czasie wiele zastosowań w budownictwie.

Szukano wówczas taniego, a zarazem łatwego w produkcji i eksploatacji materiału, który dodatkowo chroniłby od ognia. Takim materiałem okazał się eternit. O jego szkodliwości nic wtedy nie wiedziano. Fabrykę wprawiał w ruch silnik diesla o mocy 150 km.

W 1926 roku inż. A. Gruchalski zaprojektował na terenie zakładów dom mieszkalny dla wicedyrektora firmy, który wybudowano w następnym roku. W 1930 roku rozbudowano halę produkcyjną, włączoną w jeden kompleks zabudowań fabrycznych oraz wolno stojące magazyny. Z przekazów ustnych dawnych pracowników wynika, że firma braci Rylskich przez cały okres międzywojenny funkcjonowała dobrze.

Okres powojenny

Po II wojnie światowej zakłady zostały upaństwowione, a na ich bazie założono Lubelskie Zakłady Eternitu im. Partyzantów Ziemi Lubelskiej. Przebudowano dawny młyn, zmieniając mu kształt dachu; powstały nowe obiekty fabryczne, włączone w istniejące zabudowania, przez co uzyskano zwartą bryłę. Pogarszająca się kondycja finansowa zakładów po 1990 roku spowodowała znaczny spadek produkcji i postawienie firmy w stan likwidacji w 1992 roku. Stare wyposażenie zaginęło – w tym oryginalna prasa z 1895 roku – a budynek powoli ulegał dewastacji.

W 1994 roku zlikwidowano starą bocznicę kolejową – część dawnej kolei do młyna braci Krauze, zacierając tym samym oryginalny układ komunikacyjny nie tylko fabryki, ale i dzielnicy. Budynki podzielono i wydzierżawiono.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1910 – powstaje projekt budowy fabryki autorstwa J. Koszczyca-Witkiewicza

1912 – założenie fabryki eternitu

1913 – budowa skrzydła zachodniego

1930 – rozbudowa hali produkcyjnej

1992 – postawienie fabryki w stan likwidacji

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jan Koszczyc-Witkiewicz

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obecnie zespół tworzy zwarty kompleks budynków fabrycznych, wśród których dominuje dwukondygnacyjna wieża ciśnień, nakryta łamanym dachem, z wyeksponowanym wątkiem ceglanym. Naroża wieży ujęte są uskokowymi skarpami. Do jej południowo-wschodniego boku przylega ceglany komin, natomiast od strony północno-zachodniej dwukondygnacyjny budynek mieszczący halę kształtek, nakryty dachem pulpitowym. Pozostałe obiekty wchodzące w skład zabudowy są parterowe, sporadycznie artykułowane podziałami ramowymi. Łączącym je elementem są typowe wielokwaterowe okna w metalowych ramach.

Stan zachowaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1995 rokBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynki tworzące zabudowę fabryczną w większości są w złym stanie technicznym. Elewacje pokrywa wilgotny, odpadający tynk; sporadycznie widać ubytki muru. Najlepiej zachowanym obiektem – i jednocześnie najbardziej wartościowym – jest wieża ciśnień, będąca dziełem jednego z najciekawszych architektów okresu międzywojennego Jana Koszczyca-Witkiewicza.

2009 rokBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zespół budynków jest użytkowany, część z nich odnowiona. Znajdują się tam warsztaty oraz sklepy.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Studziński J., Fabryka „Eternit” braci Rylskich – ul. Firlejowska 32, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. I, cz. II, maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Lublin 1995.

Powiązane artykuły

Powiązane wydarzenia

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe