Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Fabryka wag Wilhelma Hessa w Lublinie

W 1879 roku Wilhelm Hess założył mały zakład naprawy i budowy wag przy ulicy Lubartowskiej. W ciągu kolejnych sześćdziesięciu lat stał się właścicielem największej fabryki wag w Polsce.

Budynek Fabryki Wag W. Hessa
Budynek Fabryki Wag W. Hessa (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ulica Lubartowska 56–62 (obecnie Lubartowska 75a/77)

FunkcjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Fabryka wag Wilhelma Hessa

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1879 roku amerykański Czech – Wilhelm Hess uruchomił przy ulicy Lubartowskiej mały zakład naprawy i budowy wag. Przed wybuchem I wojny światowej był już właścicielem największej fabryki wag w Polsce. Liczne plany archiwalne, zachowane w Archiwum Lubelskim, pozwalają prześledzić pełen cykl stopniowej rozbudowy zakładów.

Ubiegając się w roku 1884 o pozwolenie na budowę tej fabryki, Hess rekomendował się brązowym medalem, uzyskanym na wystawie przemysłowej w Moskwie. Dla pozyskania terenów pod fabrykę, wykupił w latach 80. XIX wieku, z rąk żydowskich, ciąg nieruchomości położonych wzdłuż zachodniej pierzei północnej odcinka ulicy Lubartowskiej. Do końca XIX wieku zabudowa frontowa zespołu fabryki, nie posiadała charakteru zwartego. Zarówno front, jak i tyły, zagospodarowane były głównie pod budynki produkcyjne: odlewnia, stolarnia, kuźnia, oddział mechaniczny, kotłownia, malarnia, modelarnia, montażownia oraz liczne ślusarnie, magazyny i składy.

W 1902 roku firma przystąpiła do architektonicznego „organizowania” pierzei ulicy Lubartowskiej. Kolejno wybudowano obiekty: pod obecnym nr 58, następnie 58a. W oparciu o odrębny projekt uzupełniono dwuosiową lukę pomiędzy budynkami. W 1909 roku Wilhelm Hess doprowadził do fabryki instalację elektryczną. Do 1912 roku powstał obiekt pod nr 60 oraz 62. Nowe tereny do zainwestowania, pozyskano po przeciwnej stronie ulicy Lubartowskiej, gdzie pod numerami 75a /77 powstał około 1913 roku oddział zakładu na miejscu dawnych koszar artyleryjskich. W 1920 roku pożar strawił część budynków. W projekcie odbudowy, opracowanym przez Krzyżanowskiego, znalazło się m.in. ujednolicenie elewacji budynków fabryki.

Niestety, podczas I wojny światowej Rosjanie wywieźli około 60 proc. urządzeń fabrycznych. W 1927 roku fabryka wznowiła działalność, jako spółka akcyjna, zaciągając w Miejskim Towarzystwie Kredytowym pożyczkę w wys. 400 tys. zł. Do około 1919 roku działalność przedsiębiorstwa przebiegała bez zakłóceń, opierając się w dużym stopniu na eksporcie, głównie na wschód, gdzie oferowano wagi stołowe, dziesiętne, osobowe i wagonowe. Trudności w pozyskiwaniu nowych rynków zbytu spowodowały postępujący upadek, u progu ogólnego kryzysu lat 30.

W 1931 roku – wobec zalegania ze spłatą kredytów – fabryka została formalnie przejęta przez Towarzystwo Kredytowe. W 1934 roku podjął jeszcze działalność syn Wilhelma – Karol Hess, który posługiwał się nazwą Fabryka Wag W. Hess. Przed II wojną światową fabrykę przejęli bracia Krzyszkowscy z Warszawy, prowadząc ją pod dawną firmą do wojny.

W 1947 roku obiekt został upaństwowiony i utworzono Lubelskie Fabryki Wag, które obecnie funkcjonują tylko pod nr 75a/77. Wzdłuż zachodniej pierzei ulicy Lubartowskiej, w miejsce dawnej fabryki, weszły znalazły swoją siedzibę inne instytucje, m.in. Wojewódzki Szpital Stomatologiczny, Katedra Biochemii Wydziału Weterynaryjnego Uniwersytetu Przyrodniczego, Spółdzielnia Pracy Przemysłu Spożywczego „Solidarność”.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1884 – Wilhelm Hess ubiega się o pozwolenie na budowę fabryki
1879 – uruchomienie przy ulicy Lubartowskiej małego zakładu naprawy i budowy wag
1902 – budowa obiektów nr 58 i 58a
1909 – doprowadzenie do fabryki instalacji elektrycznej
do 1912 – budowa obiektów nr 60–62
1920 – pożar budynków
1920 – ujednolicenie elewacji nowo powstałych budynków wg projektu Krzyżanowskiego
1927 – wznowienie działalności fabryki po pożarze
1931 – przejęcie fabryki przez Towarzystwo Kredytowe
1934 – syn Wilhelma Hessa, Karol, podejmuje działalność pod nazwą Fabryka Wag W. Hess
przed 1939 – fabrykę przejmują bracia Krzyszkowscy z Warszawy
1947 – upaństwowienie fabryki, utworzenie Lubelskiej Fabryki Wag

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dawny zespół fabryczny po stronie parzystej ulicy zajmował działkę klinowato rozszerzającą się ku północy. Od południa graniczył z posesją nr 54 (obecnie), od zachodu z niezabudowanymi tyłami ulicy Sierocej, od północy z terenem niezabudowanym i od wschodu z ulicą Lubartowską.
Obiekty na działce nr 56 posiadają ramową artykulację elewacji. Większość okien przekryta była pierwotnie odcinkowo, jednak zostało to zatarte w trakcie generalnego remontu adaptacyjnego.

Kamienica nr 58 jest założona na planie prostokąta, trójkondygnacyjna. Posiada dekoracyjną fasadę, symetryczną, dziewięcioosiową, rozczłonkowaną trzema pseudoryzalitami. Na cokole, rozczłonkowana gzymsami śródkondygnacyjnymi, zwieńczona gzymsem profilowanym, koronującym. Ryzality flankowane wybitymi do przodu dekoracyjnymi pseudopilastrami. Na osi, w obrębie parteru, półkolumny. Parter i trzony pilastrów na wysokości I piętra boniowane. Otwory prostokątne, z dekoracyjnymi obramieniami. Okna ościeżnicowe, dwuskrzydłowe z nadślemionami, sześciodzielne.

Pozostałe budynki (58a–62) posiadają ujednoliconą szatę architektoniczną. Elewacje trójkondygnacyjne z suterenami, zwieńczone profilowanym gzymsem, wieloosiowe, z licznymi, prostokątnymi oknami. Przestrzenie międzyokienne "spięte" dekoracyjnymi pasami tynku. Zabudowa tylna zachowana dobrze. Nowsze przybudówki. Brak oficyn pod nr 58 w porównaniu z planem wykonanym w roku 1920.

Obiekty fabryczne przy ulicy Lubartowskiej 75a/77 charakteryzują się dekoracyjną, dwuczłonową fasadą. Część północna wyższa, flankowana pilastrami, przechodzącymi na wysokości dachu w peloplastyczne cokoły. Dwukondygnacyjna, zwieńczona secesyjnym, oprofilowanym szczytem o płynnej linii. Dolna kondygnacja wyodrębniona półkolistą niszą. W obrębie parteru prostokątne, wielopodziałowe okno. Człon południowej fasady trójarkadowy, z dekoracją ramową. Duże trzy okna przekryte półkoliście posiadają metalowe ramiaki drobnopodziałowe. Cała elewacja na gierowym cokole.

Stan zachowaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1995 rok

Zespół dawnej Fabryki Wag W. Hessa należy ocenić jako dobrze zachowany. Wysoki stopień zachowania substancji zabytkowej, kwalifikuje obiekt do objęcia Rejestrem Zabytków. Również poszczególne elementy pierwotnego zespołu, winny podlegać ochronie. We wnętrzach brak pierwotnego wyposażenia produkcyjnego.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Michalska G., Fabryka wag Wilhelma Hessa przy ulicy Lubartowskiej 56–62 i 75a–77, [w:] Czerepińska J., Michalska G., Studziński J., Katalog architektury przemysłowej w Lublinie, t. I, cz. I, s. 5, maszynopis opracowany na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków, Lublin 1995.
  • Gawarecki H., O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1974.
  • Kierek A., Rozwój gospodarczy Lublina w latach 1918–1939, [w:] Krzykała S., Dzieje Lublina, t. II, Lublin 1975.
  • Kowalczyk A., Lipniewski J., Lubelskie fabryki, „Sztandar Ludu” XI 1987.