Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Wojna obronna – bombardowania Lublina we wrześniu 1939 roku

Miasta Lubelszczyzny wraz z całą infrastrukturą były całkowicie bezbronne wobec niemieckich ataków z powietrza. Nieliczne punkty obrony przeciwlotniczej nie były w stanie przeciwstawić się bezwzględnym metodom najeźdźcy i jego brutalnej sile. Była to wojna totalna, wojna przyszłości, której nikt się nie spodziewał. Ci, którzy pamiętali I wojnę światową, nie byli w stanie przewidzieć takiego obrotu sprawy. Nigdy wcześniej ludność cywilna nie była poddana przemocy na taką skalę. Luftwaffe atakowało nie tylko obiekty o znaczeniu strategicznym. Bombardowano także cele pojedyncze: zgrupowania wojskowe, kolumny uciekinierów, a nawet przypadkowych ludzi pracujących w polu. Wszystkie te działania wprowadziły niesłychany chaos i psychozę zagrożenia.

Jan Glias - woźny Zarządu Miejskiego zabity podczas bombardowania Lublina 9 września 1939 roku
Jan Glias - woźny Zarządu Miejskiego zabity podczas bombardowania Lublina 9 września 1939 roku (Autor: Hartwig, Ludwik (1883-1975))

Spis treści

[RozwińZwiń]

Atak bombowy 2 wrześniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Już 1 września nad Lublinem pojawił się niemiecki samolot zwiadowczy, który miał za zadanie zlokalizować fabrykę samolotów oraz lotnisko. Pierwszy atak lotniczy na miasto nastąpił 2 września rano. Głównym celem była Lubelska Wytwórnia Samolotów (dawne Zakłady Mechaniczne E. Plage i T. Laśkiewicz) położona przy ulicy Fabrycznej. Mimo prób obrony, samoloty niemieckie wywołały panikę wśród personelu. Zginęło tam 38 osób, a kilkadziesiąt zostało rannych.

Zygmunt Rus, świadek bombardowania fabryki, wspomina:

Obiektu tego broniło 7 km ustawionych na dachach domów (m.in. Gumeli i Gargola), natomiast nie było żadnych dział. Ludzie z hangarów i pomieszczeń fabrycznych wybiegli do pobliskich okopów. Ktoś kazał wytoczyć beczki z benzyną, które się paliły. Samoloty leciały bardzo wysoko, więc zrzuty bomb nie były celne. Ludzi jednak sporo zginęło. M.in. polegli wówczas ślusarze LWS Kosiński i Władysław Walas. Bomba trafiła w dom Franciszka Matysa przy ulicy Łęczyńskiej 44, a w domu na rogu ulicy Fabrycznej i Lotniczej zasypało około 30 osób, które schroniły się do niego w czasie alarmu lotniczego1.

Ucierpiała też dzielnica robotnicza Dziesiąta, przede wszystkim ulice Topolowa, Kwiatowa i Szańcowa. Ponadto bomby spadły na ulicach: Lipowej, Głębokiej, Narutowicza, Rusałki, Piłsudskiego, Łęczyńskiej, Fabrycznej i Lotniczej. Od nalotu ucierpiały też szkoła przy ulicy Długiej oraz lotnisko sportowe w Świdniku. Podczas bombardowania oraz ostrzeliwania z broni maszynowej zginęło w sumie 58 osób, a wiele zostało rannych2. Według niektórych źródeł łączna liczba zabitych i rannych tego dnia sięgnęła 200 osób3.

Bombardowanie 9 wrześniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Następny, największy nalot nastąpił 9 września. Z dużym prawdopodobieństwem był on związany z działaniami V kolumny. Tego dnia do Lublina dotarła rządowa kolumna transportowa, bacznie obserwowana przez dywersantów, kierowanych przez porucznika Abwehry Hansa Grabowsky'ego. Dysponując szczegółowymi planami miasta, przekazywali oni przez radio istotne dla wywiadu informacje4. Zmasowany atak niemieckich bombowców uderzył przede wszystkim w centrum miasta, w rejonie ulic: Krakowskiego Przedmieścia, Narutowicza, Kapucyńskiej, Kościuszki, Szopena oraz Starego Miasta (głównie ulicy Bramowej). Poważnie uszkodzone zostały: budynek magistratu, gdzie zginęły 42 osoby (m.in. prezydent Torunia, Leon Raszeja), oraz katedra. W kamienicy przy ulicy Kościuszki zginął pod gruzami poeta Józef Czechowicz.

Kilka bomb padło na dom, w którym mieściła się fryzjernia Ostrowskiej – pisze w swoich wspomnieniach Wacław Gralewski – Jedna z nich, przebiwszy sklepienia, wpadła do zakładu. Według relacji Henryka Domińskiego, lublinianina, poety i dziennikarza, który do Lublina przywędrował razem z Czechowiczem, gdy bomba wpadła do fryzjerni, on i towarzysze skoczyli pod ścianę i upadli na ziemię – natomiast Czechowicz skoczył w przeciwnym kierunku. W rezultacie eksplozji zginęło kilka osób i runął zakład. Leżący pod ścianą towarzysze Czechowicza ocaleli – po godzinie wygrzebali się spod gruzów i wydostali się ze zburzonego domu bez poważniejszych obrażeń. W rezultacie akcji ratunkowej wydobyto spod gruzów strzęp ludzki, w kieszeni którego znaleziono niezniszczony słownik polsko-niemiecki z napisem na pierwszej stronie: własność Józefa Czechowicza5.

Bomby trafiły także w koszary 8. Pułku Piechoty Legionów przy alei Kraśnickiej, zabijając około stu żołnierzy, w tym chorych i rannych w szpitalu, a także wiele osób cywilnych zamieszkałych w pobliżu koszar.

Władysław Rokicki pisze o bombardowaniu koszar:

Bomby burzące i zapalające padały seriami, co powodowało straszliwy grzmot, niemal trzęsienie ziemi. Poza tym samoloty niemieckie zniżały się i bezkarnie strzelały z broni maszynowej do żołnierzy [...]. Podczas tego bombardowania poległo ponad stu żołnierzy, a jeszcze więcej było rannych. Po nalocie samolotów niemieckich razem z grupą żołnierzy, pod komendą dwóch oficerów, znosiliśmy zabitych żołnierzy na grunty orne, na wyznaczone miejsce na cmentarzu polowym przy obecnej alei Kraśnickiej. [...] Pamiętam, że oficerowie bardzo dokładnie starali się ustalić nazwiska zabitych żołnierzy, prowadząc specjalny rejestr. Wielu z poległych nie miało żadnych dokumentów, a wielu bomby rozszarpały na drobne części. Z uwagi na dużą liczbę zabitych żołnierzy postanowiono chować ich w grobach zbiorowych, bez trumien6.

Ewakuacja władz miastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po ataku 9 września Bolesław Liszkowski, prezydent Lublina (wypełniając gorliwie rozkaz premiera Składkowskiego) podjął decyzję o ewakuacji władz miasta, w tym grupy trzydziestu wyższych urzędników Zarządu Miasta wraz z rodzinami, oraz kasy miejskiej. Prezydent oraz jego rodzina udali się w kierunku granicy polsko-rumuńskiej do Zaleszczyk. Wraz z nim z Lublina wycofała się Policja Państwowa i zawodowa straż pożarna.

Naloty 13 i 17 wrześniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kolejne większe naloty bombowe miały miejsce 13 i 17 września. Ucierpiały wówczas ulice: Narutowicza, Okopowa, Orla i Krucza oraz rejon Starego Miasta. Straty były tym większe, że uszkodzeniu uległa sieć wodociągowa, co znacznie utrudniało gaszenie pożarów. Bombardowanie miasta spotęgowało chaos i wywołało panikę wśród mieszkańców. O zniszczenia obwiniano dywersantów, a artykuły w prasie, obwieszczenia i ulotki podsycały tę psychozę. Często o szpiegostwo oskarżano przypadkowe osoby, które nie miały z tym nic wspólnego. Niemniej jednak udało się schwytać paru prawdziwych dywersantów, w tym dwóch niemieckich spadochroniarzy7.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia W. Białasiewicz W., A.L. Gzella, Bronili Lublina. Wrzesień 1939. Wstęp do opracowania, Lublin 1994, s. 15.
  2. Wróć do odniesienia T. Radzik, W okresie okupacji niemieckiej 1939–1944, [w:] Lublin. Dzieje miasta, t. II: XIX i XX w, pod red. J. Kruszyńskiej, Lublin 2000, s. 231–234.
  3. Wróć do odniesienia Z. Mańkowski, Między Wisłą a Bugiem (I). Wrzesień 1939, „Kamena” 4.09.1977, nr 18 (634).
  4. Wróć do odniesienia W. Białasiewicz, A.L. Gzella, Bronili Lublina. Wrzesień 1939, Wstęp do opracowania, Lublin 1994, s. 44.
  5. Wróć do odniesienia T. Pietrasiewicz, Bombardowanie Lublina 09.09.1939. Śmierć Czechowicza, Lublin 2009, s. 20.
  6. Wróć do odniesienia W. Białasiewicz, A.L. Gzella, dz. cyt., s. 56–57.
  7. Wróć do odniesienia T. Radzik, dz. cyt., s. 236.

Powiązane artykuły

Powiązane mapy

Powiązane wydarzenia

Zdjęcia

Wideo

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe