Unia Lubelska – echa Unii Lubelskiej w Europie
Pomimo wyjątkowości zawarcia aktu Unii Lubelskiej, nie był on w pełni akceptowany przez obydwu sygnatariuszy. Każda zmiana sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej miała wpływ na próby modyfikacji wcześniejszych ustaleń. Mimo sprzecznych ocen, jakie Unia Lubelska wzbudza do dziś, stała się wzorem rozwiązań polityczno-prawnych.
Spis treści
[Zwiń]Reakcja rosyjska
Unia Lubelska wywołała znaczne poruszenie wśród państw Europy. Najbardziej zainteresowany kwestią stosunków polsko-litewskich był car Rosji Iwan IV Groźny, który toczył wojnę o Inflanty z Wielkim Księstwem Litewskim. W poprzednich latach kampanie, w których Polacy wsparli Litwinów zakończyły się klęską Rosji. W tej sytuacji posłowie cara starali się doprowadzić do fiaska obrady sejmu. Ich starania nie przyniosły jednak rezultatu. Wysłannik Iwana raportował 4 lipca 1569 roku do Moskwy, że: jedinienje ich w tom, cztoim stojati oto wsiech okrain zaodin [unia ta polega na tym, że wszystkie prowincje stanowić będą jedno].
Wojna z Rosją miała trwać z przerwami do 1582 roku, kiedy to w Jamie Zapolskim zawarto pokój kończący wojnę o Inflanty.
Unia brzeska
Spory oddźwięk unia wywarła także w Rzymie. Kolejni papieże wyrażali zainteresowanie problemem dużej liczby wyznawców rytu wschodniego w Wielkim Księstwie Litewskim. Założenie patriarchatu moskiewskiego w 1589 roku dodatkowo skomplikowało sytuację wiernych – metropolici moskiewscy uzurpowali sobie prawo do władzy nad prawosławnymi obywatelami Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przybyli do Polski w XVI wieku jezuici opracowali pomysł unii obu odłamów chrześcijaństwa, a słynny kaznodzieja Piotr Skarga dał wyraz tendencjom zjednoczeniowym w utworze O jedności Kościoła Bożego (1577). Biskupi katoliccy doszli do porozumienia z duchownymi obrządku wschodniego w roku 1595. Rok później, przy wsparciu papieża Klemensa VIII, w Brześciu zawarto umowę dwóch kościołów. Prawosławni zachowywali obrządek, kalendarz juliański i organizację kościelną, przyjmując dogmaty katolickie i zwierzchność Rzymu. Kościół prawosławny, który zgodził się na połączenie nazwano unickim albo grekokatolickim. Część wiernych, która nie zgodziła się z warunkami brzeskimi dołączyła do patriarchatu moskiewskiego. Początkowo ich wyznanie nie było oficjalnie uznane przez prawa Rzeczypospolitej Obojga Narodów, uważano ich za dissidentes in religione. Dopiero w 1633 roku hierarchia prawosławna odzyskała swą dawną pozycję w zjednoczonym państwie.
Unia angielsko-szkocka
Sprawą unii zainteresowały się także Anglia i Szkocja, które na początku związały się unią personalną. Gdy na początku XVIII wieku przygotowywały się do zawarcia unii realnej, potrzebowały sprawdzonego wzorca. Po zbadaniu przez prawników unii kalmarskiej, unii włoskich i unii polsko-litewskiej tylko ta ostatnia okazała się możliwa do naśladowania. Szkoci chcieli związku równorzędnych partnerów, Anglicy zaś połączenia dwóch państw w jedno. Zwyciężyła druga koncepcja – tekst unii opracowała wyznaczona przez królową komisja, funkcja parlamentu szkockiego ograniczyła się zaś do jej zaakceptowania. Postanowienia unii z 1707 roku były podobne do polsko-litewskich. Z dwóch niezależnych dotąd partnerów zostało utworzone jedno państwo, o nowej nazwie Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii. Identycznie jak w przypadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów rozwiązano kwestie sądownictwa i dotychczasowych przywilejów obu prowincji. Kolejnym podobieństwem było połączenie oddzielnych dotąd parlamentów, choć odmiennie niż w przypadku Unii Lubelskiej – jedna ze stron (Anglia) zdobyła miażdżącą przewagę, co związane było z cenzusem majątkowym wyboru posłów. Szkoci ostro zaprotestowali przeciw marginalizowaniu ich wpływu na decyzje parlamentu. Unia doszła jednak do skutku wobec przewagi militarnej i politycznej Anglików. Naród szkocki nigdy nie zaakceptował warunków unii, do dziś większość historyków uważa ją za narzuconą przemocą.
Sprawa ruska i unia hadziacka
Narodem, który został najbardziej poszkodowany w Unii Lubelskiej był niewątpliwie naród ruski. Województwa ruskie zostały bezpośrednio włączone do Korony, szlachcie nie zagwarantowano dodatkowych praw i przywilejów. Gdy urzędnicy podolscy (sprzymierzeni z możnowładcami litewskimi) odmówili złożenia przysięgi na wierność Polsce, zostali przez króla pozbawieni urzędów i majątków. Po unii, w zjednoczonym państwie prawosławna szlachta ruska była traktowana jako obywatele drugiej kategorii (miała na to wpływ sytuacja po unii brzeskiej). Znaczna jej część uległa spolonizowaniu, nawet magnaci przyjmowali katolicyzm. Tradycje ruskie przechowywali chłopi oraz kozacy. Jedną z przyczyn buntów na Zaporożu było prześladowanie religii prawosławnej przez nawróconych na katolicyzm lub unickich możnych. Powstania były jednak krwawo tłumione i do powstania Chmielnickiego możliwość zmian w prawie nie była brana pod uwagę. Dopiero po tym ogromnym buncie i późniejszym spustoszeniu państwa w czasie potopu szwedzkiego, gdy niezależność Zaporoża stała się faktem, rozpoczęto układy. Zakończyły się one podpisaniem w Hadziaczu unii między Rzeczpospolitą Obojga Narodów a Wojskiem Zaporoskim, reprezentowanym przez Iwana Wyhowskiego.
Literatura
- Bardach J., Krewo i Lublin. Z problemów Unii Polsko-Litewskiej, „Kwartalnik Historyczny” 1969, nr 3.
- Bardach J., Unia lubelska. Jej geneza i znaczenie, „Kultura i Społeczeństwo” 1970, nr 2.
- Halecki O., Dzieje Unii Jagiellońskiej, t. 2, Kraków 1919.
- Bardach J., Unia Lubelska. Jej geneza i znaczenie, [w:] „Kultura i Społeczeństwo”, R. 14/1970, nr 2.
- Historycy o Unii lubelskiej, „Mówią Wieki” 1969, nr 6.
- Unia lubelska, „Kalendarz Lubelski”, R. 25/1982.
- Adamek T., Lubelsko-Lwowskie symbole Unii, „Res Historica” 2005, t. 20.
- Lulewicz H., Gniewów o Unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588, Warszawa 2002.
- Śladecki D., Unia naszych przodków, Forum polonijne 2004, nr 3.
- Witusik A. [red.], Unia lubelska 1569 w dziejach Polski i Europy, Lublin 2004.
- Witusik A., Radzik T., Pamiętna Unia Lubelska 1569, [w:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin 2000.
- Witusik A., Radzik T., Hołd Pruski w Lublinie w 1569, [w:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin 2000.
- Witusik A., Unia lubelska. Trochę historii, „Kalendarz Lubelski” 1982.
- Baczkowski K., Dzieje Polski późnośredniowiecznej 1370–1506, Kraków 1999.
- Grzybowski S., Dzieje Polski i Litwy 1506–1648, Kraków 2000.
- Davies N., Boże Igrzysko. Historia Polski, Kraków 1998.
- Czapliński W., Zarys dziejów Polski do roku 1864, Kraków 1985.
- Kłoczowski J., Unia Lubelska. Lublin miasto Unii, Lublin 1999.
