Etnografia Lubelszczyzny - uprawa roślin w lubelskich gospodarstwach chłopskich
Niektóre rośliny uprawiane w lubelskich gospodarstwach chłopskich na przełomie XIX i XX w. znano już w okresie neolitu, inne zaadoptowano z gospodarki folwarcznej, a na upowszechnienie kolejnych dostarczanych przez chłopów ludności miejskiej presję wywierał rynek. Na pierwszym miejscu uprawiano zboża chlebowe. Inne zboża, jak gryka, ber czy manna, uprawiane były sporadycznie.
Spis treści
[Zwiń]Żyto
Na ziemiach polskich znane już w VII-VI w. p.n.e. W X w. okazało się zbożem ozimym, najlepiej znoszącym zimy i wilgotny klimat, a w okresie wczesnego średniowiecza wyparło proso. Jako najlepiej dostosowane do polskich warunków glebowych i klastycznych żyto było powszechnie uprawiane. Poza ziarnem ceniono go również ze względu na słomę używaną jako karma czy podściółka dla bydła, a także jako surowiec na wszelkiego rodzaju plecionki (np. naczynia zasobowe) oraz na strzechy. W XIX w. na wsi uprawiano odmiany żyta zwane: staroświeckie, starodawne lub proste, charakteryzujące się większym rozkrzewieniem. Częściej wysiewano je jako ozime. Czasem stosowano mieszankę żyta jarego z pszenicą, także na Lubelszczyźnie. W słownictwie ludowym mieszanka ta nosiła nazwę siążyca, sieżyca lub spółka. Największy odsetek gruntów żytnich w tamtym czasie przypadał na powiat: bialski, radzyński, lubelski, łukowski.
Genetycznie starszą formą żyta ozimego była krzyca, zwana również ikrzyca, skrzyca, krzewica, ksyca oraz w XVIII w. żytem egipskim. Wysiewano ją w południowej części Lubelskiego.
Pszenica
Zaliczana do tzw. zbóż szlachetnych, wraz z jęczmieniem należała do najczęściej uprawianych, obok żyta miała dość duże znaczenie. W XIX w. uprawiano jeszcze reliktowo niektóre odmiany, znane już w neolicie, takie jak: samopsza, piaskurka (płoskurnica), orkisz. Dość częste w gospodarce chłopskiej były odmiany pszenicy drobnoziarnistej zw. jeżatka oraz tzw. pszenica zwyczajna, mające dominujące znaczenie w średniowieczu. Ze względu na większą wrażliwość na złe warunki środowiska, nie uprawiano jej powszechnie i zasiewano przede wszystkim jako zboże ozime tylko na lepszych glebach.
Proso
Jedno z najstarszych roślin uprawnych, znane już w starożytnym Egipcie, w Polsce uprawiane w średniowieczu; przede wszystkim dla kaszy jaglanej. Wysiewano je na nowinach i śródleśnych poletkach; wyspowo w okolicach Kraśnika. W XIX w. w związku z gwałtownym rozprzestrzenieniem się ziemniaka, znaczenie uprawy prosa zmalało.
Owies
Także był powszechnie wysiewany; od XII w. wymieniany na stale w wykazach danin. Służył jako pokarm dla koni, a słomę rżnięto na sieczkę dla bydła.
Jęczmień
Znany był już w średniowieczu. W XIX w. uprawiany na terenie prawie całej Polski (poza terenami piaszczystymi). Spożywany głównie jako kasza, ale też wykorzystywany przez browary.
Inne rośliny
Z roślin strączkowych, początkowo w ogrodzie, ale również czasem w polu, dla celów konsumpcyjnych uprawiano: groch, bób, soczewicę i fasolę. Rzepak i lnianka – jako rośliny oleiste – dość rozpowszechnione były w XIX w. W ogrodach siano także mak, używany głównie do potraw, przede wszystkim świątecznych i obrzędowych oraz wykorzystywany do uspokajania niemowląt i sporządzania trucizn do celów łowieckich. Dla pestek i w celu dekoracyjnym zaś uprawiano słonecznik.
Najbardziej rozpowszechniony z roślin przemysłowych w gospodarce chłopskiej był len, z którego otrzymywano włókno na tkaniny, z siemienia wytłaczano olej i dodatkowo używano przy pojeniu bydła, również jako środek leczniczy. Konopie także uprawiano na surowiec włókienniczy i powroźniczy oraz jako pożywienie.
Z roślin okopowych największe znaczenie zdobyły ziemniaki, które zaczęły się rozpowszechniać dopiero na początku XIX w. Początkowo uprawiane w ogrodach, z czasem zaczęto nimi obsadzać ugory. Poza konsumpcją służyły jako karma dla zwierząt oraz surowiec dla przemysłu gorzelniczego i do produkcji krochmalu.
Z warzyw uprawiano: kapustę w kilku odmianach (biała, zielona, czerwona), rzepę, brukiew, cebulę, ogórki, czosnek, dynię, marchew, pasternak, buraki ćwikłowe, boćwinę, jarmuż oraz bardziej dla celów nie-konsupcyjnch: buraki pastewne i cukrowe, koniczynę, lucernę, łubin i rzodkiew. Jako przyprawy w niewielkich ilościach wysiewano: koper, kurdybanek, szafran, majeranek, miętę, anyż, kminek, czarnuszkę.
oprac. Agnieszka Ławicka
Literatura
Gardawski A., Wielowiejski J., Początki rolnictwa na ziemiach polskich, [w:] Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, t. 1, Warszawa 1964, s. 31-176.
Inglot S., Z dziejów wsi polskiej i rolnictwa, Warszawa 1986.
Kluk K., O rolnictwie, zbożach, łąkach, chmielnikach, winnicach i roślinach gospodarskich, Wrocław 1954.
Michałowski C., Uprawa lnu na Lubelszczyźnie w dawnych latach, „Twórczość Ludowa” 1995, nr 2-3, s. 31-34.
Mowszowicz J., Z dziejów roślin uprawnych, Warszawa 1948.
Nowszo W., Zajęcia rolnicze i hodowlane, [w:] Biernacka M., Kopczyńska-Jaworska B., Kutrzeba-Pojnarowa A., Paprocka W. (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1976, t. 1, s. 185-245.
Szafer W., Rośliny polskie, Warszawa 1967.
Szymański A., Reliktowe uprawy zbóż, [w:] Bohdanowicz J. (red.), Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. I, Wrocław 1993, s. 193-209.
Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, t. 1-3, Warszawa 1964-1970.