Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Etnografia Lubelszczyzny - region lubelski i jego granice

Hasło jest częścią publikacji "Lubelskie. Część I - Pieśni i obrzędy doroczne" przygotowanej w 2011 r. w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej przez zespoł: Jan Adamowski, Jerzy Bartmiński, Grażyna Bączkowska, Włodzimierz Dębski , Zenon Koter, Agata Kusto, Beata Maksymiuk-Pacek, Anna Michalec, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Region lubelski i jego graniceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 
1. Granice regionu określanego mianem Lubelskie i Lubelszczyzna (o zróżnicowaniu tych nazw powiemy dalej) umownie utożsamiamy w naszym tomie z granicami obecnego województwa, ustanowionymi w roku 1999. Zob. mapa 1. 
Województwo lubelskie, położone w środkowo-wschodniej Polsce, przy granicy z Ukrainą, jest - po akcesji Polski do Unii Europejskiej w roku 2004 - najdalej na wschód wysuniętym regionem Unii. Jego wschodnia granica jest zarazem wschodnią granicą Polski i wschodnią granicą Unii Europejskiej. Lubelskie należy do najbiedniejszych regionów Polski i Europy i zarazem jest jednym z najbogatszych, jeśli idzie o tradycyjną kulturę niematerialną, folklor słowno-muzyczny. 
Województwo obejmuje 4300  wsi zorganizowanych w 213 gmin  i  24 powiaty. 41 miejscowości ma status miast. Według danych  z 31 XII 2007 w  województwie mieszkało 2 miliony 166 tysięcy osób, z czego ponad połowa na wsi. W latach 1990-2008 wschodnie powiaty Podlasia i Lubelszczyzny odnotowały postępujące zmniejszanie się liczby ludności na skutek spadku urodzeń i wyjazdów młodych za pracą, do pobliskich miast, do Warszawy, Krakowa, Trójmiasta oraz za granicę. 
Region jest dziś jednolity narodowo, ale do II wojny światowej wschodnią część Lubelszczyzny zamieszkiwali wraz Polakami Ukraińcy, stanowiący znaczny procent ludności, a w miastach i miasteczkach, także w niektórych wsiach regionu - ludność żydowska. Wyspowo zamieszkiwali tu również koloniści niemieccy, którzy jednak ulegli silnej polonizacji. Zachowana i poniekąd pielęgnowana (przykładem Festiwal Trzech Kultur we Włodawie) jest pamięć o etnicznym zróżnicowaniu w przeszłości. Wieloetniczność i multikulturowość dawnej Lubelszczyzny poświadczają zachowane do dziś liczne zabytki architektury sakralnej – synagogi i cerkwie (w części wschodniej województwa, prawosławne i greckokatolickie). Jednak katolickie kościoły i kaplice, budowane od XIV wieku w różnych stylach, dominują zarówno na zachodzie, jak na wschodzie. 
Ludność zajmuje się głównie rolnictwem, które ma charakter tradycyjny (zwłaszcza w części wschodniej), w sensie przewagi gospodarstw rodzinnych, indywidualnych, przeważnie niewielkich (przeciętnie 6 -7 ha, więc poniżej średniej krajowej).1 Pewien procent ludności pracuje w instytucjach państwowych i publicznych (urzędy, szkoły, ośrodki zdrowia, transport, handel, gastronomia). Przemysł skupiony w głównych miastach (Lublin, Puławy Chełm, także Poniatowa, Świdnik, Kraśnik, Zamość, kopalnia węgla kamiennego w Bogdance), daje zatrudnienie tylko niewielkiej część mieszkańców. W 20 wyższych uczelniach regionu kształci się ponad sto tysięcy studentów.
Sieć kolejowa jest rozwinięta słabo, sytuację poprawia komunikacja autobusowa i samochody osobowe. Radio, telewizja i prasa docierają do wszystkich wsi, a nowe formy komunikacji elektronicznej z roku na rok obejmują coraz więcej użytkowników, zwłaszcza młodzieży. 
 
2. Lubelszczyzna jako makroregion nie ma historycznej „metryki plemiennej” ani wyróżniającego położenia geograficznego, jak Wielkopolska, Pomorze czy Mazowsze. W szerokim pojęciu dawnej prowincji Rzeczypospolitej Lubelszczyzna stanowiła część szeroko pojmowanej Małopolski.2 Nie bez powodu właśnie w Lublinie działał od roku 1578 Trybunał Koronny (czyli sąd ostatniej instancji) dla Małopolski. Województwo lubelskie w jego obecnych granicach3 zostało utworzone w roku 1999 z połączenia wcześniej istniejących (od reformy w roku 1975): województw lubelskiego („małego” lubelskiego), chełmskiego, zamojskiego, także  części  bialskopodlaskiego, siedleckiego i tarnobrzeskiego (zob. mapa 1). Zasięgiem do dzisiejszej Lubelszczyzny zbliżało się województwo lubelskie z okresu międzywojennego
Złożona przeszłość i zmieniające się podziały administracyjne sprawiły, że poczucie tożsamości mieszkańców makroregionu nie jest jeszcze w pełni  uformowane, choć tendencje unifikacyjne w ostatnich dziesięcioleciach nasilają się.
Najgłębsze ślady w dzisiejszym zróżnicowaniu kulturowym regionu pozostawił jego „pionowy” (na linii północ – południe) podział z czasów Rzeczypospolitej szlacheckiej, kiedy to terytorium między Wisłą a Bugiem należało w części  zachodniej do województwa Lubelskiego, a w części wschodniej - do województwa Ruskiego (Ziemia Chełmska), Bełskiego i Brzeskiego (zob. mapa 2). 
 
3. Nazwy Lubelskie używamy wymiennie z  nazwą  Lubelszczyzna, mimo że wciąż jeszcze Lubelskie bywa odnoszone do mniejszego, „kolbergowskiego” regionu etnograficznego4, a Lubelszczyzna do  większego obszaru, obejmującego także Podlasie, Chełmskie i Zamojszczyznę. To terminologiczne rozróżnienie - Lubelskie (małe) i Lubelszczyzna (duża) - ma swoją opisową wartość (i niekiedy warto z niego korzystać), jednak kilka ważnych racji przemawia za stosowaniem nazwy  Lubelskie w znaczeniu szerszym, i są to racje coraz powszechniej dziś akceptowane także przez  wielu5 (choć nie wszystkich) etnografów. 
Tożsamość regionalna jest dynamiczna i względna, podlega zmianom w czasie, jest zarówno  wielowymiarowa, jak i wielopoziomowa. Podzielność na regiony zależy od tego, jakie parametry (wymiary) są brane pod uwagę, przez kogo i z jaką intencją (w jakim celu). Koniec końców pojęcie regionu funkcjonuje jako wypadkowa czynników geograficznych (ukształtowanie terenu), ekologicznych (przyroda), historyczno-społecznych (zmienna struktura demograficzna, praca zawodowa) i kulturowych (tradycyjne zwyczaje i obrzędy, religia, budownictwo, zabudowa, dzieła sztuki), a ostatecznie decyzji administracyjnych.6 Uwzględniając tylko uwarunkowania geograficzne, historyczne i kulturowe w najnowszych opracowaniach wyróżnia się jako "subregiony" współczesnej Lubelszczyzny Powiśle Lubelskie i Wyżynę Lubelską, południowe Podlasie, Chełmszczyznę i Zamojszczyznę. Badania socjologiczne pokazują, że jako całość w świadomości badanych mieszkańców regionu „Lubelszczyzna nie ma cech jednoznacznie ją wyróżniających".7 Dla mieszkańców najważniejsze są sprawy swojej miejscowości i okolicy, a z kolei ważniejsze od spraw całego regionu (Lubelszczyzny) są sprawy całego kraju. Ten stan rzeczy socjolog tłumaczy następująco: "Teren dzisiejszego  województwa lubelskiego nigdy nie był jednolity ani pod względem etnicznym, ani religijnym, aczkolwiek współcześnie, z uwagi na te kryteria stanowi twór względnie homogeniczny. Nie stanowi również regionu w znaczeniu etnograficznym. Kultura ludowa (materialna i symboliczna) jest tu bowiem zróżnicowana na poziomie subregionów, a niekiedy nawet mikroregionów. Nie jest również regionem kulturowym ze względu na znaczne zróżnicowanie poszczególnych obszarów z uwagi na tradycje, obyczajowość i inne segmenty kultury społecznej."8
 
4. Kultura ludowa Lubelszczyzny, do niedawna bardzo bogata i żywa, w okresie przemian cywilizacyjnych radykalnie kurczy się i w swoim kształcie tradycyjnym, ustnym, naturalnym - zanika. Równocześnie jednak podlega postępującej instytucjonalizacji, jest świadomie podtrzymywana przez zespoły folklorystyczne, koła gospodyń wiejskich, gminne ośrodki kultury, także organizacje parafialne i przykościelne. Żywy jest ruch pielgrzymkowy, organizowany przez Kościół w ramach pracy duszpasterskiej. Wiele imprez kulturalnych (rocznice patriotyczne, dożynki, chmielaki, złote gody, sylwester, wesela i pogrzeby) jest organizowanych wspólnie z udziałem parafii i urzędów gminnych czy powiatowych. W ochronie i promocji folkloru ma też pewien udział ruch regionalistyczny, który w tej części Polski jest bardzo silny, skupia 125 towarzystw mających siedzibę przy Wojewódzkim Ośrodku Kultury. Organizowane sa zjazdy regionalistów i sejmiki towarzystw regionalnych, wydawany rocznik „Region Lubelski”
 
5. Podzielając opinie o znacznej różnorodności obszaru między Bugiem a Wisłą, zdecydowaliśmy się jednak na prezentacje ludowych pieśni i muzyki w skali całej Lubelszczyzny. Z kilku powodów. 
Po pierwsze - przy całym wewnętrznym zróżnicowaniu, będącym dziedzictwem przeszłości, obserwujemy także nasilające się procesy integracyjne, w efekcie których Lublin  wyrasta na stolicę makroregionu, dominującą nad pozostałymi miastami i przyciągającą mieszkańców wspomnianych subregionów. Socjolog stwierdza, że choć "identyfikacja z regionem jest raczej odczuwana niż uświadamiana", "niemal wszyscy badani (93%) definiują Lubelszczyznę jako region".9 Podlasie, Zamojszczyzna i Chełmszczyzna stanowią w ich odczuciu tylko "subregiony", "regiony satelickie".10 Zakreślenie granic regionu inne niż w skali całego obecnego województwa lubelskiego nie pozwalałoby tego zhierarchizowanego układu pokazać. 
Po drugie - prowadzone przez wiele lat badania dialektologów, folklorystów i etnografów obejmowały z reguły teren w granicach całej Lubelszczyzny; wynikła z tego taka między innymi a nie inna zasobność archiwów, będących podstawą tej publikacji. 
Po trzecie - zwolennikom ścisłego lokalizmu powinno wystarczyć opatrzenie wszystkich przytaczanych danych (pieśni, melodii i relacji ustnych) dokładnymi metrykami, z zaznaczeniem miejsca zapisu i z nazwiskami wykonawców i informatorów, co daje regionalistom wystarczającą porcję informacji, by mogli zrekonstruować sobie obraz kulturowy „małych ojczyzn” w dowolnie zakreślonych granicach mikroregionu, powiatu, gminy, czy nawet okolicy i  parafii. 
 
6. Ostatecznie więc określamy mianem Lubelskiego tę część Polski, która  zawiera się  między Wisłą a Bugiem, bo te dwie rzeki w sposób najbardziej naturalny wyznaczają zachodnią i wschodnią granicę regionu.11 Od zachodu i północnego zachodu z Lubelskiem sąsiaduje województwo świętokrzyskie i południowa część mazowieckiego (opisane w swoim czasie przez Kolberga w tomach Kieleckie – 1885-1886, Radomskie – 1887-1888, Mazowsze leśne – 1887), od wschodu sąsiadem (już poza granicą państwową na Bugu) jest należący do Ukrainy Wołyń i będące częścią Białorusi Polesie (Kolberg jako osobne tomy wydał dwutomowe Chełmskie – 1890-1891, 4-tomowe Pokucie – 1882-1889; pośmiertnie wydano Wołyń – 1907,  Białoruś-Polesie – 1968 i Podole – 1994). 
Granice regionu  lubelskiego są mniej wyraziste od południa, a najmniej wyraźne - od północy. Na południu z Lubelszczyzną sąsiaduje Rzeszowskie (obecnie województwo podkarpackie), w dość naturalny sposób oddzielone dolnym Sanem i Puszczą Solską. 
Największa trudność wynika przy wyznaczaniu granicy północnej, gdzie Lubelskie graniczy z Mazowszem i Podlasiem. Problem w tym, że podziały administracyjne nie pokrywają się tu, bardziej niż gdzie indziej, z podziałami językowymi i etnograficznymi12, co dobrze widać przy porównaniu mapy 1 z mapami 5 („Wybrane zjawiska językowe na Lubelszczyźnie”) i 6 („Schematyczne ugrupowanie gwar Lubelszczyzny”) w niniejszym tomie.13 Dane językowe – stanowiące najbardziej czuły wskaźnik różnic – pozwalają za ważną linię demarkacyjną uznać oś łączącą Międzyrzec – Parczew – Łęczną – Włodawę,  i w ten sposób zakreślić południową granicę Podlasia Lubelskiego. Społeczność Podlasia ma duże poczucie odrębności, na które dodatkowo silnie oddziałuje czynnik religijny, mianowicie tradycja Unii Brzeskiej i żywa do dziś pamięć prześladowań unitów w wieku XIX. Podlaskie sanktuaria maryjne (zwłaszcza w Leśnej Podlaskiej i w Kodniu) integrują lokalną społeczność nie tylko na płaszczyźnie religijnej (pielgrzymki), lecz także społecznej i narodowej.
Wypada w tym miejscu dodać, że w PAN-owskiej serii Polska pieśń i muzyka ludowa przygotowywany jest osobny tom poświęcony Podlasiu jako makroregionowi.14 Ma on -wedle informacji uzyskanej od współautorki tomu, Janiny  Szymańskiej15 – objąć także południowe Podlasie (Podlasie Lubelskie) po linię Kock – Parczew – Włodawa, a więc  powiaty: łukowski, radzyński, parczewski i bialski, pozostające w granicach obecnego województwa lubelskiego. Jakkolwiek w tej sytuacji zasadne byłoby  zrezygnowanie z publikowania w naszym tomie materiałów z południowego Podlasia, to jednak w porozumieniu z redaktorem serii, prof. Ludwikiem Bielawskim, zdecydowano włączyć do tomu Lubelskie zapisy z Podlasia Lubelskiego, by możliwie najszybciej udostępnić je zainteresowanym. 
 
7. Przedstawmy na koniec stosunek granic Lubelskiego do podziałów regionalnych w Ludzie Oskara Kolberga. Jest tak, że obszar naszego Lubelskiego nie pokrywa się z obszarem Lubelskiego Oskara Kolberga.16 Zapisy z terenu dzisiejszej Lubelszczyzny znalazły się u Kolberga także w osobno przez niego wydanym tomie Chełmskie17 oraz częściowo w tomie III Mazowsza.18 Niezależnie od różnic z wyodrębnianiu regionów i ich granic, trzeba przypomnieć, że Kolberg miał "typologiczną" koncepcję regionu - był pod tym względem bardzo nowoczesny - i dokumentując folklor regionalny skupiał uwagę na kulturowych centrach, a niechętnie operował na peryferiach. W efekcie pozostawił całe strefy przejściowe i pogranicza poza zasięgiem swoich badań. Taki los spotkał dzisiejszą Zamojszczyznę i południowe Podlasie, które są u niego białymi plamami. Pokazała to mapa kolbergowskich zapisów pieśni sporządzona przez Jerzego Sierociuka (zob. mapa 3), przypominająca talerz rosołu, na którym pływają oddalone od siebie oka – centra regionów. 
Poświęcenie przez Kolberga osobnej monografii Chełmszczyźnie w pełni tłumaczyło się tym, że w jego czasach była ona zamieszkiwana w przewadze przez ludność ukraińską, wykazywała znaczną odrębność zarówno etniczną, jak wyznaniową i kulturową. Obecnie, po zmianach struktury ludnościowej w wyniku wydarzeń II wojny światowej i powojennych przesiedleń ludności - tę odrębność utraciła, choć zachowują się pewne jej ślady. W naszym wydawnictwie staraliśmy się - na ile pozwoliła na to zgromadzona dokumentacja - ocalić i pokazać zwłaszcza pamiętane elementy ukraińskiego folkloru muzyczno-pieśniowego.19
 
 
Autor: Jerzy Bartmiński

BibliografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bochiński, Zawadzki 1999; Ćwik, Reder 1977;  EJP 1999; Dejna 1981; Dziekanowska 2008; Mencel 1974; Miszczuk 1997; Nitsch 1960; Olesiejuk 1971; Styk 2008; Szymańska 2006;  Urbańczyk 1962.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Uprawia się zboże (pszenicę, jęczmień, pszenżyto), buraki cukrowe, ziemniaki i rzepak, także chmiel, truskawki, maliny, porzeczki, do niedawna także tytoń. W ostatnim okresie rozwijana jest produkcja zdrowej żywności (rolnicy uzyskują oficjalne certyfikaty), jako że słabo uprzemysłowiony region zachowuje dobre warunki ekologiczne. Część gospodarstw rolnych rozwija dodatkowe formy działalności w ramach agroturystyki.

2. Mencel 1974, s. 7. 

3. Por. Bochiński, Zawadzki 1999.

4. Do zasięgu terytorialnego  Lubelskiego Kolberga zbliżało się „małe” województwo lubelskie w latach 1975-1999, utworzone w wyniku reformy administracyjnej w czasach rządów Edwarda Gierka.

5. Przykładem Feliksa Olesiejuka Obrzędy weselne w Lubelskiem i  płyta CD nr 3 pt. Lubelskie w Kolekcji Muzyki Ludowej Polskiego Radia  wydana w roku  1997. 

6. Zmiany administracyjne zostały dobrze opisane przez Ćwika i Redera 1977.

7. Dziekanowska 2008, s. 152. 

8. Styk 2008, s. 12.

9. Dziekanowska 2008, s. 193.

10. Dziekanowska 2008, s. 150.

11. Zob. Miszczuk  1997.

12. Zdaniem historyków prawa i administracji znaczący dział przebiega wzdłuż dolnego biegu Wieprza i przez bagna Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, zob. Ćwik, Reder 1977, s. 40.

13. Pokazuje to też mapa dialektologiczna w Encyklopedii języka polskiego (EJP 1999, s. 461), na której  północna część naszego regionu, powyżej linii Puławy - Lubartów - Włodawa, została zaliczona do dialektu mazowieckiego i  oddzielona od części południowej, małopolskiej.

14. ącą MiędzCałe Podlasie obejmuje wedle dialektologów (Nitsch 1960, Urbańczyk 1962) teren od Włodawy i Radzynia Podlaskiego na południu po Tykocin i Augustów na północy. Podobnie szeroko zakreślają jego granice etnomuzykolodzy, np. wydawcy płyty Suwalskie i Podlasie w Kolekcji Muzyki Ludowej Polskiego Radia„Muzyka Źródeł” (płyta nr 9, Warszawa 1997).

15. List Janiny Szymańskiej do Jerzego Bartmińskiego z 1 lutego 2006 roku.

16. Oskar Kolberg,  Lud,  serya XVI, Lubelskie, cz.1, 1883,   serya XVII, Lubelskie, cz.2, 1884.

17.  Por. Chełmskie,  t. 1-2, 1890-1891, jako 33 i 34 tomu Ludu.

18. Oskar Kolberg, Mazowsze. Obraz etnograficzny. T. III, Mazowsze Leśne, Kraków 1887 (obejmuje Podlasie, Siedleckie, Łukowskie; tom wznowiony w roku 1963 jako tom 26 Dzieł wszystkich Oskara Kolberga).

19. Odnotowujemy przykładowo istnienie polsko-ukraińskich "paratekstów" w repertuarze niektórych obrzędów, np. kolędowania noworocznego (zob. nry 120A i B), zabaw wielkanocnych (zob. nry 336A i B; 337A, B i C; 338 A, B i C) i sobótek (zob. nry 384A i B). Wesele chełmskie prezentujemy osobno, jako typ różniący się w dużym stopniu od wesela lubelskiego i zamojskiego.