Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Bełżyce – sztetl

Śladami Opowiadań Singera - projekt

Najstarsza wzmianka o osadzie Bełżyce znajduje się w dokumencie z 1349 roku, w którym król Kazimierz Wielki, na wniosek ówczesnego właściciela wsi – Rafała z Tarnowa herbu Leliwa, przeniósł ją z prawa polskiego na niemieckie. Jako miasto, Bełżyce zostały lokowane na prawie magdeburskim w 1417 roku przez Jana Tarnowskiego. Początkowo były tzw. miastem filialnym – miały się „sądzić i rządzić na wzór Lublina”.

Niemal od samego początku miasto miało charakter wieloetniczny i wielowyznaniowy. Być może już od lat 20. XV wieku, a z całą pewnością od I połowy XVI wieku, obok ludności katolickiej i prawosławnej, w Bełżycach zaczęli osiedlać się Żydzi.

Kirkut w Bełżycach
Kirkut w Bełżycach (Autor: Sztajdel, Piotr (1968- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

Społeczność żydowska w BełżycachBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najważniejszą mniejszością etniczno-wyznaniowo-narodową, mieszkającą w Bełżycach niemal od początku istnienia miasta byli Żydzi. Pierwsi osadnicy żydowscy pojawili się tu być może już w latach 20. XV wieku, a z całą pewnością w I połowie XVI stulecia. Wtedy to w Bełżycach osiedliła się znaczna liczba Żydów, tworząc zwarte skupisko, istniejące w obrębie ul. Żydowskiej (obecnie ul. 1000-lecia), Zatylnej (obecnie ul. Jakuba Nachmana) oraz Południowej (obecnie ul. Bednarska). Zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem, a także prowadzeniem karczm i zajazdów. Zorganizowana gmina żydowska powstała prawdopodobnie w latach 70. XVI wieku, w tym samym okresie gmina uzyskała też przywilej na budowę pierwszej synagogi. W jej pobliżu wytyczono kirkut, tzw. stary kirkut, funkcjonujący do pierwszej ćwierci XIX wieku. W ówczesnych dokumentach wspominana jest także działająca wówczas w Bełżycach szkoła żydowska, w której nauczał sławny uczony, kaznodzieja, lekarz – Jakub Nachman (jid. Jakow Nahman), zwany też Jakubem z Bełżyc.

Żydzi, posiadający silną pozycję w Bełżycach, wchodzili często w konflikty ze zubożałym mieszczaństwem chrześcijańskim. W czasie panowania Zygmunta III Wazy, mieszczanie bełżyccy wnieśli do króla skargę, iż synagoga góruje nad bełżyckim kościołem. Skarga została przyjęta i gmina żydowska musiała obniżyć bożnicę. O dużym znaczeniu Bełżyc, jako ośrodka żydowskiego w XVII wieku, świadczyć może m.in. fakt, iż w okresie tym w Bełżycach kilkakrotnie odbywały się zjazdy Sejmu Czterech Ziem (Waad Arba Racot), będącego głównym organem autonomii Żydów.

W 1648 roku, w czasie napaści wojsk kozackich pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, doszło najprawdopodobniej do pogromu ludności żydowskiej. Kozacy zdewastowali też synagogę i szkołę. Społeczność żydowska odrodziła się w Bełżycach stosunkowo szybko i pod koniec XVII wieku stanowiła już około 23 proc. populacji miasta. Na rozwój demograficzny bełżyckiej gminy znaczący wpływ miała dobra sytuacja gospodarcza ośrodka. W 1820 roku Żydzi stanowili około 50 proc. mieszkańców Bełżyc. Zajmowali się głównie handlem, działalnością usługową i rzemiosłem (krawcy, szewcy, piekarze, kuśnierze, garbarze, szynkarze i gorzelnik), prowadzili też liczne zajazdy i karczmy.

Podczas pożaru w 1822 roku zniszczeniu uległa bełżycka synagoga, a także liczne, należące do Żydów, domy mieszkalne przy rynku. W okresie międzywojennym Bełżce były typowym sztetl, w którym obok siebie egzystowały społeczności Żydów, zajmujących się handlem i rzemiosłem oraz chrześcijan – głównie rolników i rzemieślników. Pod opieką gminy znajdowała się wielka synagoga, bet ha-midrasz, mykwa, rzeźnia rytualna i dwa cmentarze, w mieście działało też 6 prywatnych domów modlitwy i 8 chederów.

W czasie okupacji, w grudniu 1940 roku, w Bełżycach utworzono getto, do którego przesiedlono Żydów z Bełżyc, żydowskich mieszkańców z południowej części powiatu lubelskiego. W późniejszym okresie trafiały tam transporty Żydów ze Szczecina, Krakowa i Lublina, a także transport Żydów niemieckich. W 1940 i 1941 roku hitlerowcy zniszczyli obie bełżyckie synagogi. Getto zostało zamknięte w styczniu 1942 roku, a jesienią tego samego roku rozpoczęła się jego likwidacja. Część osób zastrzelono na miejscu, większość trafiła do obozu zagłady w Sobiborze. Ostateczna likwidacja getta w Bełżycach miała miejsce w dniu 8 maja 1943 roku, kiedy to rozstrzelano część Żydów pracujących w działającym na terenie getta obozie pracy przymusowej. Pozostała część żydowskich robotników została wywieziona do obozu pracy w Kraśniku-Budzyniu, część zaś trafiła do getta w Piaskach.

SynagogiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do II wojny światowej w Bełżycach funkcjonowały 2 synagogi. Pierwsza synagoga (zwana „starą”) była okazałą budowlą przewyższającą inne obiekty w mieście. Powstała w II połowie XVI wieku, na placu w pobliżu rynku, w południowej części miasta. Budynek synagogi był wielokrotnie niszczony i odbudowywany, na skutek wojen i pożarów, m.in. w 1648 roku i w 1822 roku. Po raz kolejny synagoga bełżycka spłonęła w 1913 roku i z powodu trudności finansowych została odbudowana dopiero w 1930 roku. Stara synagoga została ostatecznie zniszczona przez Niemców w 1940 roku. Nowa synagoga, stojąca w pobliżu starej, została wzniesiona w 1740 roku. Do II wojny światowej przechowywano w niej zwoje Tory pochodzące z 1730 roku. Nowa synagoga została zniszczona przez Niemców w 1941 roku.

Do czasów II wojny światowej, obok starej i nowej synagogi, w Bełżycach działał też bet ha-midrasz, mykwa, jatki oraz dwa kirkuty. Stary – założony pod koniec XVI wieku, przy drodze do Wierzchowisk – był czynnie użytkowany do początku XIX stulecia. W 1810 roku, po zamknięciu – ze względów sanitarnych – starej nekropolii, przy drodze do Urzędowa, poza granicą zabudowań miejskich wyznaczono teren pod nowy kirkut. Stary kirkut został ostatecznie zniszczony przez Niemców w 1940 roku – do dziś nie pozostały po nim żadne ślady. Nowy, który był czynnie użytkowany do 1943 roku, przetrwał do końca okupacji i został zniszczony przez miejscową ludność już po wyzwoleniu.

KirkutBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kirkut zlokalizowany przy drodze do Urzędowa (obecnie ul. Przemysłowa) został założony w latach 30. XIX wieku i był czynnie wykorzystywany do maja 1943 roku, do momentu likwidacji przez hitlerowców getta w Bełżycach. Przetrwał do końca II wojny światowej i został zniszczony przez miejscową ludność, która wykorzystała macewy do celów budowlanych. W latach 60. teren kirkutu ogrodzono płotem i obsadzono drzewami.

Pod koniec lat 80., z inicjatywy Nimroda Ariava – lubelskiego Żyda, którzy przeżył bełżyckie getto – cmentarz został uporządkowany i odrestaurowany według projektu Z. Gąsiora. Otoczono go wysokim murem z białego kamienia, zwieńczonego daszkiem z czerwonej dachówki. Na bramie w kształcie kopuły ułożono wzór drzewa życia i umieszczono napis w języku polskim i jidysz: Cmentarz żydowski. Na terenie cmentarza ustawiono kilka ocalałych macew zwróconych przez mieszkańców miasta oraz pomnik w kształcie macewy, wykonany z czarnego marmuru, z napisem: Pamięci tych wszystkich, którzy pochowani zostali w tym miejscu. Nimrod Ariav umieścił też na kirkucie tablicę poświęconą pamięci swojego ojca, z napisem: Na tym cmentarzu żydowskim wraz z moim bratem Abrahamem zamordowanym później przez Niemców oraz z innymi Żydami, którzy wówczas ocaleli z pożogi, pochowałem mojego ojca Arie-Lejba Cygielmana rozstrzelanego przez hitlerowców na placu przed bożnicą w Bełżycach wraz z innymi 149 Żydami 2 października 1942 roku.

Życie społeczne i kulturalneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W II połowie XVI wieku w Bełżycach działała szkoła żydowska, w której nauczał sławny uczony, kaznodzieja, Jakub Nachman, zwany też Jakubem z Bełżyc. W okresie międzywojennym w Bełżycach działało 8 prywatnych chederów.
W okresie międzywojennym w Bełżycach działały też instytucje żydowskie, m.in. założona w latach 20. Kasa Ludowa oraz Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Ziarno”, założona w 1933 roku i zajmująca się obrotem artykułami rolnymi. Działały też liczne żydowskie partie i organizacje polityczne. Największym poparciem cieszyła się Żydowska Partia Robotnicza „Bund”. Pod koniec lat 20. w mieście funkcjonowała też tajna komórka żydowskiej partii komunistycznej, która została prawdopodobnie rozbita przez policję w 1931 lub 1932 roku.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Ćwik W., Ludność żydowska w miastach królewskich Lubelszczyzny w drugiej połowie XVIII w., w: Biuletyn ŻIH, nr 59, 1966.
  • Jadczak S. (red.), Bełżyce 1417–1997, Lublin 1997.
  • Jadczak S., Bełżyce. Monografia miasta i gminy, Bełżyce 2002.
  • Kopciowski A., Dzieje Żydów bełżyckich, Lublin 2002.
  • Opas T., Reder J., Bełżyce, studia i szkice z dziejów miasta, Lublin 1997.
  • Opas T., Sytuacja ludności żydowskiej w miasteczkach szlacheckich woj. lubelskiego w XVIII w., „Biuletyn ŻIH”, nr 67, Warszawa 1968.
  • Przesmycka E., Przeobrażenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny, Lublin 2001.
  • Zieliński K., Żydzi Lubelszczyzny 1914–1918, Lublin 1999.
Archiwalia
  • Dokumentacja obiektów Gminy Żydowskiej w Bełżycach, Archiwum Państwowe w Lublinie, Okręgowy Urząd Likwidacyjny w Lublinie, sygn. 380.
  • Dokumentacja dotycząca synagogi w Bełżycach, Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Komunikacyjno-Budowlany, sygn. 1626.
  • Plan Bełżyc z 1891 r. (?), Archiwum Państwowe w Lublinie, sygn. 282.
  • Dokumentacja cmentarzy żydowskich w Bełżycach, m.in. karty inwentaryzacyjne obiektów sporządzone przez Pawła Sygowskiego w 1992 r., Urząd Miasta w Bełżycach.
  • Wykaz bożnic i domów modlitwy powiatu lubelskiego z dn. 8 listopada 1922 r., Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Społeczno-Polityczny, sygn. 730.
  • Budżet Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bełżycach za 1930 r., Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Społeczno-Polityczny, sygn. 801.

Linki [stan na 3.03.2009]

  • http://pl.wikipedia.org/wiki/Bełżyce
  • http://www.jews-lublin.net/index.php/Osadnictwo_żydowskie#Be.C5.82.C5.BCyce
  • http://www.kirkuty.xip.pl/belzyce.html
  • http://polin.org.pl/cities/
  • http://www.horajec.republika.pl/fakt15.html
  • http://www.belzyce.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=49&Itemid=75