Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Józefów Biłgorajski (Roztoczański) – historia miasta

Józefów położony jest na Roztoczu Środkowym nad rzeką Niepryszką. Obszar wokół Józefowa to miejsce, gdzie stykają się trzy parki: Roztoczański Park Narodowy, Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej oraz Krasnobrodzki Park Krajobrazowy. Józefów Biłgorajski jest położony w odległości 15 km od Krasnobrodu, Suśca i Zwierzyńca.

Zabudowa przyrynkowa w Józefowie Biłgorajskim
Zabudowa przyrynkowa w Józefowie Biłgorajskim (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Józefów Biłgorajski został założony na gruntach wsi Majdan Nepryski, przez ordynata Tomasza Józefa Zamoyskiego w dniu 3 grudnia 1725 roku i był ostatnim (dziesiątym) miastem powstałym w obrębie Ordynacji Zamojskiej. Przywilej lokacyjny miasta Józefowa został przygotowany już w 1715 roku. Według niego miasto miało być lokowane na prawie magdeburskim.

Tomasz Zamoyski chciał, by nowe miasto stało się centrum handlowym, administracyjnym i usługowym, dlatego ustanowił 2 dni targowe oraz 4 jarmarki. W Józefowie rozwijało się głównie rzemiosło, sitarstwo, a także kamieniarstwo. Wkrótce po wydaniu przywileju lokacyjnego rozpoczęto w Józefowie budowę domów, ratusza i kościoła parafialnego. Prace miały największe nasilenie w latach 1726–1728. W połowie XVIII wieku Józefów był centrum klucza dóbr Ordynacji Zamojskiej, do którego, oprócz miasta, należało osiem wsi.

Od 1772 do 1776 roku miasto znalazło się w zaborze austriackim. Po trzecim rozbiorze, do 1809 roku, Józefów znajdował się ponownie w granicach austriackich, potem tereny włączono do Księstwa Warszawskiego. W 1815 roku Józefów znalazł się w Królestwie Polskim.

W czasie powstania listopadowego ludność Józefowa włączyła się w działania powstańcze. W Józefowie miał swoją siedzibę sąd wojenny, którego jurysdykcji podlegały wszelkie sprawy związane z przeciwdziałaniem walce powstańczej, rozstrzygał też w przypadkach dezercji chłopów. Mieszkańcy Józefowa brali także udział w walkach w czasie powstania styczniowego. Pod Józefowem odbyła się jedna z pierwszych potyczek z Kozakami (24 stycznia 1863 roku). Na tym terenie walczyły oddziały płk. Leona Czechowskiego, Marcina Borelowskiego, gen. Antoniego Jeziorańskiego. Kiedy oddział Borelowskiego został zaatakowany przez wojska rosyjskie (24 kwietnia 1863 roku) w walce polegli: Gustaw Wasilewski – komisarz województwa lubelskiego, ks. M. Żółtowski – kapelan obozowy, oraz Mieczysław Romanowski – poeta. Imię Mieczysława Romanowskiego nosi dziś Szkoła Podstawowa w Józefowie.

Po powstaniu styczniowym i utracie (w dniu 24 grudnia 1869 roku) prawa miejskiego, Józefów przestał się prężnie rozwijać. Dopiero w okresie międzywojennym nastąpił wzrost liczby ludności, z czego większość stanowili Żydzi.

W połowie XVIII wieku w Hamerni, położonej niedaleko Józefowa, działała huta miedzi wytwarzająca przedmioty głównie dla przemysłu spożywczego, oraz papiernia. W latach 1820–1841 nastąpił rozkwit papierni, głównie dzięki nowo powstałej drukarni hebrajskiej, wykorzystującej produkowany tutaj papier. Drukarnia została założona przez rodzinę Waksów prawdopodobnie około 1820 roku.

W Józefowie zajmowano się także obróbką kamieni młyńskich i browarnych oraz wyrabiano kamień na nagrobki pozyskiwany z pobliskiego kamieniołomu.

Miasto było często nawiedzane przez pożary. W 1815 roku pożar strawił siedem domów, w 1818 roku spłonął ratusz, a 1850 roku synagoga. W 1883 roku spłonęła również papiernia. W latach 1853–1855 Józefów nawiedziła epidemia cholery, w wyniku której zmarło około 200 osób.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Józefowie zajmowano się głównie handlem. Działały tu między innymi Oddział Związku Kupców Żydowskich i Stowarzyszenie Spółdzielni Spożywców „Jedność”. Sklep spożywczy spółdzielni działał w Domu Ludowym usytuowanym przy rynku. Ludność Józefowa utrzymywała się z rzemiosła, przemysłu wydobywczego, rolnictwa i prac dorywczych.

Podczas II wojny światowej, w ramach likwidacji żydowskiego Józefowa, mieszkańców mordowano na ulicach i w domach. W dniu 13 lipca 1942 roku 101 Batalion Policji niemieckiej dokonał na Winiarczykowej Górze masowej egzekucji, mordując w ciągu jednego dnia około 1500 Żydów. 1 czerwca 1943 roku hitlerowcy podjęli próbę pacyfikacji Józefowa, zbombardowali miasto, ale zostali powstrzymani przez akcje oddziałów Armii Krajowej. Miasto zostało wyzwolone przez Armię Czerwoną 24 lipca 1944 roku.

Józefów odzyskał prawa miejskie w 1988 roku.

Pierwszy zapis, nazwa, charakter, przywilej lokacyjnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy zapis

Po raz pierwszy nazwa Józefów pojawia się w dokumencie lokacyjnym podpisanym przez Tomasza Józefa Zamoyskiego 3 grudnia 1725 roku. Józefów powstał na obszarze powstałej w 1720 roku  wsi Majdan Nepryski. Przywilej lokacyjny dla Józefowa został przygotowany już w 1715 roku, jednak z powodu konfliktu między królem a ordynatem nie doszło do jego podpisania.

Objaśnienie nazwy

Józefów otrzymał nazwę dla upamiętnienia drugiego imienia ordynata – Tomasza Józefa Zamoyskiego.

Charakter

Józefów został założony na gruntach wsi Majdan Nepryski. Podstawą założenia urbanistycznego miasta był rynek w kształcie kwadratu o boku około 170 m, otoczony drewnianymi domami podcieniowymi charakteryzującymi się wysokimi poddaszami i wielkimi naczółkowymi dachami, pod którymi rozwijała się działalność handlowo-usługowa.

Data nadania przywileju lokacyjnego

Józefów otrzymał dokument lokacyjny 3 grudnia 1725 roku, podpisany przez właściciela miasta Tomasza Józefa Zamoyskiego. Dokument lokacyjny był potwierdzany przez kolejnych ordynatów: w 1728 roku przez Michała Zdzisława Zamoyskiego, a w 1761 roku przez Klemensa Zamoyskiego.

Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 Pieczęć, herb

Przywileje

Wraz z nadaniem przywileju lokacyjnego miasto otrzymało pozwolenie na organizację czterech jarmarków rocznie, targów w czwartki i w niedziele oraz na wyrób i sprzedaż alkoholi.

Przynależność administracyjna i zmiany granic

Józefów to miasto w województwie lubelskim, w powiecie biłgorajskim. Jest siedzibą miejsko-wiejskiej gminy Józefów. Do czasów II wojny światowej Józefów należał do Ordynacji Zamojskiej. Podczas pierwszego rozbioru Polski wojska austriackie zajęły teren powiatu biłgorajskiego, w tym Józefów. W 1776 roku Austria zwróciła Rzeczypospolitej część zabranego terytorium, w skład którego wchodziły Biłgoraj, Goraj i Janów. Po trzecim rozbiorze Józefów znalazł się z powrotem w granicach zaboru austriackiego, co trwało do 1809 roku, gdy tereny włączono do Księstwa Warszawskiego. W 1815 roku Józefów znalazł się w Królestwie Polskim. Na mocy ukazu z 1866 roku został dokonany nowy podział administracyjny guberni lubelskiej. Józefów wszedł w skład nowo utworzonego powiatu biłgorajskiego. W okresie po utracie przez Józefów praw miejskich, został on przyłączony do gminy Aleksandrów, której siedzibę przeniesiono w 1912 roku do Józefowa. W 1915 roku powiat biłgorajski odzyskał swe dawne granice, czyli wszedł z powrotem w skład Lubelszczyzny. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa zamojskiego.

Dane demograficzne

Ludność Józefowa

1822 r.

1856 r.

1865 r.

1869 r.

1882 r.

1887 r.

1890 r.

1921 r. 1951 r. 1973 r. 1989 r.

1045

992

941

1078

1413

2434

2482

1344 953 1400 3050

 

Zróżnicowanie narodowo-wyznaniowe w Józefowie w 1865 roku

Ogółem

Chrześcijanie

Żydzi

% ludności żydowskiej

941

266

675

71,7

 

Zróżnicowanie narodowo-wyznaniowe w Józefowie w 1904 roku

Ogółem

Prawosławni

Katolicy

Żydzi

%

1744

42

439

1264

72,5

 

Ludność żydowska w Józefowie w 1921 roku

Ogółem

Żydzi

%

1344

1050

78,1

 

Struktura zawodowa mieszkańców Józefowa w 1860 roku: belfrzy, nauczyciele szkoły elementarnej – 1, burmistrze – 1, cieśle – 2, drukarze ksiąg hebrajskich – 1, furmani – 1, grabarze – 1, garncarze – 1, introligatorzy – 5, kominiarze – 1, kowale i ślusarze – 1, kramarze i przekupnie – 29, krawcy – 8, krupiarze – 6, malarze płótna – 1, murarze – 2, mydlarze – fabrykanci świec – 1, piekarze – 7, proboszcze – 1, przetacznicy i sitarze – 4, rolnicy – 16, rymarze – 1, rzeźnicy – 2, stolarze – 1, szewcy – 3, szklarze – 1, szynkarze – 3, szynkarze soli – 6, tkacze – 1, zarobnicy – 120, zduni – 2.

W 1865 roku: bednarze – 1, belfrzy, nauczyciele szkoły elementarnej – 2, cieśle – 1, cyrulicy – 1, drukarze ksiąg hebrajskich – 2, furmani – 1, grabarze – 1, introligatorzy – 7, kominiarze – 3, kowale i ślusarze – 2, kramarze i przekupnie – 20, krawcy – 8, krupiarze – 4, murarze – 2, mydlarze, fabrykanci świec – 1, olejarze – 1, organiści – 1, piekarze – 8, przetacznicy i sitarze – 8, rolnicy – 30, rzeźnicy – 6, stolarze – 2, szewcy – 6, szklarze – 1, szynkarze – 3, szynkarze soli – 7, tkacze – 1, zarobnicy – 10.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1715 – przygotowanie przywileju lokacyjnego przez ordynata Tomasza Józefa Zamoyskiego;
1717 – pierwsza wzmianka o parafii;
1718–1721 – budowa pierwszego kościoła pw. św. Józefa i Niepokalanego Poczęcia NMP z fundacji Tomasza Józefa Zamoyskiego;
22 stycznia 1723 – erekcja parafii;
3 grudnia 1725 – dokument potwierdzający lokację miasta;
1726–1728 – budowa drewnianego ratusza w rynku;
1728 – konsekracja kościoła;
1729 – wydanie przywileju królewskiego na organizację w Józefowie jarmarków;
1732 – pierwsza informacja o sitarzach w Józefowie;
1754 – Józefów stał się ośrodkiem klucza dóbr Ordynacji Zamojskiej;
1772 – miasto znalazło się pod zaborem austriackim;
1774 – budowa drewnianej synagogi;
połowa XVIII wieku – powstanie kirkutu;
1809 – Józefów włączono do Księstwa Warszawskiego;
1815 – Józefów znalazł się w Królestwie Polskim, pożar 15 domów w rynku
1818 – pożar ratusza, rozpoczęcie działalności przez szkołę elementarną;
około 1824 – działalność rozpoczęła drukarnia Waksów (do 1860);
1850 – pożar synagogi drewnianej;
1853–1855 – miasto nawiedziła epidemia cholery;
24 kwietnia 1863 – bitwa z Moskalami;
1883–1886 – budowa obecne istniejącego kościoła z fundacji Józefa Zamoyskiego;
1869 – Józefów traci prawa miejskie;
1910 – Józefów staje się siedzibą Urzędu Gminy Wiejskiej Aleksandrów, w miasteczku zaczyna działać poczta;
październik 1939 – wkroczenie Niemców do Józefowa;
13 lipca 1942 – pogrom Żydów na Winiarczykowskiej Górze;
31 maja i 17 czerwca 1943 – bombardowania Józefowa;
24 lipca 1944 – wkroczenie Armii Czerwonej;
1951 – utworzenie ośrodka zdrowia;
1956 – budowa pierwszych bloków mieszkalnych;
1957 – elektryfikacja Józefowa;
1967 – budowa wodociągu;
1 stycznia 1988 – Józefów odzyskuje prawa miejskie.

Wirtualna makieta przedwojennego Józefowa Biłgorajskiego

Instytucje wyznanioweBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Parafię w Józefowie Biłgorajskim erygowano w 1723 roku. Fundatorem pierwszego, drewnianego kościoła był ordynat Tomasz Józef Zamoyski. Budowa kościoła – rozpoczęta w 1719 roku – trwała do 1721 roku. Konsekracja nastąpiła w 1728 roku. Według inwentarza z 1831 roku „kościół z drzewa kostkowego (...) wieża gontem kryta, kopuła nad kościołem blachą kryta. (...) Stan budowli kościoła jest najgorszy, znaczniej i niezwłoczniej potrzebuje reperacji".

Obecny kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny został wzniesiony w latach 1883–1886. Jest to kościół murowany, jednonawowy z dwuwieżową fasadą. Wewnątrz, w ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej Różańcowej z XVIII wieku. Kościół był kilkakrotnie odnawiany: w 1906 roku (wnętrze) i 1914 roku (dach), oraz w 1924 i 1936 roku, a także w latach 1972–1974. W 1922 i 1938 roku ufundowano dzwony, natomiast w 1929 roku wyposażono kościół w organy.

Parafia józefowska w okresie przedrozbiorowym należała do diecezji chełmskiej (dekanat zamojski). W czasie erekcji parafii założono bractwo różańcowe. Jeszcze w XIX wieku przy parafii istniał dom opieki dla starców (dawny szpital parafialny). W 1936 roku powstała biblioteka parafialna, która w 1947 roku liczyła około 500 tomów.

W 1725 roku powstała gmina żydowska. W 1774 roku wybudowano kirkut oraz drewnianą synagogę, która ulegała wielokrotnym pożarom, między innymi w 1850 roku. Pod koniec XVIII wieku lub na początku XIX wybudowano nową, murowaną bożnicę. W II połowie XIX wieku zaznaczyły się w Józefowie silne wpływy chasydzkie. Chasydzi posiadali własną bożnicę. W okresie dwudziestolecia międzywojennego Józefów był jedną z sześciu gmin żydowskich w powiecie biłgorajskim, posiadającą synagogę, cmentarz, łaźnię i rzeźnię. Do dnia dzisiejszego z obiektów należących do gminy żydowskiej zachowała się synagoga i kirkut.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szkoły świeckie

W 1916 roku otworzono w Józefowie dwuklasową szkołę elementarną dla dziewcząt i chłopców. Nauczano religii, języka polskiego, rachunków, rysunku, śpiewu, robótek ręcznych i gimnastyki. W 1917 roku działała tu również ochronka, która zajmowała się ubogimi i zaniedbanymi dziećmi. W 1918 roku powstała szkoła siedmioklasowa. Nie miała ona jednak odpowiednich warunków lokalowych, w związku z tym, w połowie lat 30. XX wieku, powstał projekt nowego gmachu szkolnego. Budowa rozpoczęła się w 1936 roku i została ukończona po wojnie.

Towarzystwa i stowarzyszenia

W Józefowie istniał oddział straży pożarnej, który włączał się w kulturalne i społeczne życie miasta. Straż pożarna posiadała swoją orkiestrę, która między innymi brała udział w przygotowaniu uroczystości z okazji święta 3 Maja. Strażacy wystawiali również sztuki patriotyczne. Dochody z przedstawień przeznaczano na straż ogniową w Józefowie oraz na miejscowe koło Polskiej Macierzy Szkolnej.

W Józefowie działały również drużyny harcerskie. W ramach zajęć odbywały się cotygodniowe zbiórki zastępów, na których omawiano historię skautingu, historię Polski, opiekowano się mogiłą powstańców z 1863 roku. Uczono się piosenek, bawiono się w gry. Podobną rolę spełniała żydowska organizacja Hechaluc Pionier oraz Zrzeszenie Żydowskich Harcerzy im. J. Trumpeldora. Działy też: oddział Agudy, Związek Młodej Wsi, Związek Strzelecki, Polski Czerwony Krzyż.

Większość partii politycznych miała w Józefowie swoje komórki, należały do nich między innymi: Komunistyczna Partia Polski, PSL „Piast”, Chrześcijańska Demokracja, Stronnictwo Narodowe, Powszechny Żydowski Związek Robotniczy „Bund”.

Życie kulturalne i społeczne Józefowa odbywało się głównie w budynku Domu Ludowego działającego od 1929 roku. Dom Ludowy był zarządzany przez Spółdzielnię „Jedność” jednak był otwarty dla wszystkich. Organizowano imprezy rocznicowe i okolicznościowe, spektakle amatorskie. Z Domu Ludowego często korzystała też społeczność żydowska.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Układ urbanistyczny Józefowa Biłgorajskiego został oparty na planie otwartym. Jest to typ założenia bez przedmieść, z centrum w postaci rynku. Rynek ma obecnie kształt prostokąta jednak pierwotnie był założony na planie kwadratu o boku około 170 m (wymiar 170 m podają w swoich opracowaniach Władysław Ćwik i Elżbieta Przesmycka. Natomiast Jan Górak podaje, że bok rynku w Józefowie miał 173 m). Rynek został zorientowany narożnikami do stron świata, z zamkniętą pierzeją południową.

Do II wojny światowej zabudowę przyrynkową stanowiły domy podcieniowe zwrócone szczytami do rynku. Wykorzystane w Józefowie rozwiązanie określa się jako podcienia gankowe. Większość z budynków posiadała szerokie sienie przejazdowe przebiegające wzdłuż ich długości. Były to domy parterowe, niektóre posiadały mieszkalne poddasza. Według Kazimierza Moszyńskiego typowe dla Józefowa były domy podcieniowe wsparte na 5 słupach. Większość domów podcieniowych była kryta dachami naczółkowymi, rzadziej występowały dachy półszczytowe, dymnikowe i dwuspadowe. W 1860 roku w Józefowie istniał tylko jeden budynek piętrowy. Kazimierz Moszyński pisał o nim: „Najozdobniejszy jest budynek piętrowy w Józefowie, jego podcieniowe łuki zdradzają obce wzory”.  Domy murowane pojawiły się w Józefowie po 1818 roku. Były to dwa domy zbudowane dla majstrów pracujących w kamieniołomie oraz budynek magazynu składowego.

W latach 1726–1728 w centrum rynku zbudowano ratusz z podcieniami. Ratusz był zbudowany na planie prostokąta o wymiarach 30x45 m. W sąsiedztwie znajdowały się jatki. Według Jana Góraka „Pierwszy ratusz był niezwykle obszerny z handlowym podcieniem, jedyny tego rodzaju obiekt w miasteczkach Zamojszczyzny”. Budynek ratusza spłonął w 1818 roku (data wg Władysława Ćwika) lub w 1848 roku (data wg Jana Góraka). Jan Górak dodaje też, że ratusz spłonął „wraz z całą pierzeją zachodnią przez co rynek uległ deformacji do kształtu prostokąta”. Podsumowując rozwój przestrzeni Józefowa Jan Górak pisze: „W pierwszej fazie rozwoju miasta zabudowa pozarynkowa powstawała wzdłuż ulicy wybiegającej z północno-zachodniego narożnika w kierunku zachodnim, nieco później uformowała się równoległa do niej uliczka wychodząca z narożnika południowo-zachodniego, w ostatniej fazie rozwoju wznoszono domy przy uliczce prowadzącej do założenia dworskiego”.

W południowej części rynku osiedlali się Żydzi, w zachodniej pierzei rynku zbudowali synagogę, początkowo drewnianą, po pożarze w 1850 roku odbudowaną jako budynek murowany. W południowej części miasta usytuowano kirkut. Natomiast we wschodniej części miasta wybudowano kościół parafialny.

W 1785 roku w „protokole pomiarowym miasta Józefowa” odnotowano: 7 ulic, dróg i gościńców, rynek, kościół, plebanię, wikarówkę, organistówkę, 16 chałup poddanych plebańskich, ratusz, spichlerz, bożnicę, łaźnię, szkołę żydowską, dom rabina, 7 wytwórni alkoholu.

Według „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego” w 1834 roku w Józefowie było 174 domów – 157 drewnianych i 17 murowanych, w 1861 – 166 domów, w tym 20 murowanych, w 1887 – 121 domów, w tym 27 murowanych.

Miasto wielokrotnie nawiedzały pożary – w 1815 roku spłonęło 7 domów, w 1818 roku spłonął ratusz i jatki, w 1850 roku – synagoga drewniana.
W latach 50. XIX wieku w przestrzeni rynku pojawiła się studnia na pompę drewnianą. Pod koniec XIX wieku w Józefowie nie było żadnej brukowanej ulicy, bruku nie posiadał także rynek.

Infrastruktura Józefowa poprawiła się w XX wieku – w 1910 roku utworzono pocztę, niedługo później zainstalowano linię telefoniczną, otwarto także posterunek policji. W latach 30. XX wieku opracowano plany budowy Domu Ludowego, szkoły 7-klasowej, łaźni parowej i rzeźni. Z zatwierdzonych projektów przez wybuchem II wojny światowej nie udało się tylko ukończyć budowy szkoły. Informacje dotyczące Józefowa w dwudziestoleciu międzywojennym odnotowują istnienie w miasteczku młyna wodnego, przekształconego następnie w młyn motorowy, tartaku, kaszarni, dziegciarni. Przedwojenna przestrzeń miasta spłonęła po ostrzale artyleryjskim oraz po bombardowaniach przez nazistów.

Po II wojnie światowej, w latach 50. XX wieku postawiono pierwsze bloki mieszkalne. Elżbieta Przesymcka tak charakteryzuje obecną przestrzeń Józefowa: „Tradycyjny krajobraz miasta z wyodrębnionymi elementami kultu stanowiącymi dominanty, z uporządkowaną i zhierarchizowaną zabudową i scentralizowanymi funkcjami uległ w Józefowie w ostatnim dziesięcioleciu [XX wieku] zatraceniu”.

Zabytki architektury i budownictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 Wykaz zabytków

– ratusz zbudowany w II połowie XVIII wieku po pożarze pierwszego ratusza. Budynek wielokrotnie przebudowywany, ostatnia przebudowa miała miejsce w 1956 roku.

– Dom Ludowy
Projekt został przygotowany na zamówienie Spółdzielczego Stowarzyszenia Spożywców „Jedność” w 1925 roku. Autorem był J. Lekowicz z Biłgoraja. Budynek dawnego Domu Ludowego jest murowany, dwukondygnacyjny, kryty dachówką. W projekcie na parterze przewidziano sklep spółdzielczy z magazynem oraz mieszkanie dla administratora budynku. Na I piętrze mieściła się sala widowiskowa ze sceną, garderoba i szatnia oraz czytelnia. Budowa trwała do wiosny 1929 roku. Przy budowie pomagali mieszkańcy, którzy także dostarczali materiałów budowlanych.

– szkoła
Budynek siedmioklasowej szkoły został zaprojektowany w 1935 roku. Miał być wykonany z miejscowego surowca – piaskowca wapnistego (jak określono w projekcie) oraz z cegły. Powierzchnia zabudowy miała wynosić 373,5 m², kubatura budynku 3843 m³. Na parterze przewidziano jedną salę lekcyjną, kancelarię, salę robót ręcznych, szatnię i kuchnię. Na I piętrze miały się mieścić cztery sale lekcyjne, pokój nauczycielski, magazyn pomocy naukowych. Na poddaszu przewidziano dodatkowo cztery klasy. Projekt został zatwierdzony w 1936 roku. Budowa została przerwana wybuchem wojny. Budynek ukończono po wojnie.

– neobarokowy kościół
Budowa obecnie istniejącego kościoła parafialnego pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny została zainicjowana w 1883 roku. Świątynia została wybudowana w miejscu dawnego, drewnianego kościoła z 1721 roku. Kamień węgielny wmurowano w 1884 roku, natomiast budynek konsekrowano w 1886 roku. Kościół parafialny w Józefowie jest jednonawowy z dwiema wieżami w fasadzie, murowany z kamienia józefowskiego z dodatkiem cegły, otynkowany, kryty blachą. Budynek został założony na planie prostokąta. W części wschodniej w korpusie umieszczono dwie wieże założone na planie kwadratu. W części zachodniej do korpusu dostawiono absydę. Dekoracja skupia się głównie w fasadzie kościoła, wykorzystuje ozdobne gzymsy, pilastry, łuki arkadowe. Półkoliście zakończony otwór wejściowy jest wbudowany w trójkątnie zakończony portyk wsparty na kolumnach i półkolumnach. Konstrukcja ta jest wpisana w półkoliście zakończoną arkadę ozdobioną ornamentem i inskrypcją w archiwolcie: „Pod Twoją obronę uciekamy się Święta Boża Rodzicielko”. Wyposażenie wnętrza zostało przeniesione z pierwszego, drewnianego kościoła. Do jego najciekawszych elementów należą XVIII-wieczne obrazy w ołtarzu głównym przedstawiające Niepokalane Poczęcie NMP i Matkę Bożą Różańcową, oraz obrazy w ołtarzach bocznych – Ecce Homo i św. Antoni.

Kościół był odnawiany w 1906, 1914 oraz w 1924 i 1936 roku, później w latach 1972–1974. W 1975 roku pożar zniszczył jeden z ołtarzy bocznych we wnętrzu kościoła.

Na obszernym cmentarzu parafialnym otoczonym murem znajduje się murowana dzwonnica z końca XIX wieku, ponadto dwa krzyże: metalowy i kamienny oraz figura św. Józefa.

– cmentarz rzymskokatolicki, usytuowany przy drodze do Tomaszowa Lubelskiego. Na terenie cmentarza pochowani są powstańcy styczniowi, między innymi Mieczysław Romanowski, polegli w bitwie pod Józefowem w dniu 24 kwietnia 1863 roku. Ponadto znajduje się nagrobek żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 roku.

– synagoga została zbudowana początku XIX wieku w miejscu wcześniejszej, drewnianej synagogi, która spłonęła w 1850 roku. Świątynia została wybudowana z kamienia wapiennego pochodzącego z miejscowego kamieniołomu, w stylu barokowym. Budynek został założony na planie prostokąta o wymiarach 13,8 x 20 m, ma formę prostopadłościennej bryły. Jednoprzestrzenne wnętrze zostało przedzielone ścianą, dzięki czemu powstała sala modlitw i przedsionek. Dekoracja zewnętrzna ogranicza się do lizen, jedynym ozdobnym akcentem jest dekoracja wejścia. Otwór wejściowy został ujęty parą pilastrów, zwieńczonych gzymsem i wazami. Wewnątrz budynku zachował się prosty Aron ha-Kodesz oraz dekoracja w postaci wnęk arkadowych.
Pierwotnie do budynku synagogi, od strony zachodniej, przylegał drewniany przedsionek i babiniec, który został rozebrany w 1945 roku. Synagoga spełniała funkcję kultową do 1941 roku. Następnie została zdewastowana przez hitlerowców. Po wojnie, od 1950 roku budynek pełnił funkcję magazynu GS. W 1964 roku zawalił się dach, niszcząc oryginalny strop. Obecnie po gruntownej rewaloryzacji w dawnej synagodze mieści się Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna oraz pokoje gościnne;

– cmentarz żydowski powstał prawdopodobnie około połowy XVIII wieku. Pierwotnie teren cmentarza był ogrodzony kamiennym murem z bramą od strony miasta. W 1848 roku obszar kirkutu został powiększony. W okresie II wojny światowej teren cmentarza został zdewastowany. Macewy były użyte do utwardzania dróg i budowy fundamentów domów. Obecnie na cmentarzu znajduje się około 400 nagrobków ustawionych w 35 rzędach. Jest to jeden z najliczniejszych, zachowanych na Lubelszczyźnie zespołów nagrobków. Najstarsza macewa pochodzi z 1743 roku. Najwięcej nagrobków zachowało się wzdłuż wschodniego boku cmentarza, pochodzą one z lat 1907–1940. Oddzielnie zostały zgrupowane nagrobki mężczyzn i kobiet. Wiele nagrobków posiada zachowane resztki polichromii. Nagrobki znajdujące się na józefowskim kirkucie zostały ustawione niezgodnie z obowiązującą tradycją – inskrypcją w kierunku zachodnim.

– pozostałości zabudowy przyrynkowej – murowany budynek przy ul. Rynek 4, udokumentowany na zdjęciach z okresu międzywojennego. Budynek znajduje się w miejscu pierwszego, drewnianego ratusza. Dziś spełnia funkcję mieszkalną i handlowo-gastronomiczną.

– pomnik w rynku upamiętniający wydarzenia z 1863 roku oraz bohaterów II wojny światowej, wykonany wg projektu Adama Grochowicza;

– izba przyrodnicza mieszcząca się przy siedzibie Nadleśnictwa Józefów, w której posiadaniu znajduje się m.in. ordynacki pręgierz, nieopodal którego usytuowany jest lamus z XVIII wieku.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wydarzenia i miejsca historyczne

W dniu 13 lipca 1942 roku miał miejsce pogrom Żydów na Winiarczykowskiej Górze dokonany przez przez 101. Batalion Policji z Hamburga.

W dniach 31 maja–1 czerwca 1943 roku na południe od miasta rozegrała się bitwa oddziału AK, pod wodzą Konrada Bartoszewskiego „Wira”, wraz z dywersyjnym oddziałem radzieckim pod dowództwem Umera Achmołły Atamanowa „Miszki Tatara”, z niemiecką ekspedycją karną.

W dniu 1 czerwca 1943 roku hitlerowcy podjęli próbę pacyfikacji Józefowa, nieudaną dzięki brawurowej akcji oddziałów Armii Krajowej, które po całodziennej bitwie wyparły Niemców z miasta. W tym czasie tereny Józefowa i jego okolic nazywane były „Republiką Józefowską”.

Dzieła muzyki, literatury, sztuki

Józefów Biłgorajski pojawia się w opowiadaniu I.B. Singera Starzec.

Opisy Józefowa

Miasteczko Józefów, gęsto zaludnione biedotą żydowską, było w dużej mierze zniszczone pożarami z okresu walk 1939 roku. Pośrodku znajdował się rynek, na którym wyrastał gmach spółdzielni, obecnie sklep główny, nadzorowany przez Niemców. W miasteczku jest nieco drobnych zakładów rzemieślniczych, rymarze, szklarze, drobne sklepiki żydowskie. Ozdobę stanowi murowany budynek Zarządu Gminy, podległego władzom powiatu biłgorajskiego. W Józefowie jest doktor, akuszerka, emerytowany, na pół sparaliżowany weterynarz, niosący z zamiłowaniem ulgę każdemu stworzeniu. Apteka została spalona w 1939 roku. Obecnie mieści się w domu nadleśnictwa, gdzie pp. Budzyńscy, aptekarstwo, oboje zamieszkują.

Opis pochodzi ze wspomnień nadleśniczego z Józefowa Stefana M. Rostworowskiego (wspomnienia publikowane w 1984 roku na łamach „Tygodnika Zamojskiego”, cyt. [za:] W. Ćwik, Dzieje Józefowa, Rzeszów 1992, s. 153.)

Miasteczko, wtulone bezpiecznie w nieckowatą kotlinę, było przypadkowym zgrupowaniem parterowych domków, rozmieszczonych „na spocznij” wokół rynku oraz rozsianych luźno wzdłuż dwóch równoległych ulic. Główna arteria, stos pacierzowy Józefowa, ulica Piłsudskiego, przylegała bezpośrednio do północnego obrzeża rynku... Ulica Piłsudskiego, jako reprezentacyjna, przelotowa arteria Józefowa, miała w kilku miejscach autentyczne chodniki i wybrukowaną jezdnię. Równoległa do niej natomiast ulica Biłgorajska, która zaczynała się na łąkach i łączyła się z rynkiem, przypominała całkiem niedwuznaczne koryto wyschniętego potoku. Szczególnie w jesieni i na wiosnę.

Rynek był przestronny. Jego administracyjno-handlowy charakter dobitnie akcentowały: budynek Urzędu Gminnego, piętrowy gmach Spółdzielni oraz szereg knajp i łańcuszek detalicznych sklepików. Po drugiej stronie rynku, naprzeciw ujścia ulicy Biłgorajskiej, uplasowała się krótka brukowana uliczka, zamknięta szeroką fasadą dwuwieżowego kościoła parafialnego. W tychże okolicach uplasowały się: remiza z drewnianą wieżyczką, drewniany budynek szkoły powszechnej i murowany budynek agencji pocztowej. Za wysokim murem przykościelnego cmentarza rozciągały się parterowe domki józefowskiego przedmieścia - Pardysówki Małej. Wśród nich wystrzelał zuchwale na wysokość drugiego piętra odrapany, wapienny szkielet nie wykończonej szkoły. W samym środku szerokiej delty ulicy Biłgorajskiej tkwiła, jak latarnia morska, zmurszała, zabytkowa synagoga, zamieniona, po wkroczeniu hitlerowców, na magazyn zbożowy.

Wyższe, południowe obrzeże józefowskiej niecki stanowiły zalesione wzgórza zniszczone głębokimi nadżerkami kilkunastu kamieniołomów. Ordynackie lasy, które ocierały się o józefowskie zapiecki, otaczały miasteczko z trzech stron. Północny skłon józefowskiej kotlinki zajmowały uprawne pola, zamknięte torem kolejowym newralgicznej linii lwowskiej i obejściami Majdanu Nepryskiego. Dalej był las.

 

Opis Józefowa z 1942 roku autorstwa pracownika zarządu dróg publicznych – Zbigniewa Jakubika (publikacja w książce Czapki na bakier, wydanej w 1966 roku, cyt. [za:] W. Ćwik, Dzieje Józefowa, Rzeszów 1992, s. 154).

Wspomnienia o Józefowie

Józefów pojawia się we wspomnieniach: Stanisławy Zakrzewskiej, Jana Słupskiego, Joanny Łuczki.

 

Tekst został wytworzony w ramach Projektu zrealizowanego w Programie Akademia Orange.

Licencja Creative Commons
Tekst hasła jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Bergman E., Jagielski J., Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce. Katalog, Warszawa 1996.
  • Ćwik W., Dzieje Józefowa, Rzeszów 1992.
  • Dąbrowski R., Mniejszości narodowe na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939, Kielce 2007.
  • Glinka T., Walenciak A., Walenciak P., Małopolska północno-wschodnia. Przewodnik, Warszawa 2000.
  • Górak J., Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
  • Górak J., Podcieniowa zabudowa miasteczek Lubelszczyzny, Zamość 1996.
  • Koprukowniak A., Obraz miasteczek Lubelszczyzny 1795–1915, Lublin 2000.
  • Przesmycka E., Przeobrażenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny, Lublin 2001.
  • Ruski K., Budownictwo ludowe w okolicy Zamościa, „Ziemia", R. III (1912), nr 19.
  • Skakuj D., Zarys dziejów powiatu biłgorajskiego w latach 1867–1939, Biłgoraj 2005.
  • Trzciński A., Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990.

Źródła internetowe (stan na 2016 rok)

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Inne materiały

Słowa kluczowe