Frampol – sztetl
Historia społeczności żydowskiej we Frampolu zaczyna się w I ćwierci XVIII wieku lub najpóźniej w połowie tego stulecia. Od 1735 lub 1736 roku istniała tu odrębna gmina posiadająca własny kirkut.
Spis treści
[Zwiń]Historia społeczności żydowskiej we Frampolu
Miasto Frampol zostało założone prawdopodobnie w 1717 lub w 1736 roku, jako prywatne miasto handlowo-rzemieślnicze i rolnicze, rozwijające się na przecięciu szlaków kupieckich wiodących ze Szczebrzeszyna do Janowa oraz z Biłgoraja do Goraja. Mieszkała tu ludność chrześcijańska: polska (katolicka) i ukraińska (prawosławna) oraz żydowska.
W okresie 20-lecia międzywojennego Frampol był siedzibą gminy, wchodzącej początkowo w skład powiatu zamojskiego, a po reformie administracyjnej w 1932 roku – w skład powiatu biłgorajskiego. Dzięki przedsiębiorcom żydowskim, we Frampolu rozwijało się włókiennictwo i tkactwo, działały też zakłady zajmujące się obróbką skór. W mieście pracowało kilkunastu żydowskich krawców i szewców, a żydowscy kupcy byli w posiadaniu kilkunastu sklepików i kramów.
Historia społeczności żydowskiej we Frampolu zaczyna się w I ćwierci XVIII wieku lub najpóźniej w połowie tego stulecia. Od 1735 lub 1736 roku istniała tu odrębna gmina posiadająca własny kirkut.
W 1764 roku we Frampolu mieszkało 125 Żydów, co stanowiło 20 proc. całej społeczności Frampola. W 1878 roku społeczność ta liczyła już 1189 osób, co stanowiło 55 proc. ogółu mieszkańców. Do okresu II wojny światowej sytuacja wyznaniowa kształtowała się na podobnym poziomie.
Przed 1878 roku w mieście działała murowana synagoga. W 1939 roku we Frampolu działała jedna duża synagoga i cztery domy modlitwy, a także mykwa i jatki. Wiadomo też, że w okresie przed wybuchem II wojny światowej, rzezakami frampolskimi byli Jankiel Kapr i Lejb Krajndl.
Frampol z okresu 20-lecia międzywojennego – kiedy funkcjonował jako sztetl – został opisany przez Isaaca Bashevisa Singera w opowiadaniach: Opowieść o trzech życzeniach, Pan z Krakowa i Niewidzialni.
Instytucje charytatywne
W okresie międzywojennym w mieście działały liczne tradycyjne instytucje charytatywne związane z gminą żydowską: Bikur Chojlim (Pielęgnowanie Chorych), Linas Chacedek (Towarzystwo Pomocy Biednym i Chorym). Gmina wypłacała też zapomogi dla najbiedniejszych i wspierała działalność bezprocentowej kasy pożyczkowej.
Szkolnictwo
Do końca XIX wieku we Frampolu działał jeden cheder, do którego uczęszczali wszyscy chłopcy żydowscy z miasteczka, w wieku od 4 do 8 lat. W 1903 roku były tu już trzy chedery, co należy wiązać ze wzrostem liczby żydowskich mieszkańców Frampola. Nauczanie w chederze obejmowało przedmioty związane z religią i kulturą Żydów. W 1939 roku, we Frampolu działała też finansowana w całości przez gminę żydowską Talmud Tora, przeznaczona dla dzieci z najuboższych rodzin, realizująca ten sam co w chederze program nauczania. Od 1921 roku nad żydowskimi szkołami wyznaniowymi kontrolę sprawowały władze rządowe.
Kirkut
W północno-zachodniej części miasta już w momencie projektowania całego układu urbanistycznego, tj. prawdopodobnie około 1717 roku, wyznaczono teren pod kirkut. Pochówki dokonywane tu były co najmniej od 1736 roku. Kirkut, zdewastowany częściowo podczas antysemickich zajść w 1938 roku, przetrwał wojnę i okupację. Został zniszczony już po II wojnie światowej przez okoliczną ludność, dla której kamienne macewy i fragmenty ogrodzenia stanowiły cenny materiał budowlany. Współcześnie na kirkucie zachowało się około 160 macew (część jedynie fragmentarycznie) – większość z XIX wieku, a także pięć macew (w tym trzy fragmentarycznie) z XVIII wieku.
Zagłada
W dniu 13 września 1939 roku Frampol został zbombardowany przez lotnictwo niemieckie, w wyniku czego zniszczono około 90 proc. zabudowy. W październiku i listopadzie 1942 roku Niemcy dokonali pacyfikacji ludności żydowskiej Frampola. Część osób została zastrzelona na miejscowym kirkucie, część wywieziono na Majdanek, część do obozu zagłady w Bełżcu. W lipcu 1943 roku z osady wysiedlono ludność polską. Miasto zostało wyzwolone przez Armię Krajową i Bataliony Chłopskie 22 lipca 1944 roku.
Wspomnienia mieszkańców Frampola
Seweryna Krawczyk o Żydach i katolikach we Frampolu
Tadeusz Krawczyk o Żydach we Frampolu
Genowefa Wach o szabasie
Literatura
- Frampol in: Pinkas Hakehillot: Encyclopedia of Jewish Communities, Poland, vol. VII, Yad Vashem, Jeruzalem 1999, pp. 406-407; [Księga Pamięci Frampola], cyt. za angielskim tłumaczeniem publikacji zamieszczonym w na stronie internetowej: http://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland/pol7_00406.html [dostęp: 10.03.2011].
- Górak J., Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990, s. 31–34.
- Koprukowniak A., Obraz miasteczek lubelskich 1795–1915, [w:] Miejskie społeczności lokalne w Lubelskiem 1795–1918, red. A. Koprukowniak, Lublin 2000, s. 279–321.
- Kozakiewicz L., Frampol, woj. lubelskie, pow. Biłgoraj. Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1968 (mps w archiwum Urzędu Gminy we Frampolu).
- Nita Z., Reporterskie wędrówki śladami Singera – Kraśnik, Krzeszów, Goraj, Janów, Frampol,
Akcent
2003, nr 3 (93), s. 77–82.