Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Frampol – sztetl



Historia społeczności żydowskiej we Frampolu zaczyna się w I ćwierci XVIII wieku lub najpóźniej w połowie tego stulecia. Od 1735 lub 1736 roku istniała tu odrębna gmina posiadająca własny kirkut.

Ulica Stolarska we Frampolu
Ulica Stolarska we Frampolu (Autor: Kozakiewicz, L.)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Historia społeczności żydowskiej we FrampoluBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miasto Frampol zostało założone prawdopodobnie w 1717 lub w 1736 roku, jako prywatne miasto handlowo-rzemieślnicze i rolnicze, rozwijające się na przecięciu szlaków kupieckich wiodących ze Szczebrzeszyna do Janowa oraz z Biłgoraja do Goraja. Mieszkała tu ludność chrześcijańska: polska (katolicka) i ukraińska (prawosławna) oraz żydowska.

W okresie 20-lecia międzywojennego Frampol był siedzibą gminy, wchodzącej początkowo w skład powiatu zamojskiego, a po reformie administracyjnej w 1932 roku – w skład powiatu biłgorajskiego. Dzięki przedsiębiorcom żydowskim, we Frampolu rozwijało się włókiennictwo i tkactwo, działały też zakłady zajmujące się obróbką skór. W mieście pracowało kilkunastu żydowskich krawców i szewców, a żydowscy kupcy byli w posiadaniu kilkunastu sklepików i kramów.

Historia społeczności żydowskiej we Frampolu zaczyna się w I ćwierci XVIII wieku lub najpóźniej w połowie tego stulecia. Od 1735 lub 1736 roku istniała tu odrębna gmina posiadająca własny kirkut.

W 1764 roku we Frampolu mieszkało 125 Żydów, co stanowiło 20 proc. całej społeczności Frampola. W 1878 roku społeczność ta liczyła już 1189 osób, co stanowiło 55 proc. ogółu mieszkańców. Do okresu II wojny światowej sytuacja wyznaniowa kształtowała się na podobnym poziomie.

Przed 1878 roku w mieście działała murowana synagoga. W 1939 roku we Frampolu działała jedna duża synagoga i cztery domy modlitwy, a także mykwa i jatki. Wiadomo też, że w okresie przed wybuchem II wojny światowej, rzezakami frampolskimi byli Jankiel Kapr i Lejb Krajndl.

Frampol z okresu 20-lecia międzywojennego – kiedy funkcjonował jako sztetl – został opisany przez Isaaca Bashevisa Singera w opowiadaniach: Opowieść o trzech życzeniach, Pan z Krakowa i Niewidzialni

Instytucje charytatywneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W okresie międzywojennym w mieście działały liczne tradycyjne instytucje charytatywne związane z gminą żydowską: Bikur Chojlim (Pielęgnowanie Chorych), Linas Chacedek (Towarzystwo Pomocy Biednym i Chorym). Gmina wypłacała też zapomogi dla najbiedniejszych i wspierała działalność bezprocentowej kasy pożyczkowej.

SzkolnictwoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do końca XIX wieku we Frampolu działał jeden cheder, do którego uczęszczali wszyscy chłopcy żydowscy z miasteczka, w wieku od 4 do 8 lat. W 1903 roku były tu już trzy chedery, co należy wiązać ze wzrostem liczby żydowskich mieszkańców Frampola. Nauczanie w chederze obejmowało przedmioty związane z religią i kulturą Żydów. W 1939 roku, we Frampolu działała też finansowana w całości przez gminę żydowską Talmud Tora, przeznaczona dla dzieci z najuboższych rodzin, realizująca ten sam co w chederze program nauczania. Od 1921 roku nad żydowskimi szkołami wyznaniowymi kontrolę sprawowały władze rządowe.

KirkutBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W północno-zachodniej części miasta już w momencie projektowania całego układu urbanistycznego, tj. prawdopodobnie około 1717 roku, wyznaczono teren pod kirkut. Pochówki dokonywane tu były co najmniej od 1736 roku. Kirkut, zdewastowany częściowo podczas antysemickich zajść w 1938 roku, przetrwał wojnę i okupację. Został zniszczony już po II wojnie światowej przez okoliczną ludność, dla której kamienne macewy i fragmenty ogrodzenia stanowiły cenny materiał budowlany. Współcześnie na kirkucie zachowało się około 160 macew (część jedynie fragmentarycznie) – większość z XIX wieku, a także pięć macew (w tym trzy fragmentarycznie) z XVIII wieku.

ZagładaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W dniu 13 września 1939 roku Frampol został zbombardowany przez lotnictwo niemieckie, w wyniku czego zniszczono około 90 proc. zabudowy. W październiku i listopadzie 1942 roku Niemcy dokonali pacyfikacji ludności żydowskiej Frampola. Część osób została zastrzelona na miejscowym kirkucie, część wywieziono na Majdanek, część do obozu zagłady w Bełżcu. W lipcu 1943 roku z osady wysiedlono ludność polską. Miasto zostało wyzwolone przez Armię Krajową i Bataliony Chłopskie 22 lipca 1944 roku.

Wspomnienia mieszkańców FrampolaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe