Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Frampol – historia miasta

Literacki Przewodnik po Lubelszczyźnie


Frampol został założony w 1717 lub w 1736 roku jako prywatne miasto handlowo-rzemieślnicze i rolnicze, rozwijające się na przecięciu szlaków kupieckich, wiodących ze Szczebrzeszyna do Janowa oraz z Biłgoraja do Goraja. Mieszkała tu ludność chrześcijańska: polska (katolicka) i ukraińska (prawosławna), a także żydowska. W połowie XVIII wieku miasto stało się ośrodkiem tkactwa (płótna frampolskie, wyrób lnianych obrusów i serwet), a także włosiankarstwa i sitarstwa.
Zabudowa przyrynkowa we Frampolu
Zabudowa przyrynkowa we Frampolu (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy zapisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najwcześniejsza zachowana wzmianka historyczna dotycząca zamiaru fundacji Frampola jako nowego miasta, będącego własnością Marka Antoniego Butlera, znajduje się w akcie uposażenia parafii radzięcińskiej z 20 października 1717 roku. Użyte tekście sformułowanie: „ponieważ się nowe miasto funduje, do którego propter commoditatem podróżnych gościniec trzeba przez te wyżej opisane grunta prostować”, jest pierwszą wzmianką źródłową o Frampolu, choć bez wymieniania jego nazwy1.

Druga zachowana informacja to zapis z wizytacji biskupa w parafii radzięcińskiej z 1748 roku: „Intra limites huius parochiae ante annos circiter 12 surrexit nova colonia oppidi Franopol nominati” [„W granicach tej parafii, przed około 12 laty, powstała nowa osada miastem Franopol zwana” za: W. Trzebiński].

Objaśnienie nazwyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że nazwa miasta pochodzi od imienia Franciszki Butler – żony założyciela miasta Marka Antoniego Butlera. W niektórych publikacjach można też znaleźć informację, iż nazwa pochodzi od imienia Franciszka Butlera, tj. domniemanego założyciela miasta (w roku 1705), który najprawdopodobniej nie jest jednak postacią historyczną.

Nazwa ośrodka przechodziła wiele przemian: do 1777 roku używano nazwy Franopol, w dokumentach z 1778 roku pojawia się Frankpoll, zaś w 1779 roku cztery różne nazwy: Frankpoll, Frankpol, Franpol i Franopol. W 1784 roku pojawiła się nazwa Franopole, użyta m.in. w przywileju Ignacego Wisłockiego. W 1816 roku używano nazwy Frankpol, zaś dopiero od około 1820 roku – obecnej nazwy Frampol.

CharakterBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miasto Frampol zostało założone na surowym korzeniu, a projekt jego pierwotnego układu przestrzennego został opracowany z uwzględnieniem renesansowego wzoru miasta idealnego. Pomimo późniejszej przebudowy, pierwotny układ jest nadal czytelny.

Data nadania przywileju lokacyjnegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przypuszcza się, że Frampol nigdy nie otrzymał przywileju lokacyjnego. Zastąpił go przywilej na jarmarki, udzielony Markowi Antoniemu Butlerowi przez króla Augusta III Sasa 31 grudnia 1738 roku.

Pieczęć, herbBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wygląd herbu Frampola nie jest jednoznacznie ustalony. Według Mariana Gumowskiego należy przyjąć herb „Sas”, rodu Wisłockich, pomimo iż założycielem miasta był Marek Antoni Butler herbu Butler. Jan Górak podaje, iż właściwym herbem Frampola, nawiązującym do miejskiej tradycji, jest herb z postacią św. Jana Nepomucena, patrona miasta, jaki znaleźć można m.in. na pieczęci miejskiej z 1778 roku. Aktualnie miasto używa herbu Sas, który widnieje na oficjalnej stronie internetowej miasta i gminy Frampol.

Prawa miejskieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Data otrzymania przez Frampol praw miejskich nie jest pewna. Niektóre źródła podają, iż miało to miejsce już około 1736 roku, za czasów Marka Antoniego Butlera. Według innych badaczy prawa miejskie Frampol uzyskał w 1773 roku od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, dzięki staraniom kolejnego właściciela dóbr – Ignacego Wisłockiego. Świadczyć o tym może m.in. napis: „...Patron miasta Frampola”, znajdujący się na pieczęci z 1778 roku. Jednakże część badaczy twierdzi, iż faktyczne nadanie praw miejskich miało miejsce dopiero w 1789 roku. W 1864 roku Frampol utracił prawa miejskie, by odzyskać je w 1993 roku.

PrzywilejeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

31 grudnia 1738 – ówczesny właściciel Frampola, Marek Antoni Butler, otrzymał od króla Augusta III Sasa przywilej na organizowanie pięciu jarmarków rocznie oraz coniedzielnych targów.
1789 – Frampol otrzymał przywilej siedmiu jarmarków rocznie.

Przynależność administracyjna i zmiany granicBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1773 – po pierwszym rozbiorze Frampol znalazł się pod panowaniem austriackim;
1809 – Frampol wszedł w skład Księstwa Warszawskiego;
1815 – został włączony do Królestwa Polskiego;
1918–1939 – Frampol był siedzibą gminy wchodzącej początkowo w skład powiatu zamojskiego, a po reformie administracyjnej w 1932 roku w skład powiatu biłgorajskiego.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa zamojskiego. Obecnie Frampol jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej w powiecie biłgorajskim, w południowej części województwa lubelskiego.

Dane demograficzne wraz z danymi o strukturze etnicznejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Rok

Ogółem

Chrześcijanie

Żydzi
1764

ok. 625

ok. 500 (80%)

ok. 125 (20%)

1827

669

462 (69%)

207 (31%)

1856

1483

824 (56%)

659 (44%)

1865

1482

844 (57%)

638 (43%)

1878

2154

965 (45%)

1189 (55%)

1887

2071

1045 (51%)

1026 (49%)

1904

3192

1429 (45%)

1763 (55%)

1921

2720

1255 (46 %)

1465 (54 %)

1939

ok. 3000

   

2007

1536

1536 (100 %)

 

 

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1717 – domniemana fundacja Frampola przez Antoniego Marka Butlera. Podawana w wielu publikacjach data 1705, jako data założenia miasta, jest nieprawdziwa. Część badaczy przyjmuje, iż 1717 rok to moment formalnej fundacji ośrodka, zaś miasto faktycznie zostało założone dopiero około 1736 roku.
1738 – nadanie miastu przywileju, ustanawiającego we Frampolu pięć jarmarków rocznie i coniedzielny targ.
1740 – budowa przez Józefa Butlera drewnianego kościoła pw. Jana Nepomucena.
1773 – wydanie zezwolenia przez ówczesnych właścicieli miasta – ród Wisłockich, na powołanie trzech cechów rzemieślniczych: tkackiego, szewskiego i garncarskiego;
– nadanie przez Wisłockich prawa wybierania burmistrzów i ławników, a tym samym przekazanie części władzy w mieście samorządowi;
– po pierwszym rozbiorze Frampol znajduje się pod panowaniem austriackim.
1778 – założenie parafii pw. św. Jana Nepomucena.
1789 – Frampol otrzymuje przywilej siedmiu jarmarków rocznie.
1810 – wystosowanie podania do Namiestnika Królewskiego o pobieranie Targowego i Jarmarcznego.
1809 – Frampol wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego.
1815 – włączenie Frampola do Królestwa Polskiego.
1820 – osiedlenie się we Frampolu tkaczy z Krosna.
1832 – okupacja Frampola przez wojska rosyjskie;
– burmistrzem Frampola zostaje Franciszek Sztengel.
1835 – Frampol zostaje sprzedany Leonowi Niemirowskiemu.
1850 – założenie nowego cmentarza rzymskokatolickiego.
1869 – pozbawienie Frampola praw miejskich i przekształcenie go w osadę.
1873–1878 – rozbudowa Frampola, wzniesienie murowanego kościoła w stylu neogotyckim.
1878 – wzniesienie murowanej synagogi.
1889 – wybudowanie przy kościele murowanej dzwonnicy.
1918 – wzniesienie pomnika poległych.
1927–1930 – budowa nowej, murowanej szkoły.
1928–1939 – duża fala emigracji zarobkowej ludności żydowskiej z Frampola do innych miast w Polsce, a także do USA.
1936/1937 – bojkot sklepów i warsztatów żydowskich we Frampolu.
1938 – pogrom, podczas którego rannych zostało 40 Żydów, dewastacja kirkutu.
1939 – ćwiczebny nalot bombowy Luftwaffe – zniszczenie około 60–90 proc. miasta.
1942 – na miejscowym kirkucie Niemcy dokonują mordu na ludności żydowskiej, niszczą też obiekty należące do gminy żydowskiej.
1967 – Frampol zostaje wpisany do rejestru zabytków województwa lubelskiego, jako dobro kultury.
1993 – przywrócenie praw miejskich.

Instytucje kościelne rzymskokatolickieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Parafia

Pierwszy kościół drewniany, pw. św. Jana Nepomucena i Matki Boskiej Szkaplerznej we Frampolu, został wzniesiony zapewne przez Marka Butlera około 1740 roku, jako filia parafii w Radzięcinie. Znajdował się poza głównym założeniem miejskim, zamykając je na osi północ–południe. W latach 1749–1754, z inicjatywy i przy wsparciu finansowym kolejnego właściciela miasta, Jana Wisłockiego, kościół był odbudowywany lub odrestaurowywany, zaś około 1880 roku został ostatecznie rozebrany.

Przy tym kościele 27 lutego 1778 roku erygowano frampolską parafię. Do uposażenia jej przyczyniła się żona ówczesnego właściciela miasta Jana Wisłockiego – Anna Wisłocka z domu Butler, wnuczka Marka Butlera. Ofiarowała grunty pod zabudowania kościelne, jak również ziemię (ogrody, łąki, ziemię orną) na utrzymanie proboszcza.

W latach 1873–1878 wzniesiono obecny, murowany, trzynawowy kościół w stylu neogotyckim, z wieżą w fasadzie, według projektu zamojskiego architekta – Władysława Siennickiego. Kościół został poświęcony 11 listopada 1878 roku przez ks. prałata Karnickiego z Zamościa, a konsekrowany przez bpa Mariana Fulmana 16 maja 1930 roku. W 1899 roku wzniesiono przy kościele murowaną dzwonnicę według projektu zamojskiego budowniczego – Czeszkowskiego. Prawdopodobnie w latach 80. XIX wieku powstał też budynek plebanii, później przebudowywany, a także murowany dom parafialny prawdopodobnie z połowy XX wieku. W latach 1906–1909 dobudowano dwie nawy boczne (z dwoma przedsionkami). Zniszczona 13 września 1939 roku, w czasie niemieckiego bombardowania, wieża znajdująca się w fasadzie kościoła, została odbudowana w 1951 roku.

Początkowo do nowej parafii włączono takie miejscowości, jak: Kąty, Rzeczyce Starowieś, Sokołówka i Wola Kątecka. W ciągu kolejnych lat przyłączono następne miejscowości. Obecnie w skład parafii frampolskiej wchodzą: Cacanin, Frampol, Kąty, Kocudza, Pulczynów, Rzeczyce, Sokołówka, Stara Wieś i Wola Kątecka. Na przestrzeni dziejów parafia należała do kilku dekanatów: Urzędów, Zaklików (od 1822), Zamość (od 1867), Szczebrzeszyn (od 1919). Od 1928 roku wchodzi w skład dekanatu biłgorajskiego. Od 1880 roku parafia posiada niewielkie archiwum, w którym znajduje się kronika oraz księgi metrykalne.

Obok pracy duszpasterskiej parafia prowadziła działalność charytatywną. W wizytacji z 1801 roku znajduje się wzmianka o szpitalu dla ubogich, organizowanym przy kościele. Od początku XX wieku przy parafii istnieje biblioteka, w posiadaniu której znajdowało się wówczas około 500 książek. Współczesna biblioteka posiada około 350 książek.

Przy parafii działają: Legion Maryi, KSM, Koło Żywego Różańca, Czciciele Drogi Krzyżowej, Rodzina Radia Maryja, Parafialny Klub Sportowy, parafialny zespól charytatywny.

Inne obiekty sakralne istniejące na terenie parafii

– kościół filialny pw. Miłosierdzia Bożego w Woli Kąteckiej z lat 1983–1985, poświęcony w 1986 roku przez bpa lubelskiego Bolesława Pylaka;
– kaplica na cmentarzu grzebalnym z 2000 roku;
– kapliczki przydrożne w Pulczynowie, Woli Kąteckiej, Kocudzy i Frampolu.
– cmentarz rzymskokatolicki, istniejący od początku funkcjonowania parafii. Dwukrotnie powiększany, ma obecnie powierzchnię około 3 ha. Składa się z trzech kwadratowych części, ułożonych na rzucie litery L. Ogrodzony od zachodu murem z kamienia, od południa ażurowym murem z cegły, wzdłuż fragmentu wschodniej granicy pełny mur ceglany. Od północy i północnego-wschodu brak ogrodzenia.

Odpusty

św. Jana Nepomucena (16 maja),
Matki Boskiej Szkaplerznej (16 lipca).

Instytucje kościelne innych wyznańBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od I ćwierci XVIII wieku lub najpóźniej od połowy stulecia we Frampolu funkcjonowała samodzielna gmina żydowska. Jeszcze przed 1878 rokiem w mieście działała murowana synagoga. W 1939 roku we Frampolu działała jedna duża synagoga i cztery domy modlitwy.

Kirkut

Teren pod kirkut frampolski wyznaczono w północno-zachodniej części miasta, już w momencie projektowania całego układu urbanistycznego – prawdopodobnie około 1717 roku. Pochówki dokonywane tu były co najmniej od 1736 roku. Kirkut, zdewastowany częściowo podczas antysemickich zajść w 1938 roku, przetrwał wojnę i okupację. Został zniszczony już po II wojnie światowej przez okoliczną ludność, dla której kamienne macewy i fragmenty z ogrodzenia stanowiły cenny materiał budowlany. Współcześnie na kirkucie zachowało się około 160 macew (część jedynie fragmentarycznie) – większość z XIX wieku, a także pięć macew (w tym trzy fragmentarycznie) z XVIII wieku.
W mieście działała też mykwa i jatki.

Przed wybuchem II wojny światowej rzezakami frampolskimi byli Jankiel Kapr i Lejb Krajndl.

W okresie międzywojennym w mieście działały liczne tradycyjne instytucje charytatywne, związane z gminą żydowską: Bikur Chojlim (Pielęgnowanie Chorych), Linas Chacedek (Towarzystwo Pomocy Biednym i Chorym). Gmina wypłacała też zapomogi dla najbiedniejszych i wspierała działalność bezprocentowej kasy pożyczkowej.

Do końca XIX wieku we Frampolu działał jeden cheder, do którego uczęszczali wszyscy chłopcy żydowscy z miasteczka, w wieku od czterech do ośmiu lat. W 1903 roku były tu już trzy chedery, co należy wiązać ze wzrostem liczby żydowskich mieszkańców Frampola. Nauczanie w chederze obejmowało przedmioty związane z religią i kulturą Żydów. W 1939 roku we Frampolu działała też finansowana w całości przez gminę żydowską Talmud Tora, przeznaczona dla dzieci z najuboższych rodzin, realizująca ten sam co w chederze program nauczania. Od 1921 roku nad żydowskimi szkołami wyznaniowymi kontrolę sprawowały władze rządowe.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ława, rada

W 1773 roku Wisłoccy – ówcześni właściciele miasta – nadali Frampolowi prawo wybierania burmistrzów i ławników, tym samym przekazując część władzy na ręce miejskiego samorządu.

Cechy, korporacje

W 1773 roku – na mocy zezwolenia wydanego przez ówczesnych właścicieli miasta, ród Wisłockich – założono we Frampolu cech tkacki, szewski i garncarski.
W XIX wieku powstał tu cech rzeźnicki. 

Prawo składu, jarmarki, targi

W 1738 roku, dzięki staraniom Marka Butlera, miasto otrzymało od króla Augusta III Sasa przywilej ustanawiający we Frampolu pięć jarmarków rocznie i coniedzielny targ. W 1789 roku Frampol otrzymał przywilej siedmiu jarmarków rocznie. W 1810 roku wystosowano podanie do Namiestnika Królewskiego o pobieranie Targowego i Jarmarcznego.

Towarzystwa i stowarzyszenia

W 1908 roku we Frampolu założono kółko wokalno-literackie.
W 1917 roku powstało Koło Macierzy Polskiej.

Szkoły świeckie

Od początku XIX wieku istniała we Frampolu państwowa szkoła początkowa dla dzieci wyznania rzymskokatolickiego. Była utrzymywana z corocznej składki mieszkańców. Jak wynika z dokumentów z 1865 roku, wśród płatników były zarówno osoby wyznania rzymskokatolickiego, jak i mojżeszowego, pomimo iż Żydzi wysyłali swoje dzieci jedynie do chederów. Szkołę dofinansowywał także ówczesny dziedzic – Aleksander Brzeziński. Szkoła frampolska nie otrzymywała pomocy ze strony rządu i pozostawała w trudnej sytuacji materialnej, nie była też – w przeciwieństwie do większości szkół na Lubelszczyźnie – uposażona w ziemię. W omawianym okresie nie posiadała osobnego budynku, a lekcje odbywały się najpierw w dzierżawionej izbie, później zaś w dwóch salach, w budynku początkowo wynajmowanym, a następnie zakupionym od Abrama Issera Lochwelda. Szkoła była bardzo ubogo wyposażona w sprzęty i pomoce naukowe, nie mogła też pomieścić około 60 uczniów. Budynek był źle ogrzewany, zawilgocony i ciemny. W 1882 roku, w ramach akcji prowadzonej przez władze carskie, wiejska szkoła początkowa we Frampolu została przemianowywana na szkołę gminną. Było to związane ze zwiększeniem dochodów szkoły, do utrzymywania której zostali zobowiązani mieszkańcy całej gminy. Jednocześnie jednak zmiana statusu szkoły wiązała się z prowadzeniem zintensyfikowanej akcji rusyfikacyjnej i odebraniem mieszkańcom Frampola wpływu na to, co dzieje się w szkole, m.in. poprzez zniesienie prawa samorządu wiejskiego do wybierania kandydatów na nauczycieli. W jednoklasowej, dwuoddziałowej szkole, uczono kilku przedmiotów, wykładanych w języku rosyjskim: religii, czytania i pisania, arytmetyki i podstaw geografii. Po rewolucji z 1905 roku wszystkie przedmioty, oprócz języka rosyjskiego, wykładane były po polsku. Przy szkole istniała też niewielka biblioteka, w której znajdowało się około 60 książek. Na przełomie XIX i XX wieku szkoła ponownie przeżywała poważne trudności finansowe, w roku szkolnym 1902/03 nie było żadnego nauczyciela. W 1911 roku w szkole uczyło się 63 chłopców i 37 dziewczynek, w tym ośmioro dzieci wyznania prawosławnego.

Partie i organizacje patriotyczne

Na przełomie XIX i XX wieku, a także w latach 20-lecia międzywojennego, w mieście powstawały i rozwijały się żydowskie partie polityczne. Obok partii ortodoksów Agudas Izrael, największe poparcie zdobyły we Frampolu różne ugrupowania syjonistyczne: Syjoniści Ogólni, Poalej Syjon oraz Mizrachi. W wyborach z 1931 roku przedstawiciele Agudas Izrael i Syjonistów zdobyli odpowiednio pięć i trzy mandaty do Rady Miasta.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Frampol, jako miasto rolniczo-handlowo-rzemieślnicze, został założony prawdopodobnie w 1736 roku (lub, jak podają niektóre źródła, w 1717) przez Marka Antoniego Butlera. Miał pełnić funkcję ośrodka administracyjnego dla odziedziczonych przez Butlera w spadku rozległych dób radzięcińskich, w skład których wchodziły wsie: Radzięcin, Wola Radzięcińska, Wólka Podgorajska, Stara Wieś, Kąty, Rzeczyca i Sokołówka oraz huty szklane: Jędrzejówka, Średniówka, Komodzianka i Teodorówka. Zakładając własne miasto, nowy właściciel chciał uniezależnić się od pobliskiego Goraja, będącego własnością Zamoyskich oraz należącego do Szczuków Biłgoraja. Obecnie Frampol jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej w powiecie biłgorajskim, w południowej części województwa lubelskiego. Zajmuje powierzchnię 4,67 km², zamieszkiwaną przez blisko 1500 osób.

Układ przestrzenny Frampola został opracowany na podstawie renesansowych wzorów idealnego miasta, jednakże autor tego unikatowego projektu nie jest znany. Podstawą pierwotnego założenia był kwadrat o długości boków około 500 m, którego centrum stanowił kwadratowy rynek o długości pierzei 225 m. Rynek frampolski był największym rynkiem w ówczesnej Polsce, większym od rynku krakowskiego (200 m x 200 m). Centralny kwadrat był otoczony czterema ulicami, tzw. stodolnymi, o długości około 500 m, stanowiącymi dojazdy do pól. Po osiach i przekątnych zostały wytyczone cztery place kwadratowe o boku długości około 68 m. Po osiach układu przeprowadzono ulice, mające charakter gościńców, prowadzących do Janowa, Biłgoraja i Szczebrzeszyna. Centralna oś miasta, północ-południe, prowadziła do drewnianego kościoła fundacji Butlera, znajdującego się poza zaprojektowanym układem urbanistycznym. Na środku rynku stał prawdopodobnie stał ratusz z karczmą, będący własnością dziedzica miasta. Posesje przy rynku były zamieszane przez rzemieślników i kupców, zaś działki zewnętrzne dostosowano do potrzeb gospodarstw rolnych. Obecnie w miejscu dawnego ratusza i karczmy znajduje się park i rabaty kwiatowe.

Początkowo zabudowa miasta była wyłącznie drewniana. Parterowe, jednotraktowe domy, składające się z izby, sieni i komory, ustawione były szczytem do ulicy, od której oddzielał je przedgródek. Występowały tu także bogatsze, większe domy dwutraktowe. Cechą charakterystyczną zabudowy Frampola były zewnętrzne ulice stodolne, okalające założenie miejskie (dzisiejsza ul. Targowa).

Ze względu na rozwój rzemiosł związanych z włókiennictwem, we Frampolu wykształcił się specyficzny typ domów tkackich. Od strony południowej posiadał izbę oświetloną dwoma dużymi oknami, w której mieścił się warsztat.

W 1851 roku, na zlecenie ówczesnego właściciela Frampola – T. Niemirowskiego, opracowano projekt przebudowy miasta. Budowniczy powiatu zamojskiego H. Dąbrowski zaproponował zwiększenie liczby działek budowlanych w centrum kosztem zmniejszenia powierzchni rynku, poprzez utworzenie dodatkowego, wewnętrznego pasma budynków, równoległego do dotychczasowych budynków przyrynkowych. W 1852 roku projekt ten został zatwierdzony przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych. W wyniku przeprowadzonej przebudowy Frampol zyskał nowy układ urbanistyczny, zaś rynek został zmniejszony do współczesnych wymiarów, tj.: około 140x140 m. Dalsza degradacja pierwotnego układu urbanistycznego została spowodowana m.in. przez dalsze zabudowywanie przestrzeni w obrębie rynku, na skutek zwiększającej się szybko liczby mieszkańców miasta.

W dniu 13 września 1939 roku, na skutek ćwiczebnego nalotu bombowego Luftwaffe, zabudowa miasta została zniszczona w około 90 procentach.

Odbudowa miasta po II wojnie światowej została przeprowadzona w obrębie istniejącego wcześniej układu działek, jednakże wcześniejszą zabudowę drewnianą, zastąpiono w znacznej części zabudową murowaną, wysokości 1, 2 kondygnacji. Na zewnętrznych obrzeżach zachowały się ciągi stodół, będących charakterystycznym elementem dawnego układu urbanistycznego miasta.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół parafialny pw. Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Jana Nepomucena

Najważniejszym zabytkiem Frampola jest neogotycki kościół parafialny pw. Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Jana Nepomucena, mieszczący się przy ul. 3 Maja 6. Został wzniesiony w latach 1873–1879 według projektu Władysława Siennickiego. Trójnawowy budynek świątyni wykonany jest z kamienia i cegły, otynkowany, pomalowany w jasnych tonach, z jednowieżową fasadą. Po lewej stronie prezbiterium znajduje się zakrystia, przy której mieści się niewielka kruchta i skarbczyk. Chór ma formę balkonu, wspartego na 2 drewnianych słupach. Na początku XX wieku ze składki parafian zakupiono ośmiogłosowe organy, które pod koniec lat 60. XX wieku zostały zastąpione przez nowe organy dwudziestogłosowe.

Ołtarz główny w stylu neogotyckim został wykonany z drewna dębowego, wykończony złoceniami, mensa murowana. W ołtarzu stoi krucyfiks z postacią Chrystusa naturalnej wielkości. We wnękach bocznych nastawy znajdują się Dwie Lamentujące Maryje (wykonane przez J. Kozakiewicza z Krakowa, zakupione w 1887 roku). Na zasłonie – obraz św. Józefa z Dzieciątkiem, zakupiony w Innsbrucku w 1896 roku. W nawie głównej znajdują się ponadto 2 wizerunki przedstawiające patronów kościoła: po prawej – obraz św. Jana Nepomucena, po lewej – przedstawienie Matki Boskiej Szkaplerznej (odnowione w 1978 roku).

W zamkniętych wnękami nawach bocznych, przypominających kaplice, znajdują się 2 ołtarze w stylu neogotyckim, nawiązujące formalnie do ołtarza w nawie główniej. W ołtarzu po prawej stronie znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, zaś w ołtarzu usytuowanym w lewej nawie, w środkowej wnęce stoi rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego, obejmującego ramieniem św. Franciszka z Asyżu.

W świątyni znajdują się ponadto: barokowa chrzcielnica w kształcie kielicha, wykonana z drewna lipowego, przeniesiona tu starego, drewnianego kościoła, barokowe rzeźby przedstawiające Boga Ojca i św. Jana Nepomucena z XVIII wieku, płyta nagrobna Anieli z Nacholmów Stawskiej (zmarła w 1639 roku), a także dwa rzeźbione konfesjonały z drzewa dębowego. W oknach prezbiterium i nawy głównej znajdują się witraże, w tym jeden z wizerunkiem patrona świątyni – św. Jana Nepomucena. Zostały wykonane w latach 1959–1962 według projektu T. Śliwińskiego z Krakowa. W bocznych nawach znajdują się mniejsze okna z oprawionego w ołów szkła kolorowego. Posadzkę z płyt marmurowych położono w roku 1980.

Na placu przed kościołem, na betonowym postumencie znajduje się dwumetrowa kamienna rzeźba NMP, w rogach placu mieszczą się cztery murowane kapliczki. W odległości kilku metrów od świątyni znajduje się dzwonnica w stylu neogotyckim, wzniesiona z ofiar parafian. Jej budowę rozpoczęto w 1899 roku według projektu architekta Czeszkowskiego z Zamościa, a zakończono w 1903 roku. Znajdujące się tu do 1915 roku trzy dzwony zostały zabrane przez wojsko rosyjskie. W 1922 roku w firmie Felczyńskich w Przemyślu wykonano trzy nowe dzwony dla frampolskiej świątyni. Dzwonnica została poważnie zniszczona w czasie bombardowania osady we wrześniu 1939 roku. Największy dzwon został zabrany przez Niemców. W 1945 roku odbudowano obiekt i zawieszono dwa pozostałe dzwony. W 1977 roku w tym samym zakładzie odlano trzy nowe dzwony do frampolskiego kościoła (Maria, Jan, Maksymilian).

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W kościele parafialnym znajdują się dwa cenne kielichy: późnogotycki (z 1492 roku) i barokowy z XVIII wieku, rokokowe tabernakulum z II połowy XVIII wieku i XIX-wieczna monstrancja, a także: barokowa chrzcielnica w kształcie kielicha, wykonana z drewna lipowego, barokowe rzeźby przedstawiające Boga Ojca i św. Jana Nepomucena z XVIII wieku.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dzieła muzyki, literatury, sztuki

Frampol jest wielokrotnie wspominany przez I.B. Singera, m.in. w: Gimplu Głupku, Niewidzialnych, Hance, Parze, Opowieści o trzech życzeniach, Panu z Krakowa i Rodzinie małych szewców.

Legendy

Legenda o córce karczmarza, Żydówce Esterce, która zakochała się w goju pragnęła za niego wyjść. Kiedy ojciec dziewczyny nie zgodził się na małżeństwo, Esterka popełniła samobójstwo na wzgórzach w okolicach Frampola. Od tamtej pory jej dusza w formie świetlistej kuli błąka się po bezdrożach, słychać też płacz i jęki. Legendę tę przywołuje w tekście opublikowanym w Kamienie Lidia Wójcik.

Tradycyjne umiejętności i zajęcia ludności lokalnej

W mieście osiedliło się wielu tkaczy, reprezentujących tradycyjne, dobrze rozwinięte rzemiosło regionu. W 1773 roku we Frampolu założono cech tkacki, szewski i garncarski, zaś w XIX wieku cech rzeźnicki.

W okresie międzywojennym, obok prywatnych, przydomowych warsztatów, założono dwie tkalnie oraz zakład wyrobów lnianych. Na przełomie XIX i XX wieku znane było tu białoskórnictwo, wyprawiano też skóry safianowe. Tradycje tkackie obecne są w mieście do dziś.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Bondyra Wiesław, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Lublin 1992, s. 175.
  • Gaździcki J., Komendatura we Frampolu, „Odrodzenie” 1918, nr 48, s. 11.
  • Górak Jan, Materiały do historii kultury materialnej Zamojszczyzny, Zamość 1992.
  • Górak Jan, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990, s. 31–34.
  • Gumowski Marian, Pieczęcie i herby miejscowości województwa lubelskiego, Lublin 1959, s. 30–31.
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce, Województwo Lubelskie, powiat biłgorajski, t. 8, z. 3, Warszawa 1960, s. 6–7.
  • Katalog Zabytków. Województwo Lubelskie, z. 3, s. 6–7.
  • Kawałko Danuta, Cmentarze województwa zamojskiego, Zamość 1994, s. 44–48.
  • Kielboń Czesław, Ewidencja cmentarza parafialnego we Frampolu, Świdnik 1986.
  • Koprukowniak Albin, Obraz miasteczek lubelskich 1795–1915, w: Tenże (red.), Miejskie społeczności lokalne w Lubelskiem 1795–1918, Lublin 2000, s. 279–321.
  • Kossakowski Stanisław K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, Warszawa 1876, t. 1, s. 30–35.
  • Kozakiewicz Leszek, Frampol, woj. lubelskie, pow. Biłgoraj. Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1968 (mps w archiwum Urzędu Gminy we Frampolu).
  • Kurzątkowski Mieczysław, Frampol – wędrówki po Lubelszczyźnie, „Kultura i Życie”, R. 5, 1956, nr 30, s. 2.
  • Kurzyna Marian, Frampol znów miastem, „Poznaj swój kraj” 1994, nr 7, s. 10–11.
  • Okoń Anna, Szkoła elementarna we Frampolu w latach 1864–1915, [w:] Albin Koprukowniak [red.], Miejskie społeczności lokalne w Lubelskiem 1795–1918, Lublin 2000, s. 279–321.
  • Sawa-Sroczyńska Bogumiła, Frampol i inne, „Tygodnik Zamojski” 1985, nr 30, s. 5.
  • Sokal R., Z Isaakiem Bashevisem Singerem po ziemi biłgorajskiej, Biłgoraj 2003.
  • Świerkowski Ryszard, Zagłada miasteczka, „Perspektywy” 1977, nr 35, s. 8–11.
  • Trzciński Andrzej, Hebrajski epigraf (przyczynek do lokalizacji Frampola), „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 1998, nr 1, s. 53–55.
  • Trzciński Andrzej, Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Warszawa–Lublin 1990, s. 20.
  • Trzebiński Wojciech, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce w XVIII wieku, Warszawa 1962.
  • Warchoł Stefan, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964.
  • Wójcik Lidia, Czas się zatrzymał we Frampolu?, „Kamena” 1986, nr 21, s. 6–7 i 10.
  • Z Frampola w Ziemi Lubelskiej, „Głos Lubelski” 1918, nr 9 s. 2.
  • Z Frampola, „Gazeta Lubelska” 1899, nr 91, s. 3.
  • Żywicki Jerzy, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998, s. 187–191.

Archiwalia

  • Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Społeczno-Polityczny, Charakterystyka Gminy Wyznaniowej Żydowskiej za lata 1919–1921, sygn. 791.
  • Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Społeczno-Polityczny, Wykaz bożnic i domów modlitwy powiatu Zamojskiego, sygn. 730.
  • Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski 1918–1939, Wydział Społeczno-Polityczny, Budżet Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Frampolu na r. 1928, sygn. 761, s. 4.
  • Archiwum przy kościele parafialnym we Frampolu, zawiera księgi metrykalne: chrztów od 1778 roku; małżeństw od 1811 roku; zmarłych od 1811 roku.
Źródła internetowe (stan na 13.01.2009)
 
  • http://www.frampol.pl/
  • http://www.diecezja.zam-lub.pl/index.php?co=parafie1&idp=25
  • http://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland/pol7_00406.html.
  • http://www.roztocze.horyniec.net/Roztocze/Fhtm8/framp.html

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Za: W. Trzebiński, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce XVIII wieku, s. 65.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe