Dzieje Lublina za panowania ostatniego króla 1764–1795
Spis treści
[Zwiń]Kalendarium
1783 – sporządzenie planu Lublina porządkującego układ terenów miejskich przez Stanisława Łęckiego
1784 – wydanie zgody na budowę kościoła ewangelicko-augsburskiego pw. Świętej Trójcy
1785 – przebudowa Bramy Grodzkiej
Reformy i zmiany
Zobacz>>> wirtualną makietę 3D Lublina z XVIII wieku
Lubelska Komisja Dobrego Porządku
W celu uporządkowania miasta, ożywienia jego życia gospodarczego, poprawy strony prawnej i finansowej powołano Lubelską Komisję Dobrego Porządku (Boni Ordinis). Powstała ona na mocy dekretu króla Stanisława Augusta z 12 stycznia 1780 roku. Jej pierwszym prezesem został wojewoda lubelski Ignacy Twardowski, a w składzie, obok wielu lokalnych działaczy, znalazł się popularny wśród szlachty Tomasz Dłuski, podkomorzy lubelski. Rzeczywistą pracę komisja rozpoczęła jednak dopiero po upływie roku, w maju 1781 roku, już pod nowym, energicznym kierownictwem kasztelana kamienieckiego Kajetana Hryniewieckiego, mianowanego w marcu 1782 roku wojewodą lubelskim. Hryniewiecki wraz z mieszkańcami miasta porządkował Lublin i poprawiał fatalny stan sanitarny. Komisja doprowadziła także do uporządkowania organizacji miasta i uratowania jego zniszczonych zabytków. Odbudowane i wyremontowane zostały Brama Krakowska i Brama Grodzka. Trybunał Koronny otrzymał nową, zaprojektowaną przez Dominika Merliniego klasycystyczną szatę architektoniczną. Lubelskim ewangelikom – w klimacie światłej tolerancji – król Stanisław August Poniatowski zezwolił na budowę własnego kościoła. Odnowiono domy, na ulicach położono bruk; przez Bystrzycę został przerzucony most, przekopano też kanały. W 1783 roku powstał dokładny plan miasta – Mapa generalna całego miasta JKM-ci Lublina... (1783) autorstwa Stanisława Jana Nepomucena Łęckiego, geometry lubelskiego Trybunału Koronnego. Działalność Komisji Dobrego Porządku prowadził dalej Franciszek Teodor Gretz-Gruell, aptekarz lubelski, patriota i społecznik – pierwszy z mocy Konstytucji 3 maja wybrany prezydent miasta.
Komisja Cywilno-Wojskowa
Ważną rolę odegrała utworzona na mocy postanowień Sejmu Wielkiego (1788–1792) lubelska Komisja Cywilno-Wojskowa – nowoczesny organ kolegialny dysponujący znacznymi uprawnieniami w zakresie administracji, gospodarki i skarbowości, porządku i bezpieczeństwa, a także szkolnictwa i opieki społecznej. Komisja składała się z szesnastu reprezentantów szlachty i czterech przedstawicieli duchowieństwa. Komisja obejmowała swoją działalnością całe województwo, przede wszystkim jednak wprowadziła szereg zmian w Lublinie. W 1791 roku do pierwotnego składu dołączono trzech przedstawicieli mieszczan. Na czele komisji stał wojewoda Kajetan Hryniewiecki oraz lokalni urzędnicy, zwłaszcza Tomasz Dłuski i Andrzej Koźmian, oraz sufragan lubelski Jan Kanty Lenczowski. Pierwsze posiedzenie komisji odbyło się w ratuszu 22 lutego 1790 roku, a już w kilka dni później ogłoszono jej uniwersał nakazujący chwytanie włóczęgów i ludzi „luźnych” oraz zatrudnianie przez proboszczów bakałarzy w szkołach parafialnych. W następnej kolejności komisja zajęła się energicznie walką z przestępcami. Doprowadziła do wzmocnienia bezpieczeństwa w mieście i na przedmieściach, weryfikacji uprawnień zawodowych lekarzy i aptekarzy, reperacji dróg i mostów, nie mówiąc już o typowo wojskowych poczynaniach.
Echa konstytucji
Kultura i nauka
Oświeceniowe idee czasów stanisławowskich zaczęły również ożywiać lubelską naukę i kulturę. Lublin nie był wprawdzie wielkim centrum życia kulturalnego, ale i tu występowały tendencje charakterystyczne dla całej Rzeczypospolitej. Zmieniło się przede wszystkim oblicze szkoły lubelskiej. Dawne kolegium jezuitów już w 1774 roku zostało przekształcone w szkołę wojewódzką, a w 1783 roku – zgodnie z zasadami Komisji Edukacji Narodowej – w szkołę wydziałową sześcioklasową, ale z siedmioletnim okresem nauczania. Nowoczesną edukację zapewniali profesorowie sprowadzeni w 1780 roku. Byli to młodzi wychowankowie Akademii Krakowskiej – Józef Czech, Jacek Przybylski, Franciszek Scheid, Józef Januszowicz, a od 1783 roku także Józef Sołtykowicz. Rektorem szkoły w latach 1781–1784 był znany z radykalnych przekonań ks. Franciszek Salezy Jezierski.
Redakcja: Monika Śliwińska
Literatura
Radzik T., Witusik A.A. [red.], Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin 2000.
Riabinin J., Materiały do historii miasta Lublina 1317–1793, Lublin 1938.