Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Dzieje Lublina za panowania ostatniego króla 1764–1795

Do połowy XVII wieku Lublin pozostawał żywym ośrodkiem gospodarczym, politycznym i kulturalnym. Nie ominęła go jednak ogólnopolska katastrofa drugiej połowy tego stulecia, zniszczenia wojenne całej Rzeczypospolitej wskutek wojen moskiewsko-kozackich, potopu szwedzkiego, wojny z Turcją. Po tych kataklizmach Lublin długo nie zdołał odtworzyć klimatu, w jakim kształtowała się uprzednia jego aktywność gospodarcza i kulturalna. Przejawy budzącego się zdrowego życia miejskiego dały znać o sobie dopiero w końcu XVIII stulecia. Było to w części zasługą rządów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798).
 

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1780 – powołanie Komisji Dobrego Porządku
1780 – dekret królewski o wysiedleniu Żydów ze Starego Miasta
1781 – przebudowa Trybunału Koronnego
1782 – przebudowa Bramy Krakowskiej
1783 – sporządzenie planu Lublina porządkującego układ terenów miejskich przez Stanisława Łęckiego
1784 – wydanie zgody na budowę kościoła ewangelicko-augsburskiego pw. Świętej Trójcy
1785 – przebudowa Bramy Grodzkiej
1791 – Konstytucja 3 maja

Reformy i zmianyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Za panowania króla Stanisława Augusta widać było w Polsce oznaki zmian na lepsze, częściowo w życiu gospodarczym, ale także w dziedzinie ustrojowo-społecznej i prawnej. Wyraźnie dążono do reformy ustroju państwa, usunięcia wad i najjaskrawszych objawów niesprawiedliwości społecznej. Zmiany te w Lublinie rozpoczęły się dopiero w latach 80. XVIII wieku. Ponoć do tej pory nieporządki w mieście były tak duże, że król Stanisław August przebywając w Lublinie, ugrzązł z karetą w błocie przed kościołem pw. św. Ducha i woły musiały ją dopiero wyciągać. Zaczęło się jednak powoli zmieniać na lepsze.


Zobacz
>>> wirtualną makietę 3D Lublina z XVIII wieku

Lubelska Komisja Dobrego PorządkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W celu uporządkowania miasta, ożywienia jego życia gospodarczego, poprawy strony prawnej i finansowej powołano Lubelską Komisję Dobrego Porządku (Boni Ordinis). Powstała ona na mocy dekretu króla Stanisława Augusta z 12 stycznia 1780 roku. Jej pierwszym prezesem został wojewoda lubelski Ignacy Twardowski, a w składzie, obok wielu lokalnych działaczy, znalazł się popularny wśród szlachty Tomasz Dłuski, podkomorzy lubelski. Rzeczywistą pracę komisja rozpoczęła jednak dopiero po upływie roku, w maju 1781 roku, już pod nowym, energicznym kierownictwem kasztelana kamienieckiego Kajetana Hryniewieckiego, mianowanego w marcu 1782 roku wojewodą lubelskim. Hryniewiecki wraz z mieszkańcami miasta porządkował Lublin i poprawiał fatalny stan sanitarny. Komisja doprowadziła także do uporządkowania organizacji miasta i uratowania jego zniszczonych zabytków. Odbudowane i wyremontowane zostały Brama Krakowska i Brama Grodzka. Trybunał Koronny otrzymał nową, zaprojektowaną przez Dominika Merliniego klasycystyczną szatę architektoniczną. Lubelskim ewangelikom – w klimacie światłej tolerancji – król Stanisław August Poniatowski zezwolił na budowę własnego kościoła. Odnowiono domy, na ulicach położono bruk; przez Bystrzycę został przerzucony most, przekopano też kanały. W 1783 roku powstał dokładny plan miasta – Mapa generalna całego miasta JKM-ci Lublina... (1783) autorstwa Stanisława Jana Nepomucena Łęckiego, geometry lubelskiego Trybunału Koronnego. Działalność Komisji Dobrego Porządku prowadził dalej Franciszek Teodor Gretz-Gruell, aptekarz lubelski, patriota i społecznik – pierwszy z mocy Konstytucji 3 maja wybrany prezydent miasta.

Komisja Cywilno-WojskowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ważną rolę odegrała utworzona na mocy postanowień Sejmu Wielkiego (1788–1792) lubelska Komisja Cywilno-Wojskowa – nowoczesny organ kolegialny dysponujący znacznymi uprawnieniami w zakresie administracji, gospodarki i skarbowości, porządku i bezpieczeństwa, a także szkolnictwa i opieki społecznej. Komisja składała się z szesnastu reprezentantów szlachty i czterech przedstawicieli duchowieństwa. Komisja obejmowała swoją działalnością całe województwo, przede wszystkim jednak wprowadziła szereg zmian w Lublinie. W 1791 roku do pierwotnego składu dołączono trzech przedstawicieli mieszczan. Na czele komisji stał woje­woda Kajetan Hryniewiecki oraz lokalni urzędnicy, zwłaszcza Tomasz Dłuski i Andrzej Koźmian, oraz sufragan lubelski Jan Kanty Lenczowski. Pierwsze posie­dzenie komisji odbyło się w ratuszu 22 lutego 1790 roku, a już w kilka dni później ogłoszono jej uniwersał nakazujący chwytanie włóczęgów i ludzi „luźnych” oraz zatrudnianie przez proboszczów bakałarzy w szkołach parafialnych. W następnej kolejności komisja zajęła się energicznie walką z przestępcami. Doprowadziła do wzmocnienia bezpieczeństwa w mieście i na przedmieściach, weryfikacji uprawnień zawodowych lekarzy i aptekarzy, reperacji dróg i mostów, nie mówiąc już o typowo wojskowych poczynaniach.

Echa konstytucjiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Uchwalenie Prawa o miastach i Konstytucji 3 maja w 1791 roku (w skład której to prawo włączono) wywołało entuzjazm w Lublinie. Urządzono uroczyste nabożeństwo w kolegiacie lubelskiej „w wielkiej różnego stanu, a w szczególności miejskiego i duchowieństwa mnóstwie”. Dalszym ciągiem uroczystości były przypadające na 8 maja imieniny króla Stanisława Augusta. Iluminacje, nabożeństwa, salwy armatnie, bale stanowiły wyraz wdzięczności miasta.
Na skutek zmian wprowadzonych na podstawie Prawa o miastach i konstytucji Lublin został zaliczony do miast wydziałowych. Powstał sąd apelacyjny wydziałowy, w którym miano się odwoływać od wyroków poszczególnych miast.
Już w grudniu 1782 roku komisja uchwaliła zmiany w organizacji władz. Zgodnie z ordynacją nadaną miastu, na czele Lublina stała rada (magistrat) z prezydentem i wiceprezydentem, wybieranymi na jeden rok. Poza radą funkcjonowała ława z wójtem (sąd wójtowsko-ławniczy) oraz pospólstwo (ogół) reprezentowane z zasady przez swych elektów.
Zasługą magistratu było wydanie całego szeregu zarządzeń mających na celu uporządkowanie finansów miejskich, opieki społecznej oraz obronę obywateli. W 1792 roku Komisja Policji wydała uniwersał o przeniesieniu w terminie do 1 maja 1792 roku wszystkich cmentarzy za miasto, w wyniku czego powstał cmentarz przy ulicy Lipowej – najstarsza i najcenniejsza nekropolia w mieście.

Kultura i naukaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Oświeceniowe idee czasów stanisławowskich zaczęły również ożywiać lubelską naukę i kulturę. Lublin nie był wprawdzie wielkim centrum życia kulturalnego, ale i tu występowały tendencje charakterystyczne dla całej Rzeczypospolitej. Zmieniło się przede wszystkim oblicze szkoły lubelskiej. Dawne kolegium jezuitów już w 1774 roku zostało przekształcone w szkołę wojewódzką, a w 1783 roku – zgodnie z zasadami Komisji Edukacji Narodowej – w szkołę wydziałową sześcioklasową, ale z siedmioletnim okresem nauczania. Nowoczesną edukację zapewniali profesorowie sprowadzeni w 1780 roku. Byli to młodzi wychowankowie Akademii Krakow­skiej – Józef Czech, Jacek Przybylski, Franciszek Scheid, Józef Januszowicz, a od 1783 roku także Józef Sołtykowicz. Rektorem szkoły w latach 1781–1784 był znany z radykalnych przekonań ks. Franciszek Salezy Jezierski.

Rozwijało się także życie teatralne. Miasto dysponowało odpowiednią salą na Korcach – tzw. teatr Dąbrowskiego. Mógł on pomieścić nawet trzystu widzów. Reduty, czyli maskarady, wystawiano także w pałacu Parysów. W latach 1784–1789 aktorzy Józef Harasimowicz i Dominik Kaczkowski usi­łowali grywać opery i komedie, ale z powodu „nieludnego publicum” musieli porzucić Lublin i udać się do Krakowa. Wrócili wszakże w 1791 roku, własnym kosztem wyremontowali budynek i ponownie uruchomili teatr. W mieście bywały dość często wędrowne teatry – w 1791 roku trupa Morawskiego ze Lwowa. Występowali również aktorzy Teatru Narodowego z Warszawy. 
Wszelkie wprowadzane w Lublinie reformy i zmiany były z jednej strony wynikiem ogólnego ożywienia gospodarczego, z drugiej zaś – efektem nowej, oświeceniowej polityki państwa w sprawach miejskich.
 
Opracowała Marzena Baum
Redakcja: Monika Śliwińska

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zins H. [red.], Lublin 1317–1967, Lublin 1967.