Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Żydowski Lublin: dzielnice, ulice i miejsca

Nowy plac targowy przy ulicy Lubartowskiej, Fot. S. Kiełsznia,
1938Aby zrozumieć, jak funkcjonował żydowski Lublin, warto przeanalizować przedwojenną topografię miasta na dwa sposoby: poprzez pryzmat ulic i przedmieść, przy których skupiało się żydowskie osadnictwo, oraz pod kątem  charakterystycznych dla tej społeczności miejsc, takich jak: synagogi, domy modlitwy, cmentarze, targi, obiekty przemysłowe czy domy znanych lubelskich Żydów.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Dzielnica żydowskaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mówiąc o żydowskim Lublinie, mamy przede wszystkim na myśli Podzamcze (teren wokół Zamku) oraz okolice ulicy Lubartowskiej. Obszar ten zwany był powszechnie dzielnicą żydowską lub miastem żydowskim. Najstarszą, centralną jego część stanowiły ulica Szeroka (nazywana też Żydowską), łącząca się z Kowalską oraz ulica Jateczna, przy której usytuowane były najważniejsze instytucje gminy żydowskiej. Po zachodniej stronie ulicy Szerokiej, przebiegała równolegle ulica Nadstawna (zwana też Zaułkiem), gdzie skoncentrowało się życie religijne chasydów oraz gdzie znajdowało się największe skupisko chederów, czyli żydowskich szkół religijnych pierwszego stopnia. Wzdłuż południowego i wschodniego zbocza Wzgórza Zamkowego rozciągała się najbiedniejsza część dzielnicy: ulice Krawiecka i Podzamcze. Dominowała tu niska, malowniczo powykrzywiana, drewniana zabudowa. Zachodnią granicę zwartego osadnictwa żydowskiego wytyczała ulica Lubartowska, którą zamieszkiwali średnio zamożni kupcy i rzemieślnicy. Przy tej ulicy mieściły się też duże zakłady przemysłowe, m.in. fabryka wag Hessa oraz ważne instytucje religijne i społeczne (Jeszywas Chachmej Lublin, szpital żydowski, szkoły średnie).

Na wysokości Zamku, pomiędzy Lubartowską i Szeroką, znajdowały się istniejące częściowo do dziś ulice: Cyrulicza i Furmańska. Nieco na północ, po drugiej stronie rzeki Czechówki, położony był Nowy Plac Targowy, przy którym mieścił się targ żydowski, a dalej, równolegle ulica Ruska, która przebiegała nieco inaczej niż dziś - bo po przeciwnej stronie cerkwi Przemienienia Pańskiego.

Stare MiastoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi zamieszkiwali również inne dzielnice i przedmieścia Lublina. Sąsiadujące z Podzamczem Stare Miasto było przez nich zasiedlane już od drugiej połowy XIX w., tak że przed 1939 rokiem stanowili oni tu zdecydowaną większość.

 

PrzedmieściaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wielu Żydów zamieszkiwało też w innych częściach miasta. Należy tu wspomnieć przedmieścia, które w dwudziestoleciu międzywojennym były już w granicach administracyjnych Lublina, a wcześniej stanowiły odrębne osiedla: Czwartek, Wieniawa, Kalinowszczyzna (zwana Wolą) oraz Piaski - okolice dworca kolejowego.

Przedmieście Czwartek z ulicą Świętego Mikołaja łączyło się z dzielnicą żydowską od północy. Kalinowszczyzna (z ulicami Sienną, Kalinowszczyzną czy Towarową), położona na wschód od dzielnicy żydowskiej, gdzie do tej pory istnieje zabytkowy Stary Kirkut, była przedmieściem posiadającym własny targ (Słomiany Rynek) oraz bożnicę. Przed wojną znajdowały się tu zakłady przemysłowe należące do Żydów, głównie garbarnie, usytuowane w pobliżu rzeki Bystrzycy (której koryto biegło inaczej niż dziś).

Na południe od Starego Miasta, w okolicach dworca kolejowego znajdowało się przedmieście Piaski. Ta dzielnica przemysłowa, której główne ulice to Bychawska (obecnie Kunickiego), oraz 1-go Maja (wcześniej Foksal), również była zamieszkana w dużej mierze przez społeczność żydowską, która miała tu własną synagogę.
Czysto żydowskim skupiskiem osadniczym była Wieniawa, która do 1916 roku miała status niezależnego miasteczka, a następnie stała się przedmieściem Lublina. Pozostałością osobnej gminy żydowskiej była murowana bożnica oraz cmentarz.

Ulice ŚródmieściaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi mieli swoje nieruchomości także w centrum miasta. Po ukazie carskim, który w latach 60. XIX wieku zezwolił Żydom na swobodne osiedlanie się na terenie całego Lublina, zaczęli oni nabywać nieruchomości na Starym Mieście, tak że wkrótce, już na początku XX wieku stanowili tu większość mieszkańców.

Żydzi mieli swoje domy, sklepy, zakłady i instytucje także przy głównych ulicach miasta: Krakowskim Przedmieściu, Narutowicza (dawnej Namiestnikowskiej) czy Szopena, także na Królewskiej, Świętoduskiej, Zamojskiej i 3-go Maja. Przeważnie byli to ludzie dość zamożni, władający dobrze językiem polskim, często nie przywiązani do żydowskiej tradycji w tym stopniu co mieszkańcy Podzamcza lub Wieniawy.
 

 
Opracował Tadeusz Przystojecki

 

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe