Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ulica Ogrodowa w Lublinie – historia ulicy

Jedna z ulic Śródmieścia, łącząca ulicę Chmielną (dawna Próchniaka) z ulicą I Armii Wojska Polskiego (początkowo Powiatowa, później Pierackiego). Na Ogrodowej swoje domy budowali najsławniejsi architekci, lekarze i adwokaci. Mieszkał tu Witold Łokuciewski-Tolo, ostatni dowódca dywizjonu 303, architekci: Tadeusz Witkowski, Jerzy Siennicki, Władysław Sienicki. Przed I wojną światową znajdował się tutaj popularny wśród lublinian cyklodrom, czyli tor do wyścigów rowerowych. W czasie II wojny światowej Ogrodową zamieszkiwali najważniejsi urzędnicy niemieccy. Do dziś na jednej z posesji zachowały się betonowe bunkry z otworami strzelniczymi.

 

 

Widok ulicy Ogrodowej
Widok ulicy Ogrodowej, fot. Magdalena Kowalska

Spis treści

[RozwińZwiń]

Nazwa ulicyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ulica Ogrodowa
Ulica Ogrodowa (Autor: Kowalska, Magdalena)

Nazwa ulicy Ogrodowej pochodzi od licznych ogrodów znajdujących się tu przed II wojną światową. Po stronie parzystej zajmowały one miejsca obecnych posesji numer 2, 8 oraz 12. Zaś po nieparzystej: 3, 13, 15 oraz 17. Ogrody te, wciąż żywe w pamięci mieszkańców, zaopatrywały ich w świeże warzywa, owoce i kwiaty.

Historia ulicyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ulica Ogrodowa powstała w drugiej połowie XIX wieku. W zapisie pojawia się po raz pierwszy na rosyjskiej mapie Lublina z 1892 roku. Początkowo była niemal dwukrotnie dłuższa niż obecnie. Najstarsza zabudowa ulicy pochodzi z końca XIX wieku. W połowie lat 60. „kocie łby ” zostały zastąpione asfaltem – Ogrodowa stała się jedną z pierwszych ulic w Lublinie z nawierzchnią asfaltową. Wpłynął na to fakt, że siedzibę miał na niej, i ma do dziś, lubelski oddział Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad. Od samego początku budowali tutaj swoje domy najbardziej znani w Lublinie architekci, lekarze i adwokaci. 

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1880 – rozpoczęcie budowy zespołu domu Ogrodowa 5;

1902–1904 – budowa kamienicy Ogrodowa 1;

1924 – budowa willi Ogrodowa 4;

1927–1928 – budowa willi Ogrodowa 6;

1929–1938 – budowa willi Ogrodowa 9;

1928 – budowa wilii Ogrodowa 15a;

1932 – rozpoczęcie budowy domu przy Ogrodowej 12;

1933–1938 – budowa willi Ogrodowa 8a;

1937–1938 – budowa kamienicy Ogrodowa 8b;

1938 – budowa kamienicy Ogrodowa 19;

1939 – wysiedlenie wszystkich mieszkańców ulicy;

1940 – budowa schronów na działce przy wilii 15a;

1940 – połączenie krytym korytarzem budynków 8a i 8b;

1941 – rozbiór dworku przy ulicy Ogrodowej 16a.

MieszkańcyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od samego początku przy ulicy Ogrodowej budowali swoje domy znani w Lublinie architekci, lekarze i prawnicy. Mieszkało tu też wiele osób związanych z Liceum im. Hetmana Jana Zamoyskiego, a także bohaterowie II wojny światowej.

Jedną z pierwszych kamienic przy ulicy Ogrodowej (ulica Ogrodowa 10), zaprojektował, jako dom własny, architekt Władysław Sienicki w latach 20. XX wieku. Rodzina Sienickich, mieszkająca tu przed wojną, przetrwała do dziś w pamięci dawnych mieszkańców. Szczególnie żywa jest postać Jadwigi Sienickiej, malarki i podróżniczki, która wspominana jest, jako siwa, ostrzyżona po męsku starsza pani, żyjąca we własnym świecie. Była ona bardzo blisko związana z rodziną Woronków, która mieszkała tu od 1934 roku. Eugeniusz Woronko służył w dywizjonie 307, a do Polski powrócił wraz z Witoldem Łokuciewskim i Stanisławem Skalskim (obaj z dywizjonu 303).

Sąsiadami Woronków byli państwo Szabliccy – adwokaci. Ich córka Wanda została żoną Witolda Łokuciewskiego. Małżeństwo zamieszkało w sześciopokojowym, przedwojennym mieszkaniu Szablickich na drugim piętrze kamienicy. W wyniku przymusowej gospodarki mieszkaniowej Łokuciewscy i Szabliccy zajmowali jedynie część lokalu. W pozostałej mieszkali dokwaterowani lokatorzy.

Witold Łokuciewski-Tolo, ostatni dowódca dywizjonu 303, w czasach PRL-u był represjonowany i prześladowany. Wiąże się z nim wiele ciekawych anegdot, np.: upomniany przez swojego przełożonego za zbyt dużą liczbę kilometrów przejechanych służbowym samochodem, odpowiedział: „Pan jest żonaty, a ja jestem kawalerem, sir”.

Sąsiedzi z kamienicy numer 10 wciąż wspominają postać matematyka z Liceum Zamoyskiego – Wacława Rakowskiego. Schody do jego mieszkania zawsze były zajęte przez uczniów, ze zniecierpliwieniem oczekujących na korepetycje. Innym, oryginalnym nauczycielem mieszkającym tu był artysta malarz Witold Olpiński, nazywany przez uczniów liceum „Pistoletem”.

W jednym z mieszkań czasowo rezydował Bolesław Skirmunt, znany filatelista, który w 1942 roku został oskarżony, torturowany i przesłuchiwany w katowni „Pod Zegarem”.  Wobec braku jakichkolwiek dowodów – zwolniony z aresztu – nie zaprzestał działalności przeciw niemieckim okupantom. Po wojnie udzielał się społecznie, m.in. w klubie „Stowarzyszenie byłych więźniów politycznych Zamku Lubelskiego” i „Pod Zegarem”.  Pokazując iluzjonistyczne sztuczki z monetą, mawiał, że „życie jest tylko ułudą”. 

Na przełomie lat 50. i 60. XX wieku mieszkał tu Zenon Mitura – muzyk jazzowy grający na trąbce i kornecie.

Po tej samej stronie ulicy, swój dom (ulica Ogrodowa 8b) zbudował w 1938 roku wybitny architekt Tadeusz Witkowski. Państwo Witkowscy wspominani są dziś jako niezwykle elegancka i miła para. Ona –dystyngowana dama i on – z nieodłączną muszką.

Inny architekt Jerzy Siennicki, przed II wojną światową, wybudował, po nieparzystej stronie ulicy, modernistyczny dom dla siebie i rodziny. W latach późniejszych mieszkał w nim doktor Władysław Kwitt – ftyzjatra [rozpoznawanie i leczenie gruźlicy, obecnie część pulmonologii – red.], który po wojnie zaangażował się w walkę z gruźlicą w regionie, czym na stałe wpisał się w historię Lubelszczyzny.

Przy ulicy Ogrodowej mieszkało, i mieszka do dziś, wielu lekarzy. Poza wspomnianym już Władysławem Kwittem, swoje domy miało tu wielu innych specjalistów.
Cyprian Chromiński, mieszkający w budynku zaprojektowanym przez Tadeusza Witkowskiego (ulica Ogrodowa 8a), prowadził tu pierwsze w Lublinie prywatne laboratorium analityczne, a po II wojnie światowej włączył się w organizację lubelskiej służby zdrowia. Trójka jego dzieci – Tadeusz, Hanna i Janusz – to również lekarze.

Dla cenionego w Lublinie chirurga, Tomasza Kożuchowskiego, została zbudowana willa sąsiadująca z domem państwa Chromińskich.

Po śmierci doktora Kożuchowskiego dom trafił w ręce córki Izabeli i jej męża laryngologa Bronisława Włodarskiego. Pod koniec lat 60. spadkobierczyni sprzedała działkę z zabudowaniami okuliście Tadeuszowi Krwawiczowi, w którego klinice pracowała. Czasy gospodarowania przy ulicy Ogrodowej 6 tego cenionego na świecie okulisty, to także okres świetności międzywojennej willi, która w 1984 roku została wpisany do rejestru Miejskiego Konserwatora Zabytków.

Po śmierci profesora Krwawicza, jego syn odsprzedał willę profesorowi Zbigniewowi Zagórskiemu, również okuliście, który do dziś prowadzi tam prywatną praktykę lekarską.

W dworku przy ulicy Ogrodowej 4 mieszkał Józef Freytag, wybitny pediatra, absolwent Prywatnego Gimnazjum im. Stanisława Staszica i Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po wojnie pracował m.in. na UMCS-ie oraz w Instytucie Medycyny i Higieny Wsi. W swoim domu przy ulicy Ogrodowej prowadził prywatną praktykę lekarską. Starsi mieszkańcy wciąż pamiętają, wiszącą na bramie, elegancką tabliczkę: „Asystent Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego – pediatra”.  Przez pewien czas część willi zajmował ksiądz Leon Pietroń, młody, wysportowany, imponujący młodzieży prefekt Liceum Zamoyskiego.

W kolejnym, wzorowanym na dworek szlachecki, budynku (ulica Ogrodowa 15a) mieszkało małżeństwo – Jadwiga i Bronisław Sitkowscy. Bronisław Sitkowski był słynnym w Lublinie rentgenologiem, w jego domu znajdował się gabinet rentgenowski.

Jedno z mieszkań w kamienicy przy ulicy Ogrodowej 5 zajmował doktor Michał Voit, znany internista, współorganizator i profesor Wydziału Lekarskiego UMCS i AM w Lublinie.

Po 1945 roku swój dom wybudował tu profesor Antoni Szczerbo, jeden z największych polskich urologów i chirurgów, który w 1944 roku przeniósł się do Lublina. Pracował na oddziale chirurgicznym w szpitalu św. Jana Bożego, który stał się zaczątkiem późniejszej Akademii Medycznej.

Także nauczyciele z Liceum Zamoyskiego mieli tu swoje mieszkania. Poza wymienionymi już – Wacławem Rakowskim i Witoldem Olpińskim oraz prefektem księdzem Leonem Pietroniem – przez pewien czas mieszkali tu germanista Kazimierz Dornfest i rusycystka Maria Gocłowska (oboje kamienica przy ulicy Ogrodowej 5).

Katalog zasobów kulturowychBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ogrodowa 4 – dom, mur., 1924, arch. Bohdan Kelles-Krauze.

Ogrodowa 5 – zespół domu: a. dom, mur., 1905, remont. 1948, b. oficyna, mur., 1880.

Ogrodowa 6 – dom, mur.,1922-1925.

Ogrodowa 10 – dom, mur., 1. poł. 20 XX w.

Ogrodowa 15a – dom , mur., 1928.

Ogrodowa 18 – dom, mur., XIX/XX w.

ObiektyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarsze obiekty powstały przy ulicy Ogrodowej w drugiej połowie XIX wieku. Zaliczyć należy do nich: parterowy dworek szlachecki położony na bardzo dużej działce w narożniku ulic: Ogrodowej i Czechowskiej (dawniej ulica Ogrodowa 16a) oraz popularny wśród lublinian cyklodrom, czyli tor do wyścigów rowerowych. Żaden z tych obiektów nie przetrwał do czasów współczesnych – dworek został w 1941 roku rozebrany z rozkazu okupacyjnych władz niemieckich, a miejsce cyklodromu zajęła kamienica 8b powstała w latach 30. XX wieku.

Na przełomie XIX i XX wieku powstał ostatni budynek po nieparzystej stronie ulicy – dwupiętrowa kamienica (ulica Ogrodowa 18).

W latach 1902–1904 został zbudowany, według projektu Władysława Sienickiego, eklektyczny, bogato dekorowany gmach na rogu ulic: Ogrodowej i I Armii Wojska Polskiego.

Przed I wojną światową powstała jedna z najokazalszych kamienic, a właściwie zespół domu pod numerem 5 (pierwotnie 3), w skład którego wchodzą: oficyna z roku 1880 oraz dom wybudowany w 1905 roku. W czasach, gdy na ulicy Ogrodowej nie było jeszcze żadnych sklepów, posesja numer była skrótem prowadzącym przez bramę kamienicy, podwórze i strome schody, do sklepu pani Niewęgłowskiej  na rogu ulicy Cichej i 3 Maja.

W latach 20. XX wieku powstała, według projektu Władysława Sienickiego, czteropiętrowa kamienica (ulica Ogrodowa 10) z dużymi oficynami oraz wybrukowanym podwórkiem, w głębi którego znajdują się murowane schodki i furtka prowadząca do okazałego ogrodu.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego na ulicy Ogrodowej powstały kolejne wille budowane w tzw. stylu narodowym, nawiązującym do dworków szlacheckich: dwie po stronie parzystej oraz schowany w głębi dom 15a.

Pierwsza willa, przy ulicy Ogrodowej 4, została zbudowana w 1924 roku, według projektu Bohdana Kelles-Krauzego. Cechuje ją wysunięty dwukolumnowy portyk zwieńczony trójkątnym frontonem.

Znajdująca się obok willa, w głębi dużego ogrodu, pochodzi z końca lat 20. Została zaprojektowana przez Kazimierza Białkowskiego dla cenionego w Lublinie chirurga – Tomasza Kożuchowskiego.

Początkowy projekt zakładał realizację w stylu narodowym, jednak zmiany wprowadzane do niego już w czasie budowy, nadały willi cechy charakterystyczne dla modernizmu luksusowego. W 1984 roku dom został wpisany do rejestru Miejskiego Konserwatora Zabytków.

Po nieparzystej stronie ulicy, przy Ogrodowej 15a (pierwotnie 11) – niegdyś vis-a-vis Liceum Zamoyskiego, obecnie ukryta za domem z numerem 15 – znajduje się willa zbudowana w 1928 roku dla Jadwigi i Bronisława Sitkowskich.

W czasie II wojny światowej została przeznaczona na mieszkanie dla ważnych osobistości niemieckich. Do dziś na terenie parceli znajdują się betonowe schrony (powstałe około 1940 roku), z których można się było bronić (mają otwory strzelnicze).

Po okresie popularności stylu narodowego na ulicy Ogrodowej zagościł modernizm, wprowadzany przez architektów: Tadeusza Witkowskiego oraz Jerzego Siennickiego. Po stronie parzystej znajdują się dwie wille zaprojektowane przez Witkowskiego. Pierwsza, przy Ogrodowej 8a, została zbudowana w latach 1933–1938 dla doktora Cypriana Chromińskiego. Budynek nacechowany jest prostotą oraz nowoczesnymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi.

Druga z kamienic (ulica Ogrodowa 8b) znajduje się w miejscu dawnego cyklodromu. Witkowski zaprojektował ją, jako dom dochodowy, dla siebie i rodziny w 1937 roku. Jest to kopia budynku, który zobaczył podczas pobytu w Neapolu. Utrzymany w modernistycznym duchu dwudziestolecia międzywojennego jest jedyną taką kamienicą w Polsce.

Inny lubelski architekt, Jerzy Siennicki, również zaprojektował dom dla siebie i rodziny przy ulicy Ogrodowej 9. Budynek, powstały w latach 1929–1938, wyróżnia się dużym tarasem-solarium umiejscowionym na ostatniej kondygnacji.

W historię ulicy Ogrodowej na stałe wpisał się jeszcze jeden budynek, z początku XX wieku, w którym ksiądz Kazimierz Gostyński założył Szkołę Realną Zrzeszenia Nauczycieli im. Hetmana Jana Zamoyskiego, obecnie II Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Zamoyskiego. Budynek był wielokrotnie powiększany – w latach 30. powstało trzecie piętro i skrzydło z salą gimnastyczną, a pod koniec lat 90. czwarte piętro oraz druga klatka schodowa.

IkonografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarsze przedstawienie obiektu z ulicy Ogrodowej znajduje się na barwnej litografii Jana Kantego Gumowskiego Dworek szlachecki w Lublinie z 1917 roku. Jest to nieistniejący już dworek położony w narożniku ulic Ogrodowej i Czechowskiej. Z kolei na pocztówce z początku XX wieku widnieje neorenesansowy gmach Towarzystwa Kredytowego Miejskiego, mieszczący się u zbiegu ulic Ogrodowej i Żołnierzy Niepodległej (dawniej I Armii Wojska Polskiego).

Ogrody Sztuk. Festiwal ulicyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Projekt „Ogrody Sztuk. Festiwal Ulicy” powstał wśród uczniów i nauczycieli II LO im. Hetmana Jana Zamoyskiego w 2010 roku. Jego celem stało się przybliżenie mieszkańcom Lublina historii i klimatu ulicy Ogrodowej, niegdyś najładniejszej ulicy Śródmieścia, na której w okresie dwudziestolecia międzywojennego powstawały piękne wille i olbrzymie ogrody. Przedsięwzięcie ma służyć również stworzeniu przestrzeni, w której uzdolnieni uczniowie Zamoya prezentują swoje osiągnięcia artystyczne z dziedziny teatru, poezji, muzyki i fotografii.

Pierwsza edycja „Ogrodów Sztuk” został zwieńczona happeningiem na ulicy Ogrodowej, 28 maja 2010 roku. Wtedy to na kilka godzin przywrócono Ogrodowej klimat dwudziestolecia międzywojennego, uczniowie przebrani w stroje z epoki przechadzali się po ulicy. Na schodkach prowadzących do tajemniczego ogrodu w podwórzu kamienicy numer 10 młodzi artyści zaprezentowali spektakle, w tym Piaskownicę nagrodzoną na Spotkaniach Teatralnych „Zwierciadła". Przy poszczególnych budynkach zostały umieszczone plansze z informacjami o ich historii. Grupa „opowiadaczy” oprowadzała przybyłych i dzieliła się z nimi anegdotami związanymi z ulicą.

Wobec sukcesu I edycji Festiwalu Ulicy Ogrodowej, organizatorzy postanowili uczynić z tego coroczne wydarzenie. W roku 2011, mieszkający przed laty przy ulicy Ogrodowej, Witold Łokuciewski – Tolo, wybitny lotnik, ostatni dowódca dywizjonu 303, oraz Marian Mokrski, oficer ORP Orzeł, absolwent Gimnazjum im. Hetmana Jana Zamoyskiego zostali głównymi bohaterami projektu.

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Bielecka-Hołda M., Maj na Ogrodowej, „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 108, s. 5.
  • Danczowska H., Architekt Tadeusz Witkowski (1904-86). Kalendarium życia i twórczości, Lublin 2009.
  • Gostkowska B. , Tolo–muszkieter z dywizjonu 303. Wspomnienia o Witoldzie Łokuciewskim, Warszawa 2007.
  • Jędrzejek J., Maj na Ogrodowej, „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 123, s. 7.
  • Lipniewski  J.,Panfil T., Wyszkowski M., Lublin na dawnej pocztówce, Lublin 2006.
  • MA, Maj (i nie tylko) na Ogrodowej, „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 122, s. 6.
  • Pleszczyński J. , Maj na Ogrodowej, „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 119, s. 5.
  • Przesmycka E. [red.], Architektura modernizmu: Kraków, Lublin, Otwock, Lublin 2008.
  • Radzik T., Skarbek J., Witusik A. [red.], Słownik biograficzny miasta Lublina, t. 1, Lublin 1993.
  • Radzik T., Witusik A., Ziółek J. [red.], Słownik biograficzny miasta Lublina, t. 2, Lublin 1996.
  • Stasiak M. [opr.], Katalog Zasobów Kulturowych Miasta Lublina, Lublin 1999.
  • Woronko-Olszewska H., Na Ogrodowej jeszcze maj, „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 128, s. 5.
  • Wyszkowski M., Denys M., Lublin i okolice. Przewodnik, Lublin 2000.
  • Zdanowicz P., Maj na Ogrodowej, „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 111, s. 5.
  • Zdanowicz P., Maj na Ogrodowej, „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 118, s. 5.
  • Żywicki J., Jana Gumowskiego motywy polskie. Studium o tekach litograficznych, Lublin 2003.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe