Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Dwór Rafała Leszczyńskiego w Lublinie

Budowę obiektu rozpoczął w 1622 roku wojewoda bełski Rafał Leszczyński, z myślą o przeznaczeniu go na zbór kalwiński. Po 1630 roku zabudowania zboru zakupiła Katarzyna Sanguszkowa i przeznaczyła je na siedzibę karmelitanek bosych, zwanych józefatkami.

Dwór Rafała Leszczyńskiego w Lublinie
Dwór Rafała Leszczyńskiego w Lublinie (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek znajduje się przy ulicy Świętoduskiej, obok kościoła pw. św. Józefa.

FunkcjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dwór obronny. Obecnie klasztor.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budowę obiektu rozpoczął w 1622 roku wojewoda bełski Rafał Leszczyński, z myślą o przeznaczeniu go na zbór kalwiński.
 
W 1627 roku hajducy Rafała Leszczyńskiego strzegący budowy, zabili podczas rozruchów studenta kolegium jezuickiego. Decyzją Trybunału Lubelskiego z 1627 roku zakazano odprawiania przez różnowierców publicznych modłów i spotkań, co w praktyce oznaczało zamknięcie. Zmusiło to Rafała Leszczyńskiego do przerwania prac budowlanych, sprzedania obiektu i wyjazdu z Lublina w roku 1630.
 
Zabudowania zboru zakupiła Katarzyna Sanguszkowa i przeznaczyła je na siedzibę karmelitanek bosych, zwanych józefatkami. W 1632 roku józefatki zawarły z architektem umowę o dokończenie istniejącej już części zabudowań i wybudowanie klasztoru według przepisów konstytucji i planów zatwierdzonych dla prowincji. Wyjaśnia to istnienie w obecnym założeniu klasztornym wyraźnie odrębnej kompozycji architektonicznej – prostokąta z czterema basztami – nieczysto powiązanego murami z pozostałą częścią zabudowań powstałych w latach 1630–1635 i późniejszych.
 
W 1635 roku do nowo powstałego klasztoru przeniosły się józefatki. Klasztor uległ kilkakrotnie pożarom, m.in. w 1655 roku, co zmusiło siostry do jego opuszczenia. Powróciły w 1658 roku, a w 1807 ofiarowały kościół i klasztor karmelitom bosym. Po upadku powstania styczniowego karmelitom odebrano klasztor i dokonano kilku przeróbek, m.in. wyburzono sklepienia nad pomieszczeniami pierwszego piętra. Karmelici po części odzyskali klasztor w 1918 roku (musieli dzielić obecność ze znajdującym się w budynku wojskowym więzieniem śledczym) i jego resztę – w 1945 roku. W latach 1980–1991 przeprowadzono gruntowny remont, nadbudowę baszt i dobudowę jednej kondygnacji.
 
Jako ciekawostkę dotyczącą historii obiektu można podać, że w klasztorze dwukrotnie przebywała królowa Marysieńka Sobieska. Pierwszy raz w 1674 roku, biorąc udział w uroczystości złożenia ślubów zakonnych przez dwie karmelitanki. Drugi raz przybyła już z mężem w 1678 roku, by tutaj spędzić Wielki Tydzień. Para królewska brała udział w aktach życia zakonnego, modlitwach, umartwieniach i uroczystościach paschalnych. W Wielki Czwartek królowa zastąpiła przeoryszę w obrzędzie umycia nóg siostrom. W Wielką Sobotę król i królowa wraz z dworem przystąpili do sakramentu pokuty i pojednania.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1622 – rozpoczęcie budowy dworu przez Rafała Leszczyńskiego;
1630 – sprzedaż zboru Katarzynie Sanguszkowej, która przeznaczyła budynek na siedzibę karmelitanek bosych, zwanych józefatkami;
1632 – zawarcie umowy z architektem na dokończenie istniejącej już części zabudowań i wybudowanie klasztoru;
1635 – przeniesienie się do klasztoru ss. józefatek;
1655 – pożar budynku i opuszczenie go przez zakonnice;
1658 – powrót ss. józefatek do klasztoru;
1807 – przekazanie klasztoru karmelitom bosym;
1863 – odebranie klasztoru karmelitom; przeróbki budynku;
1918 – odzyskanie części klasztoru przez oo. karmelitów bosych; pozostałą część zajmowało wojskowe więzienie śledcze;
1945 – odzyskanie całego budynku przez Zakon Karmelitów Bosych;
1980–1991 – gruntowny remont budynku, nadbudowa baszt i dobudowa jednej kondygnacji.

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jakub Balin

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dwór Rafała Leszczyńskiego to budynek wydłużony, o prostokątnym korpusie, z czterema pięciobocznymi basztami w narożach. Swoją formą nawiązuje do zamku w Baranowie. Jedynym elementem ożywiającym elewacje są cztery pięcioboczne baszty.

Z początkowego przeznaczenia, formy i prostoty budowli możemy wnioskować, że ma ona charakter obronny. Odrębność tego układu w całym założeniu klasztornym podkreślają baszty oraz brak czystego technicznie powiązania z resztą założenia. Dwie baszty od strony południowo-wschodniej zostały sztucznie obudowane, natomiast pozostałe dwie, od strony północno-zachodniej, zostały połączone poprzez dostawienie ściany do boków obu baszt, tworząc korytarz o przypadkowym kształcie. Zupełnie odrębnym elementem założenia są zabudowania gospodarcze od strony północno-zachodniej, kiedyś połączone dodatkowymi pomieszczeniami, obecnie – po niedawnych przebudowach – jedynie wąskim murem z zamocowaną w nim bramą.
 
Elewacje charakteryzują się prostotą formy i minimalną ilością najprostszych elementów dekoracyjnych. Być może wynika to z adaptacji budynku przez karmelitanki, których reguła zakonna jest ostra i wymagająca, zabraniając im mieszkać w budynkach nadmiernie zdobionych i dekorowanych.
 
Początkowo (co zostało zachowane również po renowacji) budynek posiadał wyraźny poziomy podział wzdłuż całego korpusu, utworzony przez uskok muru, zwieńczonego pierwotnie dachówką holenderską.
 
W pionie budynek poprzecinany jest szerokimi, masywnymi szkarpami. Zwraca uwagę to, że są one rozmieszczone w sposób zupełnie przypadkowy, brakuje tutaj jakiejkolwiek symetrii, której jakby poszukuje nasze oko. W pierwotnym założeniu rozłożyste, mocno wsparte takimi samymi szkarpami, zwracające szczególną uwagę baszty, traciły swój rozmach i piękno u góry, przypłaszczone wspólnym z klasztorem blaszanym dachem. Obecnie wyprowadzone są one ponad ogólne zabudowania i zwieńczone oddzielnymi, pięknymi kopułami, które jako jedyne widać spoza wysokiego muru otaczającego zabudowania. Na szczytach kopuł znajdują się metalowe chorągiewki z datami przebudowy klasztoru: 1635 rok – data zakończenia budowy zakupionego od Rafała Leszczyńskiego dworu (wówczas już klasztoru) przez karmelitanki; 1985 rok – data zakończenia nadbudowy baszt (ostatnia znacząca zmiana w wyglądzie zewnętrznym budowli).
 
Dodatkowym elementem ozdobnym wprowadzonym w latach 1980–1991 są gzymsy wieńczące pierwsze i drugie piętro, zarówno wzdłuż korpusu, jak i wokół baszt, gzymsy przyokienne oraz ozdobnie wykończone kominy.
 
Wewnątrz budynku również wyraźnie widoczny jest odrębny układ z czterema basztami w narożach. Przez trzy z nich poprowadzone są klatki schodowe: jedna od parteru na pierwsze piętro, druga – z pierwszego piętra na drugie i trzecia – łącząca trzy kondygnacje. Poza tym baszty wykorzystane są jedynie jako podrzędne magazyny. Pomieszczenia wzdłuż głównego korytarza na pierwszym piętrze mają charakter pomocniczy i gospodarczy, natomiast na drugim piętrze po obu jego stronach znajdują się cele klasztorne. Wnętrza są surowe, pozbawione detalu architektonicznego. Wnętrze sali dolnej z widokiem ożywione jest jedynie sklepieniami kolebkowymi i wejściem do chóru.

OtoczenieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od strony południowo-wschodniej klasztor jest przesłonięty sylwetą kościoła pw. św. Józefa, od południowo-zachodniej – wysokim murem, od północno-zachodniej – zabudowaniami szpitalnymi. Widoczny jest jedynie od strony północno-wschodniej – od ulicy Staszica. W całej swej okazałości możemy zobaczyć go jedynie z podwórza klasztornego.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Denys M., Wyszkowski M., Lublin i okolice, Lublin 2001.

Gawarecki H., O dawnym Lublinie, Wyd. Lubelskie, Lublin 1974.

Wanat B.M., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605–1975, Kraków 1979.

Tomaszewski Z.W., Klasztor OO. Karmelitów Bosych w Lublinie – dawny zbór warowny, [w:] „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury", nr 3/4, Warszawa 1948.

Wyszkowska H., Dwór obronny Rafała Leszczyńskiego, [w:] „Zoom" 2006, nr 2.