Budowę obiektu rozpoczął w 1622 roku wojewoda bełski Rafał Leszczyński, z myślą o przeznaczeniu go na zbór kalwiński. Po 1630 roku zabudowania zboru zakupiła Katarzyna Sanguszkowa i przeznaczyła je na siedzibę karmelitanek bosych, zwanych józefatkami.
Lokalizacja
Funkcje
Dwór obronny. Obecnie klasztor.
Historia
Budowę obiektu rozpoczął w 1622 roku wojewoda bełski Rafał Leszczyński, z myślą o przeznaczeniu go na zbór kalwiński.
W 1627 roku hajducy Rafała Leszczyńskiego strzegący budowy, zabili podczas rozruchów studenta kolegium jezuickiego. Decyzją Trybunału Lubelskiego z 1627 roku zakazano odprawiania przez różnowierców publicznych modłów i spotkań, co w praktyce oznaczało zamknięcie. Zmusiło to Rafała Leszczyńskiego do przerwania prac budowlanych, sprzedania obiektu i wyjazdu z Lublina w roku 1630.
Zabudowania zboru zakupiła Katarzyna Sanguszkowa i przeznaczyła je na siedzibę karmelitanek bosych, zwanych józefatkami. W 1632 roku józefatki zawarły z architektem umowę o dokończenie istniejącej już części zabudowań i wybudowanie klasztoru według przepisów konstytucji i planów zatwierdzonych dla prowincji. Wyjaśnia to istnienie w obecnym założeniu klasztornym wyraźnie odrębnej kompozycji architektonicznej – prostokąta z czterema basztami – nieczysto powiązanego murami z pozostałą częścią zabudowań powstałych w latach 1630–1635 i późniejszych.
W 1635 roku do nowo powstałego klasztoru przeniosły się józefatki. Klasztor uległ kilkakrotnie pożarom, m.in. w 1655 roku, co zmusiło siostry do jego opuszczenia. Powróciły w 1658 roku, a w 1807 ofiarowały kościół i klasztor karmelitom bosym. Po upadku powstania styczniowego karmelitom odebrano klasztor i dokonano kilku przeróbek, m.in. wyburzono sklepienia nad pomieszczeniami pierwszego piętra. Karmelici po części odzyskali klasztor w 1918 roku (musieli dzielić obecność ze znajdującym się w budynku wojskowym więzieniem śledczym) i jego resztę – w 1945 roku. W latach 1980–1991 przeprowadzono gruntowny remont, nadbudowę baszt i dobudowę jednej kondygnacji.
Jako ciekawostkę dotyczącą historii obiektu można podać, że w klasztorze dwukrotnie przebywała królowa Marysieńka Sobieska. Pierwszy raz w 1674 roku, biorąc udział w uroczystości złożenia ślubów zakonnych przez dwie karmelitanki. Drugi raz przybyła już z mężem w 1678 roku, by tutaj spędzić Wielki Tydzień. Para królewska brała udział w aktach życia zakonnego, modlitwach, umartwieniach i uroczystościach paschalnych. W Wielki Czwartek królowa zastąpiła przeoryszę w obrzędzie umycia nóg siostrom. W Wielką Sobotę król i królowa wraz z dworem przystąpili do sakramentu pokuty i pojednania.
Kalendarium
1622 – rozpoczęcie budowy dworu przez Rafała Leszczyńskiego;
1630 – sprzedaż zboru Katarzynie Sanguszkowej, która przeznaczyła budynek na siedzibę karmelitanek bosych, zwanych józefatkami;
1632 – zawarcie umowy z architektem na dokończenie istniejącej już części zabudowań i wybudowanie klasztoru;
1635 – przeniesienie się do klasztoru ss. józefatek;
1655 – pożar budynku i opuszczenie go przez zakonnice;
1658 – powrót ss. józefatek do klasztoru;
1807 – przekazanie klasztoru karmelitom bosym;
1863 – odebranie klasztoru karmelitom; przeróbki budynku;
1918 – odzyskanie części klasztoru przez oo. karmelitów bosych; pozostałą część zajmowało wojskowe więzienie śledcze;
1945 – odzyskanie całego budynku przez Zakon Karmelitów Bosych;
1980–1991 – gruntowny remont budynku, nadbudowa baszt i dobudowa jednej kondygnacji.
Architekt
Jakub Balin
Opis
Dwór Rafała Leszczyńskiego to budynek wydłużony, o prostokątnym korpusie, z czterema pięciobocznymi basztami w narożach. Swoją formą nawiązuje do zamku w Baranowie. Jedynym elementem ożywiającym elewacje są cztery pięcioboczne baszty.
Z początkowego przeznaczenia, formy i prostoty budowli możemy wnioskować, że ma ona charakter obronny. Odrębność tego układu w całym założeniu klasztornym podkreślają baszty oraz brak czystego technicznie powiązania z resztą założenia. Dwie baszty od strony południowo-wschodniej zostały sztucznie obudowane, natomiast pozostałe dwie, od strony północno-zachodniej, zostały połączone poprzez dostawienie ściany do boków obu baszt, tworząc korytarz o przypadkowym kształcie. Zupełnie odrębnym elementem założenia są zabudowania gospodarcze od strony północno-zachodniej, kiedyś połączone dodatkowymi pomieszczeniami, obecnie – po niedawnych przebudowach – jedynie wąskim murem z zamocowaną w nim bramą.
Elewacje charakteryzują się prostotą formy i minimalną ilością najprostszych elementów dekoracyjnych. Być może wynika to z adaptacji budynku przez karmelitanki, których reguła zakonna jest ostra i wymagająca, zabraniając im mieszkać w budynkach nadmiernie zdobionych i dekorowanych.
Początkowo (co zostało zachowane również po renowacji) budynek posiadał wyraźny poziomy podział wzdłuż całego korpusu, utworzony przez uskok muru, zwieńczonego pierwotnie dachówką holenderską.
W pionie budynek poprzecinany jest szerokimi, masywnymi szkarpami. Zwraca uwagę to, że są one rozmieszczone w sposób zupełnie przypadkowy, brakuje tutaj jakiejkolwiek symetrii, której jakby poszukuje nasze oko. W pierwotnym założeniu rozłożyste, mocno wsparte takimi samymi szkarpami, zwracające szczególną uwagę baszty, traciły swój rozmach i piękno u góry, przypłaszczone wspólnym z klasztorem blaszanym dachem. Obecnie wyprowadzone są one ponad ogólne zabudowania i zwieńczone oddzielnymi, pięknymi kopułami, które jako jedyne widać spoza wysokiego muru otaczającego zabudowania. Na szczytach kopuł znajdują się metalowe chorągiewki z datami przebudowy klasztoru: 1635 rok – data zakończenia budowy zakupionego od Rafała Leszczyńskiego dworu (wówczas już klasztoru) przez karmelitanki; 1985 rok – data zakończenia nadbudowy baszt (ostatnia znacząca zmiana w wyglądzie zewnętrznym budowli).
Dodatkowym elementem ozdobnym wprowadzonym w latach 1980–1991 są
gzymsy wieńczące pierwsze i drugie piętro, zarówno wzdłuż korpusu, jak i wokół baszt, gzymsy przyokienne oraz ozdobnie wykończone kominy.
Wewnątrz budynku również wyraźnie widoczny jest odrębny układ z czterema basztami w narożach. Przez trzy z nich poprowadzone są klatki schodowe: jedna od parteru na pierwsze piętro, druga – z pierwszego piętra na drugie i trzecia – łącząca trzy kondygnacje. Poza tym baszty wykorzystane są jedynie jako podrzędne magazyny. Pomieszczenia wzdłuż głównego korytarza na pierwszym piętrze mają charakter pomocniczy i gospodarczy, natomiast na drugim piętrze po obu jego stronach znajdują się cele klasztorne. Wnętrza są surowe, pozbawione detalu architektonicznego. Wnętrze sali dolnej z widokiem ożywione jest jedynie
sklepieniami kolebkowymi i wejściem do chóru.
Otoczenie
Od strony południowo-wschodniej klasztor jest przesłonięty sylwetą kościoła pw. św. Józefa, od południowo-zachodniej – wysokim murem, od północno-zachodniej – zabudowaniami szpitalnymi. Widoczny jest jedynie od strony północno-wschodniej – od ulicy Staszica. W całej swej okazałości możemy zobaczyć go jedynie z podwórza klasztornego.
Literatura
Denys M., Wyszkowski M., Lublin i okolice, Lublin 2001.
Gawarecki H., O dawnym Lublinie, Wyd. Lubelskie, Lublin 1974.
Wanat B.M., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605–1975, Kraków 1979.
Tomaszewski Z.W., Klasztor OO. Karmelitów Bosych w Lublinie – dawny zbór warowny, [w:] „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury", nr 3/4, Warszawa 1948.
Wyszkowska H., Dwór obronny Rafała Leszczyńskiego, [w:] „Zoom" 2006, nr 2.
- Autorzy: Natalia Czubacka