Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Pałac Rządu Gubernialnego w Lublinie

W drugiej połowie XIX wieku pałac Lubomirskich, siedziba władz lubelskiej guberni, przestał wystarczać na potrzeby rozrastającej się biurokracji. Już 28 września 1852 roku Gubernator zwracał się z raportem o konieczności wybudowania w Lublinie gmachu na pomieszczenia wszystkich wydziałów Rządu Gubernialnego, który w tym czasie zajmował 5 oddalonych od siebie budynków. Gmach ten miał stanąć na terenie dawnych ogrodów i cmentarza kościoła oo. Bonifratrów.

Pałac Rządu Gubernialnego w Lublinie. Elewacja frontowa.
Pałac Rządu Gubernialnego w Lublinie. Elewacja frontowa. (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek położony jest w centrum miasta przy placu Litewskim, w stronę którego zwrócony jest frontem. Od wschodu sąsiaduje z pałacem Lubomirskich (tzw. Poradziwiłłowskim), od zachodu z ul. 3 Maja. Elewacja północna znajduje się w linii zabudowy ul. Radziwiłłowskiej.

Adres: plac Litewski 5.

FunkcjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obiekt wzniesiono z przeznaczeniem na siedzibę Rządu Gubernialnego. Po 1918 roku w budynku mieściła się dyrekcja Okręgu II Korpusu Wojska Polskiego, w czasie II wojny światowej gmach zajmowały niemieckie władze wojskowe; po wojnie został przekazany Uniwersytetowi Marii Curie-Skłodowskiej.

Obecnie obiekt przeznaczony jest na cele dydaktyczno-naukowe Wydziału Psychologii UMCS.

Historia budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W drugiej połowie XIX wieku pałac Lubomirskich, siedziba władz lubelskiej guberni, przestał wystarczać na potrzeby rozrastającej się biurokracji. Już 28 września 1852 roku Gubernator zwracał się z raportem o konieczności wybudowania w Lublinie gmachu na pomieszczenia wszystkich wydziałów Rządu Gubernialnego, który w tym czasie zajmował pięć oddalonych od siebie budynków. Gmach ten miał stanąć na terenie dawnych ogrodów i cmentarza kościoła oo. Bonifratrów. Do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych przesyłano plany z anszlagami opiewającymi na 58 380 rs. Rząd Gubernialny przewidywał zaciągnięcie na to pożyczki bankowej. Wraz z odsetkami dawałoby to koszt 81 950 rs, który chciano pokryć kontrybucją nadwyżek skarbowych ze wszystkich miast guberni, gdzie kwoty przeznaczone na budowę gmachów rządowych byłyby niewykorzystane – na co KRSW nie wyraziła zgody. 18 listopada 1858 roku przesłano plan, według którego w suterenach gmachu umieszczono jedenaście izb mieszkalnych dla woźnych i wystawiono murowaną drwalnię przyległą do zespołu dotychczasowej siedziby RGL (plac Litewski 3). Przewidziano, że nowy gmach pomieści Wydział Skarbowy z Kontrolą Skarbową, skład druków i stempli, biuro Inżyniera i Budowniczego Gubernialnego oraz Urząd Lekarski. Autorem tego projektu był Julian Ankiewicz, architekt warszawski.

W dniach 16–28 lipca 1859 roku Ankiewicz złożył rysunki anszlagi, dołączając uwagi: „Plac przeznaczony na wzniesienie budowli […] jest najpiękniejszym placem w Lublinie. Projekt na gmach ze względu na taką jego sytuację pod względem massy budowli i obrobienia szczegółów chociażby w skromnym zakresie powinien być ozdobą miejscowości”.

Projektowi dostarczane były wymogi programowe: widne miejsca pracy dla 20 osób – czyli przy jednym oknie po dwa biurka, pomieszczenia 600 fascykułów archiwalnych (w projekcie dało to 44 pokoje, z których 14 było trzyokiennych i 14 mniejszych), oraz w suterenach mieszkanie dla 8–11 woźnych. Ankiewicz ocenił, że poprzedni projekt o 34 pokojach był za szczupły.

Kolejnym warunkiem było utworzenie przy gmachu oparkanionego podwórza, co wywołało ze strony projektanta wiele zastrzeżeń, a w konsekwencji szeroką dyskusję nad usytuowaniem budowli.

Położenie budowli ze wszystkich stron otwarte i warunek sformowania przy niej oparkanionego podwórza… zmuszają do odsunięcia gmachu od ul. św. Józefa wbrew przepisom budowniczym policyjnym wypadałoby podwórzem gmachu ścieśnić albo w najgorszym razie, zupełnie pozbawić gmach zacisza oparkanionego, koniecznego przy otwartej ze wszystkich stron sytuacji. Z tych przyczyn proponuje posunięcie gmachu ku ul. Krakowskie Przedmieście tak, aby frontem stanął na przedłużeniu ul. Ewangelickiej, z boku na plac wychodzącej.

Zatem Ankiewicz był za przesunięciem pałacu ku południu, bliżej środka placu. Miesiąc później budowniczy Orłowski złożył Radzie Budowlanej swoją opinię wraz z projektem powiększenia siedziby RGL, według którego nowy gmach winien stać w linii prostej z już istniejącym. Rada Budowlana przychyliła się do tego. Z tego powodu elewacja frontowa miała być dostosowana do architektury w dawnym gmachu.

Zastrzeżeniem dotyczącym projektu architektury wewnętrznej było, aby w sieni wejściowej zastosować dwa rodzaje łuków – spłaszczone i cyrklaste. Z 29 sierpnia 1859 roku pochodzi ostateczne zatwierdzenie planów Ankiewicza przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych, z uwagą, że gmach ma stanąć w linii prostej z już istniejącym i tym sposobem mógłby być z czasem z nim połączony.

Prace budowlane wdrożono jeszcze 1859 roku. Przewodniczącym Komitetu Budowy drugiej części gmachu RGL został Michał Kośmiński, a konduktorem budowy Wierzbicki.

Prace postępowały bardzo szybko – w 1861 roku gmach pokryty był już dachem z wykończonymi sklepieniami suteryn, ślepymi pułapami i sumitowaniem.

Do ostatecznych prac wykończeniowych należało umieszczenie na frontonie herbu państwa, tj. orła z żelaza i żelaznych liter dwujęzycznego napisu:
RZĄD GUBERNIALNY LUBELSKI /Lublinskoje Gubiernskoje Prawienie/
Budynek przetrwał w stanie bliskim pierwotnemu.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1859 – przedstawienie przez Juliana Ankiewicza projektu budynku; zatwierdzenie projektu przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych; rozpoczęcie prac budowlanych.

1861 – ukończenie prac budowlanych.

1918 – siedziba dyrekcji Okręgu II Korpusu Wojska Polskiego.

Obecnie – Wydział Psychologii UMCS.

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Julian Ankiewicz

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Eklektyczny

Opis budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Budynek wolno stojący. Korpus główny pałacu trójkondygnacyjny, flankowany dwoma dwukondygnacyjnymi skrzydłami. Skrzydła nakryte dachem trójpołaciowym, korpus główny – czteropołaciowym. Podpiwniczony, z suterynami.

Budynek założony na planie prostokąta, z dwoma wysuniętymi z lica tylnej ściany skrzydłami. Na osi tylnej elewacji półkoliste wybrzuszenie w formie apsydy, mieszczące klatkę schodową. Główne wejście – od strony placu Litewskiego – poprzez hall prowadzi do ustawionego prostopadle korytarza. Biegnący wzdłuż osi korytarz przesklepiony kolebkowo. Drugie wejście usytuowane we wschodniej części pałacu, poprzedzone betonowymi schodkami. Piętra dostępne z jedynej klatki schodowej, znajdującej się na osi drzwi wejściowych. Schody o drewnianych, gładkich stopniach. Początki biegów zaznaczone arkadą. Na parterze, w korytarzu zejście do suteryn oraz piwnic sklepione kolebkowo.

Elewacja frontowa (południowa) – symetryczna, siedemnastoosiowa z kolumnowym portalem na osi. Korpus główny wyodrębniony nieznacznie wysuniętymi z lica muru pilastrami. Również skrajne osie skrzydeł zaakcentowane pilastrami. Portal w kształcie fragmentu belkowania wspartego dwoma jońskimi kolumnami. Otwory okienne parteru pozbawione ciekawszej dekoracji. W drugiej kondygnacji okna ujęte jońskimi pilastrami na postumentach, wspierającymi pełne belkowanie. Nad otworami trójkątne szczyty. Skrajne okna korpusu oraz skrzydeł półkoliście zamknięte. Nad oknami trzeciej kondygnacji puste gzymsy okienne.

Elewację wieńczy odcinek muru w formie attyki z napisem „NAUKA W SŁUŻBIE LUDU”.

Elewacja wschodnia – symetryczna, pięcioosiowa z drzwiami na osi.

Elewacja zachodnia – pięcioosiowa, asymetryczna z lekko zryzalitowaną skrajną, południową osią. Dekoracje analogiczne jak na fasadzie.

Elewacja północna – symetryczna, siedemnastoosiowa z półkolistą klatką na osi. Po bokach wysunięte z lica muru trójosiowe skrzydła. Korpus główny ośmioosiowy, z zejściem do suteryn na skrajnej zachodniej osi. Podziały dekoracji elewacji analogiczne jak na fasadzie.

Porównując projekt fasady ze stanem obecnym, możemy stwierdzić, że w układzie przestrzennym i wystroju architektonicznym nie zaszły żadne zmiany. Jedynym, z końca lat osiemdziesiątych XX wieku, rozwiązaniem jest wykonanie wejścia na osi elewacji bocznej od wschodu.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Denys M., Wyszkowski M., Lublin i okolice. Przewodnik, Lublin 2001.
Kurzątkowski M., Pałac Radziwiłłowski obecnie Uniwersytet. Studium historyczno-architektoniczne, Warszawa 1966.
Lakutowicz A., Kręglicki L., Projekt kolorystyki opracowany na podstawie sondażowych badań tynków i warstw malarskich, Lublin 1993, nr arch. PSOZ Lublin – 4726.
Stankiewicz T., Adaptacja parteru dla potrzeb Alliance Française, Lublin 1990, nr arch. PSOZ Lublin – 4419.
Teodorowicz-Czerepińska J., Rozpoznanie historyczne i wytyczne konserwatorskie, Lublin 1993, nr arch. PSOZ Lublin – 4686.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Słowa kluczowe