Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Stefan Kiełsznia (1911–1987)

Nowa 1, Nowa 3, Nowa 5, Nowa 7, itd., itd. Skład szkła M. Aszman, Magazyn Mebli H.M. Gladsztejn, Sprzedaż Wędlin J. Rydzewski, Skład win, wódek i likierów, Apteka Magistra Szeligi. I dalej... Ulica Lubartowska. Skręt w prawo. Ulica Kowalska. A może w lewo i w górę – na Świętoduską. Dom po domu. Krok po kroku. Sklep obok sklepu. Kolejne drzwi. Kolejne witryny. Kolejne reklamy. Tak można wędrować po Lublinie, oglądając zdjęcia wykonane tuż przed wybuchem II wojny światowej przez Stefana Kiełsznię.

Lublin, ulica Nowa 1 i Nowa 3
Lublin, ulica Nowa 1 i Nowa 3 (Autor: Kiełsznia, Stefan (1911-1987))

Spis treści

[RozwińZwiń]

„Na wieczną rzeczy pamiatkę”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Stefan Kiełsznia (1911–1987) księgarz, fotograf, dokumentalista przedwojennego Lublina. W młodości interesował się malarstwem, jednak warunki materialne nie pozwoliły mu na kształcenie się w kierunku sztuk plastycznych. Pracownik księgarni św. Wojciecha, miłośnik książek. W dwudziestoleciu międzywojennym był posiadaczem największego w Lublinie księgozbioru dotyczącego fotografii. Członek Lubelskiego Towarzystwa Fotograficznego.
O swoim fotografowaniu mówił:
 
na wieczną rzeczy pamiątkę. Nie miałem ciągot do modnego przed wojną artyzmu. W fotografowaniu widziałem doskonały instrument zatrzymywania czasu.

Ulica Kowalska nr 12 - 14 w Lublinie. Sklejka ze zdjęć Stefana Kiełszni
Ulica Kowalska nr 12 - 14 w Lublinie. Sklejka ze zdjęć Stefana Kiełszni (Autor: Kiełsznia, Stefan (1911-1987))

Dokumentowanie LublinaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W okresie międzywojennym Stefan Kiełsznia zdokumentował ulice znajdujące się w śródmieściu Lublina: Nową, Lubartowską, Świętoduską, oraz ulice znajdujące się na terenie nieistniejącej dzielnicy żydowskiej: Kowalską, Szeroką, Krawiecką. Obecnie znanych jest 145 fotografii.
 
Do 2010 roku przypuszczano, że Stefan Kiełsznia wykonał zdjęcia w roku 1937 lub 1938 na zamówienie miejskiego konserwatora zabytków – Józefa Dutkiewicza. Akcja miała poprzedzać plany lubelskiego magistratu, który podjął uchwałę o przebudowie niektórych obszarów w mieście. Szczegółowe badania przeprowadzone przez Marcina Fedorowicza, polegające na analizie plakatów i ogłoszeń znajdujących się na sfotografowanych budynkach, pozwalają przypuszczać, że zdjęcia zostały wykonane wcześniej – prawdopodobnie około 1934 roku.
 
Podobna sytuacja dotyczyła aparatu, którym wykonano zdjęcia. Pierwotnie przypuszczano, że Stefan Kiełsznia wykonał zdjęcia, używając aparatu Rolleiflex, ponieważ w swoich wspomnieniach mówił o pracy z tym typem aparatu. Jednak analiza fotografii – a szczególnie fakt, że przed 1939 rokiem Rolleiflex nie produkował aparatów do filmów 35 mm, na których zostały wykonane ujęcia – pozwala przypuszczać, że podczas swojej pracy Stefan Kiełsznia posługiwał się aparatem Leica. Używał negatywów firm: Mimosa i Gavaert.
 
ulica Nowa 19 (obecnie Lubartowska 21) w Lublinie. Sklejka ze zdjęć Stefana Kiełszni
ulica Nowa 19 (obecnie Lubartowska 21) w Lublinie. Sklejka ze zdjęć Stefana Kiełszni (Autor: Kiełsznia, Stefan (1911-1987))
Na zdjęciach widoczne są głównie partery kamienic. Praca fotografa charakteryzuje się wielką precyzją; była wykonywana z ogromną systematycznością. Kamienica po kamienicy zostały utrwalone kolejne budynki. Na fotografiach, oprócz architektury, szyldów, typowej dla tamtych czasów nawierzchni ulic, kiosku z gazetami widoczni są ludzie przemierzający miasto w ciągu dnia. Uwagę oglądającego zdjęcia może zwrócić kobieta z tobołkiem na placach, grupa dzieci, mężczyzna w kapeluszu patrzący wprost w obiektyw aparatu, kobieta zamiatająca ulicę, mężczyźni stojący w bramie jednej z kamienic.
 
Kiełsznia na jednej z fotografii utrwalił wyładunek z wozu zaprzężonego w konie, na innym stojącą dorożkę, na jeszcze innym pusty wózek dziecięcy. Kilka postaci powtarza się na zdjęciach, możemy prześledzić drogę ich wędrówki po mieście. Jest pośród zdjęć Kiełszni zdjęcie unikalne – adres: Szeroka 28. Dom Widzącego z Lublina. Jest to jedyna zachowana do dziś fotografia, na której możemy obejrzeć ten wyjątkowy dom.
 

600 zdjęćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nieznana jest liczba wykonanych przez Stefana Kiełsznię zdjęć. W jednym z udzielonych wywiadów autor wspomina, że do wybuchu II wojny światowej wykonał około 600 fotografii. Liczba ta prawdopodobnie dotyczy wszystkich wykonanych przez Kiełsznię do 1939 roku zdjęć, nie tylko kolekcji z lubelskich ulic. Wiadomo na pewno, że ze względu na zbyt duże koszty fotograf nie miał możliwości wykonania odbitek ze wszystkich klisz. Nie są znane okoliczności przechowywania negatywów i odbitek w czasie okupacji. Wiadomo natomiast, że po wojnie Stefan Kiełsznia był wielokrotnie nachodzony przez UB za współpracę z Armią Krajową musiał zniszczyć część swojego dorobku. Nie przywiązywał do niego zresztą zbyt dużej wagi: Do pozostałych po zawierusze wojennej resztek nie przywiązywałem żadnej wagi. Leżały zapomniane. Przeglądając je któregoś dnia uzmysłowiłem sobie jednak, że takiego Lublina już nie ma, nie pamięta go już młode pokolenie.
 
Zachowana do dziś kolekcja zdjęć zawierających motywy lubelskich ulic wykonanych przez Stefana Kiełsznię liczy 145 fotografii. Na zbiór składa się: 107 klatek negatywu 35 mm, 11 małoobrazkowych, żelatynowo-srebrowych odbitek wznowionych na papierze barytowym o formacie 13 x 18 cm oraz 28 żelatynowo-srebrowych odbitek wznowionych na papierze barytowym o formacie 23 x 36 cm.
 
Większość zdjęć znajduje się w zbiorach syna Stefana Kiełszni, Jerzego. Pozostałe, znajdujące się początkowo w archiwum Symchy Wajsa, zostały przekazane do Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”. Wszystkie materiały zostały zdigitalizowane i od 2010 roku wchodzą w skład Archiwum Cyfrowego Stefana Kiełszni. Archiwum powstało w wyniku polsko-niemieckiego projektu Bławatne z Lublina.
 

Pierwsze wystawyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Większość z przedwojennych zdjęć Stefana Kiełszni zostało po raz pierwszy wywołanych dopiero w latach 70. XX wieku. Pierwsza wystawa zatytułowana Dawny Lublin na fotografiach Stefana Kiełszni odbyła się 1977 roku z inicjatywy Henryka Gawareckiego. Na wystawie znalazły się między innymi zdjęcia z ulicy Nowej, Kowalskiej, Szerokiej, widoki Zamku, fotografie wykonane na terenie Starego Miasta. Dziesięć lat później zdjęcia zostały opublikowane w albumie Lublin trzech pokoleń.

Na początku lat 80. XX wieku zbiorem zainteresował się Murray Forbes z USA, który z ramienia Fundacji Nawigator z Bostonu zorganizował wystawę zdjęć dokumentujących życie polskich Żydów przed wojną. Znalazły się pośród nich zdjęcia Stefana Kiełszni. Wystawa była pokazywana m.in. w Bostonie, San Francisco, Paryżu, Tel Avivie. Niestety, w trakcie tego objazdu wiele zdjęć zaginęło.

Pod koniec lat 90. XX wieku zdjęcia Stefana Kiełszni pojawiły się jako element stałej ekspozycji znajdującej się w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN”. Były eksponowane na trzech wystawach: Wielka Księga Miasta, Portret Miejsca, Pamięć Miejsca. Zdjęcia przedstawiające ulice przedwojennego Lublina zostały także użyte do budowy makiety przedwojennego Lublina wchodzącej w skład ekspozycji znajdującej się w ośrodku, oraz do budowy makiety Lublina 3D, tworzonej w ramach projektu „Lublin 2.0”.

Nie tylko międzywojnieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Stefan Kiełsznia w lipcu 1944 roku wykonał zdjęcia na terenie więzienia na Zamku, w jednej z cel baszty zamkowej, gdzie odbywały się egzekucje więźniów. Dokumentował też zniszczenia wojenne. Po wojnie fotografował wydarzenia rozgrywające się w Lublinie. Do końca życia był aktywnym członkiem Lubelskiego Towarzystwa Fotograficznego, gdzie m.in. prowadził bibliotekę. Był uczestnikiem wielu konkursów fotograficznych i wielokrotnym ich zwycięzcą.
 
W 2011 roku, z okazji 100. rocznicy urodzin Stefana Kiełszni, Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” zrealizował edukacyjno-artystyczny projekt: Sztuka Pamięci. Kiełsznia, który był cyklem interdyscyplinarnych działań skoncentrowanych wokół sylwetki lubelskiego fotografa.

Kiełsznia/GrossarthBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zdjęcia Stefana Kiełszni, wielokrotnie reprodukowane w albumach o Lublinie oraz na stałe eksponowane we wnętrzach Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” stanowią inspirację dla artystów współczesnych. Jedną z takich artystek jest Ulrike Grossarth z Drezna, która po obejrzeniu zdjęć Kiełszni w 2006 roku zaczęła realizować swój projekt artystyczny Bławatne z Lublina.

Opowiadając o swoim odbiorze zdjęć powiedziała:

Kiedy (...) po raz pierwszy zetknęłam się ze zdjęciami Stefana Kiełszni (...) ogarnął mnie zachwyt. Od pierwszej chwili byłam przekonana, że tu w sposób naturalny zostało uwidocznione coś, co w swojej praktyce artystycznej próbowałam odnaleźć od lat. Różne płaszczyzny zarówno fotografii, jak i ludzkiej aktywności (...) objawiły się tutaj w postaci zwykłego scenariusza codzienności.

Specjalnie podziękowania dla Anny Kiełszni i Jerzego Kiełszni

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pełny wykaz bibliografii dotyczącej Stefana Kiełszni

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Inne materiały

Słowa kluczowe