Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Andrzej Strug (1871–1937)

Andrzej Strug, którego prawdziwe nazwisko brzmiało Tadeusz Gałecki, urodził się 28 listopada 1871 roku w Lublinie, w istniejącej do dzisiaj kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu 38.
Był jednym z najsłynniejszych pisarzy polskich I połowy XX wieku. W okresie I wojny światowej walczył w szeregach Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. W 1918 roku brał udział w tworzeniu Tymczasowego Rządu Ludowego Ignacego Daszyńskiego.

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

KonstantynówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Andrzej Strug był synem Pauliny z Miklaszewskich i Władysława Gałeckiego, lubelskiego kupca wywodzącego się ze starej rodziny szlacheckiej; uczestnika powstania styczniowego. Dość wcześnie, bo już w 1880 roku, Tadeusz Gałecki przeniósł się pod Lublin, do nabytego przez ojca niewielkiego majątku w Konstantynowie, położonego na terenach dzisiejszej Poczekajki, w lubelskiej dzielnicy Węglin. Po latach pracy w mieście ojciec powrócił do rodzinnych korzeni i tradycji gospodarowania na wsi. Konstantynów to miejsce szczególnie ważne w biografii Tadeusza Gałeckiego, gdyż swój przyszły, artystyczny pseudonim Andrzej Strug, którym posługiwać się będzie od 1905 roku, wymyślił w oparciu o wspomnienia z lubelskich lat młodości, biorąc go od imienia i nazwiska starego woźnicy zatrudnionego w ojcowskim majątku.

EdukacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1883 roku Tadeusz Gałecki rozpoczął swoją edukację w gubernialnym gimnazjum w Lublinie przy ulicy Namiestnikowskiej, obecnie Narutowicza (przez tę szkołę przeszli także Bolesław Prus i Aleksander Świętochowski). Został członkiem tajnego kółka samokształceniowego, którego celem było czytanie przez uczniów zakazanych dzieł i nielegalne „uzupełnianie” młodzieńczej formacji intelektualnej. W 1893 roku, po zdanej maturze, Tadeusz Gałecki kontynuował swoją edukację, zapisując się do Instytutu Rolnictwa i Leśnictwa w Puławach, co, jak się wydaje, było w dużej mierze podporządkowaniem się woli rodziców. Wtedy też, w grudniu 1895 roku, kilka miesięcy po śmierci ojca, miało miejsce jego pierwsze aresztowanie przez władze carskie za udział w tajnym Kole Oświaty Ludowej, utworzonym przez studentów puławskiego Instytutu. Po tygodniowym pobycie w więzieniu na lubelskim zamku, Tadeusz Gałecki został przeniesiony do osławionego X pawilonu warszawskiej Cytadeli, gdzie spędził siedemnaście miesięcy, a następnie został zesłany w 1897 roku na trzy lata przymusowego pobytu w gubernii archangielskiej. Na zesłaniu miały miejsce jego pierwsze próby literackie i tłumaczenia polskiej literatury na język rosyjski (np. Irydiona Krasińskiego czy Lalki Prusa). Po powrocie do Warszawy kontynuował działalność niepodległościową w tajnych kółkach robotniczych PPS. W 1901 roku, po sprzedaniu ojcowskiego majątku Konstantynów, podjął studia na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego – opuścił Królestwo i przeniósł się do Galicji.

DebiutBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W tym samym roku Tadeusz Gałecki zadebiutował swym znakomitym studium krytycznym o Stefanie Żeromskim, za które uzyskał pierwszą nagrodę w konkursie Związku Naukowo-Literackiego we Lwowie. Wtedy też odkrył Zakopane i od tej chwili rozpoczęła się jego autentyczna fascynacja Tatrami i pasja wędrowania po górach, pod których urokiem pozostał aż do końca swego życia. W latach 1903–1904 współpracował z warszawskim tygodnikiem literackim „Ogniwo” oraz krakowskim dziennikiem socjalistycznym „Naprzód”, w którym, w grudniu 1904 roku, ukazał się jego pierwszy debiutancki utwór jako pisarza, nowela Nekrolog, podpisany pseudonimem Andrzej Gąsienica (kolejne jego utwory drukowane w tej gazecie w następnym roku będą podpisane już pseudonimem Andrzej Strug). W czasie rewolucji 1905 roku pisarz powrócił do Królestwa, rozpoczął współpracę z tajną „Gazetą Ludową”, pisał też dla „Robotnika Wiejskiego”. Był aktywnym członkiem PPS, pracownikiem Wydziału Wiejskiego partii, przybierał konspiracyjny pseudonim towarzysz August, czasami też używał innego – Kudłaty (to z pewnością ze względu na jego bujne włosy, które takimi pozostaną – mimo przyprószenia siwizną – aż do jego śmierci). W maju 1907 roku został ponownie aresztowany, więziony w twierdzy brzeskiej, następnie skazany na zsyłkę do Wiatki. Ostatecznie, karę tę władze carskie zamieniły mu na przymusowe opuszczenie terenów Królestwa na czas trwającego na jego terytorium stanu wojennego.

EmigracjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przez Kraków i Zakopane, Strug skierował swe emigracyjne kroki do Paryża, gdzie aż do wybuchu I wojny światowej zajmował się twórczością krytyczną i literacką, której głównym tematem były losy polskich rewolucjonistów i ich walka o wolność i niepodległość. W 1908 roku ukazała się powieść Jutro, następnie pierwsza część jego cyklu nowel Ludzie podziemni, rok później dwie dalsze: Ze wspomnień starego sympatyka oraz W twardej służbie. W 1910 roku wychodzą Dzieje jednego pocisku (przeniesione na ekran w 1980 roku przez Agnieszkę Holland w filmie pod tytułem Gorączka), w roku następnym cykl opowiadań Ojcowie nasi poświęcony losom uczestników powstania styczniowego, zaś w 1912 roku powieść Portret. W latach 1912–1913 w dzienniku lwowskim „Wiek Nowy” była drukowana jego powieść satyryczna Zakopanoptikon, a w roku 1914 w tygodniku „Świat” ukazała się w odcinkach powieść Pieniądz, ciekawe studium wpływu wartości pieniądza na psychikę człowieka.
Paryskie lata to także okres ciągłego angażowania się Struga w sprawy bieżącej polityki i walki niepodległościowej. W lutym 1909 roku wstąpił do PPS–Frakcji Rewolucyjnej i aż do 1914 roku aktywnie uczestniczył w pracach komitetu paryskiego tej partii. W 1912 roku przystąpił do organizowanego przez Józefa Piłsudskiego Związku Walki Czynnej, a po powrocie do kraju, 11 sierpnia 1914 roku, zgłosił się w Krakowie na ochotnika do formujących się właśnie w Galicji Legionów Polskich. Jako ułan Beliny-Prażmowskiego stoczył pierwsze boje z wojskami rosyjskimi, a 30 lipca 1915 roku wkroczył ze swym szwadronem pod dowództwem porucznika Stanisława Grzmota-Skotnickiego do wyzwolonego przez legionistów Lublina, następnie wziął udział w ciężkich walkach frontowych na Wołyniu, gdzie został ranny w płuca. Ze względu na zły stan zdrowia od marca 1916 roku przebywał na leczeniu i rekonwalescencji w szpitalu w Lublinie, potem w Kamińsku i Zakopanem, a na jesieni tego roku zmuszony był opuścić czynną służbę legionową. Działał jednak nadal na rzecz wolnej Polski w utworzonej przez Piłsudskiego tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w Warszawie. W 1918 roku przybył ponownie do Lublina, aby 7 listopada objąć tekę wiceministra propagandy w tworzącym się Tymczasowym Rządzie Ludowym Ignacego Daszyńskiego z siedzibą w pałacu Lubomirskich. W latach 1918–1919 redagował dziennik POW „Rząd i Wojsko”. Za służbę w Legionach, POW, i swą działalność niepodległościową otrzymał po wojnie order Virtuti Militari 5 klasy, Krzyż Walecznych i Krzyż Niepodległości.

Działalność politycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W wolnej Polsce Andrzej Strug stał się aktywnym działaczem społecznym i politycznym, wiernym do końca życia swym PPS-owskim ideałom. W 1920 roku objął kierownictwo literackie lewicowego tygodnika kulturalnego „Światło”, dwa lata później współtworzył Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych (TUR), został prezesem Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela (od 1934 roku), a w 1936 roku członkiem Komitetu Centralnego Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). Aż do śmierci zasiadał w Radzie Naczelnej PPS. W latach 1928–1930 był senatorem Rzeczypospolitej wybranym z listy tej partii. W 1930 roku protestował przeciwko aresztowaniu i osądzeniu przez ówczesne władze działaczy Centrolewu, piętnując głośno wyrok skazujący ich na więzienie w twierdzy brzeskiej. Był coraz bardziej krytyczny do politycznej rzeczywistości Polski lat 30. i rządzącego obozu, czego ostentacyjnym wyrazem było odmówienie przez niego w 1933 roku przyjęcia godności członka Polskiej Akademii Literatury.

Praca literackaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Aktywność polityczna nie przeszkadzała Strugowi w kontynuacji pracy literackiej. Był członkiem PEN-Clubu i Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy, dwukrotnie też (1924, 1935) prezesem warszawskiego oddziału Zawodowego Związku Literatów Polskich. Od czasów I wojny światowej ukazała się większość jego najważniejszych utworów – Chimera (1917), w zasadzie autobiograficzna powieść opisująca stan umysłów i emocji Polaków w oczekiwaniu na Niepodległą, Odznaka za wierną służbę (1921), osobiste wspomnienia-dziennik z okresu służby w Legionach; enigmatyczna, tajemniczo-przygodowa Wyspa Zapomnienia (1921) drukowana w „Kurierze Lwowskim”; następnie porażająca opowieść o doświadczeniach czasów rewolucji bolszewickiej, Mogiła nieznanego żołnierza (1922); zbiór socjologicznych nowel Kronika świeciechowska (1924); na poły autobiograficzna, rozliczeniowa powieść Pokolenie Marka Świdy (1925); polityczna powieść satyryczna Wielki dzień (1926) drukowana w „Kurierze Porannym”; oraz równie satyryczna, sensacyjno-przygodowa Fortuna kasjera Śpiewankiewicza (1928); zbiór wojennych opowiadań Klucz otchłani (1929); pacyfistyczna, przejmująca w swym obrazie wojny trzytomowa powieść Żółty krzyż (1932-33); pierwszy tom jego oskarżycielskiego sprzeciwu wobec zagrożeń i wynaturzeń światowego kapitalizmu, Miliardy (1937). Drugi tom tej powieści ukazał się już po śmierci Struga (1938), niedokończony; podobnie też jak i nieukończona została jego satyryczna, krytykująca wady i przywary przedwojennej polskiej rzeczywistości, powieść W Nienadybach byczo jest.

DorobekBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Niesłychana wręcz plastyczność obrazów, bogactwo wątków, wartkość akcji, satyryczny zmysł, czasem wręcz na granicy groteski, świetne dialogi, a także znakomite opisy różnorodnych stanów i głębin ludzkiej psychiki pozwalają lepiej zrozumieć, że proza Andrzeja Struga stanowi bogaty materiał filmowy, i że sam pisarz w oparciu o własne teksty stał się autorem kilku scenariuszy filmowych (Mogiła nieznanego żołnierza, scenariusz napisany w 1927 roku, czy Pokolenie Marka Świdy, powieść, która została przeniesiona na ekran w 1929 roku pod tytułem Grzeszna miłość). Wydaje się też, że owo szczególne studiowanie różnorodnych stanów psychologicznych człowieka, czasem na pograniczu jawy, snu, halucynacji, fantasmagorii czy telepatii, oraz chęć zgłębiania najskrytszych tajemnic ludzkiej psychiki mają u Struga związek z jego zainteresowaniem się ezoteryką i okultyzmem, oraz z jego długoletnim związkiem z wolnomularstwem. Strug miał pierwsze kontakty z masonerią jeszcze podczas swojego pobytu w Paryżu, następnie w 1920 roku współtworzył Wielką Lożę Narodową Polską, pełniąc w niej czynnie wiele ważnych funkcji i godności (w latach 1922–1929 był Wielkim Komandorem Rady Najwyższej Polski, oraz Wielkim Mistrzem od 1922 do 1925 roku), biorąc udział w kilku międzynarodowych konferencjach wolnomularskich (Lozanna 1922, Bukareszt 1926, Paryż 1929). Przyjął w loży imię braterskie Stanisława Borszowskiego, tak jak jego powieściowy bohater, Przecław w Chimerze. Nawet jeśli z początkiem lat 30. Strug powstrzymywał się od aktywnego udziału w działalności wolnomularskiej (pozostawał w tzw. uśpieniu), oficjalnie ze względu na stan zdrowia, to z pewnością liczne wątki masońskie i okultystyczne można odnaleźć w jego utworach literackich (zwłaszcza w Wyspie Zapomnienia).

Andrzej Strug był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była daleka krewna, Honorata Rechniowska, z którą ożenił się 20 września 1901 roku. Po jej śmierci (na raka mózgu), 21 marca 1928 roku, pisarz wstąpił, 4 lipca 1929 roku, w nowy związek małżeński z dużo młodszą od siebie Nelly (Eleonorą) Grzędzińską (siostrą Januarego, polskiego pisarza rodem z Lublina), która aż do śmierci pisarza pozostała jego wierną towarzyszką życia, sekretarką czule opiekującą się mężem coraz bardziej dotkniętym śmiertelną chorobą nerek; sprawującą pieczę nad jego bogatą spuścizną literacką i pisarskim archiwum.
Pisarz umarł 9 grudnia 1937 roku w Warszawie, w której mieszkał nieustannie od zakończenia I wojny światowej. Jego pogrzeb dwa dni później zgromadził na ulicach stolicy prawdziwe tłumy ludzi, licznie przybyłych z całej Polski, aby oddać mu ostatni hołd. Trumna na lawecie prowadzonej przez szwadron kawalerii przykryta była czerwonymi i czerwono-białymi sztandarami, udekorowanymi wstęgą orderu Virtuti Militari. Na Powązki odprowadzali pisarza zarówno działacze PPS z Tomaszem Arciszewskim na czele, jak i przedstawiciele ówczesnych władz państwowych z wiceministrem oświaty Aleksandrowiczem; delegacje Sejmu i Senatu, Związku Literatów Polskich, Polskiej Akademii Literatury, legioniści, robotnicy, mieszkańcy Warszawy i całego kraju. Nad grobem Struga grano zarówno Czerwony Sztandar, jak i Pierwszą Brygadę.

 

Opracował: Paweł Matyaszewski
Redakcja: Monika Śliwińska