Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Architektura i urbanistyka Lublina – słowniczek

zawiera podstawowe terminy architektoniczne pojawiające się w tekstach portalu Pamięć Miejsca dotyczących architektury

 

Aedicula / Edicula
nisza w zewnętrznej ścianie budynku, zwieńczona frontonem opartym na kolumnach
Alkierz
wydzielony w bryle budynku narożnik lub narożna dobudówka, na planie prostokąta. Alkierz może być kryty oddzielnym dachem.

Budowla alkierzowa (alkierzowy układ budowli)
układ architektoniczny budynków założonych na planie prostokąta polegający na podkreśleniu narożników budowli przez sytuowanie w nich dwóch lub czterech alkierzy czyli kwadratowych lub prostokątnych dobudówek, krytych oddzielnymi dachami. Układ był charakterystyczny zwłaszcza dla szlacheckich i magnackich dworów budowanych w XVI i XVII wieku.
Apsyda / absyda
pomieszczenie najczęściej na planie półkolistym zamykające prezbiterium lub nawę.  
Archiwolta
profilowane lub ornamentowane obramienie arkady.
Arkada
element architektoniczny składający się z dwóch podpór, np. kolumn zamkniętych górą łukiem.
 
Atektoniczność bryły
zastosowanie w dekoracji architektonicznej budynku takich rozwiązań dekoracyjnych, które powodują, że budowla traci swoją jednolitość i zwartość konstrukcyjną.
 
Attyka
najwyższa część ściany budynku, umieszczona ponad gzymsem wieńczącym budowlę, stanowi ściankę poddasza lub element wolno stojący zasłaniający dach, pełniący funkcję dekoracyjną. W czasie największego rozwoju, który przypadał na 1 poł. XVII wieku, attyki były bardzo ozdobne. Najpiękniejsze zachowały się w Kazimierzu i Zamościu.
Blenda
motyw dekoracyjny w formie płytkiej wnęki w murze, w formie arkady lub okna.  
Boniowanie
opracowanie lica muru lub tynku aby zaakcentować krawędzie prostokątnych kamieni w celu uzyskania efektu dekoracyjnego. Powstają w ten sposób pionowe i poziome podziały rowkowe powierzchni. Wyróżnia się kilka typów boniowania, w zależności od typu zastosowanych rowków.
 
Budowla o cechach palladiańskich (palladianizm)
klasycyzm w architekturze, rozwijający się pod wpływem teorii i twórczości włoskiego architekta tworzącego w okresie renesansu - Andrea Palladia. Dzieła cechuje monumentalna prostota, doskonałość proporcji, ograniczenie zdobnictwa a także często stosowany wielki porządek czyli układ elewacji, w którym kolumny lub pilastry przeprowadza się przez całą wysokość kilkukondygnacyjnego budynku.
 
Cios
kamień ciosany, blok kamienny przycięty w kształcie prostopadłościanu lub sześcianu, o obrobionej powierzchni, osadzany w murze w regularnie układanych warstwach.
 
Elewacja
lico budynku, jedna z jego zewnętrznych ścian, wraz ze wszystkimi jej elementami. Elewacje określa się według położenia względem stron świata (wschodnia, północna, itd.) lub otoczenia (frontowa, tylna, boczna, ogrodowa)
 
Esownica
element dekoracyjny lub ornamentalny utworzony ze zwiniętych ślimacznic, tworzących kształt podobny do litery S. Jest to jeden z najczęściej stosowanych motywów na grzebieniach attyk. Szczególną formą esownicy są spływy wolutowe stosowane w fasadach wypełniające przestrzeń narożną pomiędzy węższą i szerszą kondygnacją.
 
Fasada
elewacja budynku, w której znajduje się główne wejście. Jest zazwyczaj wyróżniona bogatym opracowaniem plastycznym. W architekturze miejskiej stanowi ważny element kompozycji urbanistycznej.
 
Fiala / iglica
zakończenie szczytu wieży lub hełmu w kształcie wydłużonego stożka.
Filala lub pinakiel w architekturze gotyckiej to mała wieżyczka umieszczona na filarze przyporowym.
Fryz
poziomy pas dekoracyjny.
Fronton (przyczółek, naczółek, szczyt)
wykształcony w architekturze antycznej szczyt budynku, górna część fasady ograniczona krawędziami dwuspadowego dachu. Pole wewnętrzne frontonu nosi nazwę tympanonu. Fronton trójkątny jest jednym z najczęściej stosowanych elementów w architekturze klasycystycznej lub posługującej się formami klasycznymi. Małe frontony oparte na kolumienkach lub pilastrach wieńczące otwory okienne, wejściowe, wnęki są charakterystycznym elementem architektury nowożytnej. Frontony są także wykorzystywane w konstrukcjach ołtarzowych, nagrobkach itp. Nieprawidłowe jest określanie fasady budynku terminem fronton.
 
 
Gmerk
znak kamieniarski, sygnatura autora.
Gzyms
wysunięty przed lico ściany element poziomy, zwykle profilowany. Pełni funkcje praktyczne - ochrona ściany przed ściekającą wodą opadową, oraz dekoracyjne.
 
 
Herma
element architektoniczny w formie słupa zwężającego się ku dołowi, zwieńczonego głową lub popiersiem.  
Kartusz
ozdobnie wydzielona płaszczyzna owalna, prostokątna lub sercowata, przeznaczona do umieszczenia na niej inskrypcji, emblematu, herbu, malowidła. Obramienie często może przybierać formę zwoju z odwiniętymi brzegami, natomiast cały kartusz może być podtrzymywany przez putta, zwierzęta itp.
 
Krenelaż (blanki)
strzelnice w murach obronnych, mające formę regularnych występów w kształcie prostokątnych zębów.
 
Krużganki
ciąg komunikacyjny, rodzaj otwartej galerii, biegnącej najczęściej od strony wewnętrznego dziedzińca budynku, z  jednej lub kilku stron,  w jednej lub kilku kondygnacjach. Krużganki są otwarte arkadami filarowymi lub kolumnowymi, przykryte stropem lub sklepieniem.
 
 
Kulisa
element kompozycyjny, tło dla architektury, najczęściej w postaci kompozycji ogrodowej.  
Lizena
element podziału ściany, dekoracyjny, płaski, pionowy występ przypominający pilaster ale pozbawiony głowicy i bazy.
 

 
Lukarna (zw. facjatką)
okno lub okienko w połaci dachowej.
 
Maswerk
dekoracja architektoniczna charakterystyczna dla sztuki gotyckiej stosowana do wypełniania otworów okiennych.
 
Nadokiennik
gzyms lub fronton nad otworem okiennym. 
Nisza / wnęka
wgłębienie w murze o kształcie prostokątnym lub półkolistym, zamknięte półkoliście, czasami zwieńczone frontonem, przeznaczone do umieszczenia rzeźby.
 
Orientowana budowla
budynek sakralny, którego prezbiterium jest zwrócone na wschód.  
Pierzeja
ciąg elewacji domów stojących w jednej linii, stanowiących ścianę placu lub ulicy.
 
Pilaster
płaski filar występujące ze ściany, składający się z elementów analogicznych do kolumny (baza, trzon, głowica) służący do dekoracji ściany budowli. W zależności od rodzaju zastosowanej głowicy wyróżniamy pilastry jońskie, korynckie, toskańskie, kompozytowe.
 
Płycina
najczęściej prostokątne lekko wgłębione i oprofilowane pole, w którym umieszcza się dekorację malarską lub rzeźbiarską.
 
Portyk kolumnowy
wejście do budynku, lub przedsionek osłonięty dachem wspartym na kolumnach, dzięki czemu stanowi otwarte wnętrze w rodzaju galerii.
 
Prezbiterium
w kościołach orientowanych wschodnia część budynku, w której znajduje się ołtarz główny.
Przypora (filar przyporowy, skarpa, szkarpa)
charakterystyczny dla architektury gotyckiej silnie występujący z zewnętrznej ściany budynku pionowy filar stosowany dla jej wzmocnienia.
 
Rocaille (ornament muszlowy)
asymetryczny motyw ornamentalny przypominający wyginające się taśmy, miejscami przechodzące w kształty podobne do muszli, strzępiastych grzebieni, którym towarzyszą gałązki, zwierzęta itp. Rocaille jest głównym motywem ornamentyki rokokowej.
 
Rozeta
w ornamentyce motyw stylizowanego, rozchylonego kwiatu. W architekturze kolisty otwór okienny, umieszczony nad portalem, wypełniony bogatą dekoracją, najczęściej witrażem.  
Ryzalit
występująca z lica elewacji część budynku, tworząca z nim organiczną całość. Ryzality mają plan prostokąta, półkola, trapezu, są równe wysokością z elewacją do której przylegają. Istnieją ryzality środkowe, boczne i narożne.
 
Sgrafitto
technika malarstwa ściennego polegająca na pokrywaniu muru dwiema warstwami barwnego tynku i wyskrobywania rysunku w warstwie zewnętrznej, przez co odsłania się warstwę spodnią tworząc barwną kompozycję.
 

 
Sklepienie
przekrycie budynku za pomocą konstrukcji, której wewnętrzne naprężenia utrzymujące całe sklepienie przenoszone są na podpory - ściany, słupy, przypory itp. Sklepienia składają się z kilku elementów konstrukcyjnych. Wyróżnia się wiele rodzajów sklepień, niektóre z nich są charakterystyczne dla jednego stylu architektonicznego. Jednymi z najbardziej znanych są: sklepienie kolebkowe zwane też beczkowym (o kształcie połowy walca), sklepienie kolebkowe z lunetami (sklepienie kolebkowe uzupełnione małymi sklepieniami poprzecznymi do osi sklepienia głównego mieszczące otwór okienny), sklepienie krzyżowe (powstające z przenikania się dwu sklepień kolebkowych), sklepienie żebrowe (w którym elementami przenoszącymi obciążenie są żebra), sklepienie krzyżowo-żebrowe (charakterystyczne dla sztuki gotyckiej, będące odmianą sklepienia krzyżowego wzmocnionego w liniach przecinania się kolebek żebrami), sklepienie gwiaździste (odmiana sklepienia krzyżowo-żebrowego, którego podział przekątnymi daje rysunek gwiazdy), sklepienie sieciowe zwane też siatkowym (o żebrach przecinających się ukośnie, równolegle lub prostolinijnie co nadaje kształt sieci), sklepienie kryształowe (sklepienie bezżebrowe ozdobione pryzmatycznymi wgłębieniami tworzącymi dekoracyjny wzór.
 
Spływ wolutowy (woluta, ślimacznica)
element architektoniczny i motyw ornamentalny w kształcie spirali lub zwoju, niekiedy przybiera formę esownicy, której szczególną formą są spływy wolutowe wypełniające przestrzeń narożną pomiędzy węższą i szerszą kondygnacją fasady.
 
Sterczyna
pionowy, wieńczący element dekoracji architektonicznej.
 
Tralki / balustrada tralkowa
balustrada składająca się z członów złożonych z jednego lub dwóch gruszkowatych elementów ustawionych na bazach.  
Trakt
ciąg co najmniej dwóch pomieszczeń znajdujących się na jednej osi, na ogół równoległej do osi podłużnej budynku. Szczególną postacią traktu jest amfilada.
 
Transept
nawa poprzeczna kościoła.  
Tympanon
trójkątne pole zawarte pomiędzy gzymsami frontonu, wypełnione dekoracją rzeźbiarską.
 
Wimperga
wysoki, dekoracyjny trójkąt umieszczony pod ostrołukiem okna lub portalu, zdobiony ornamentalnie.
 

 

Literatura:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Wydanie nowe, red. K. Kubalska - Sulkiewicz, Warszawa 1996.
Zwolińska K., Malicki Z., Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1990.
 
Opracowanie i zdjęcia: Joanna Zętar