Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ulica Zamojska w Lublinie – historia ulicy

Ulica Zamojska została wytyczona w 1815 roku, kiedy władze Królestwa Polskiego podjęły kroki w kierunku odbudowy miasta po wojnach napoleońskich. Wytyczono ją jako jeden z trzech głównych traktów prowadzących do Lublina obok traktu warszawskiego (obecne Aleje Racławickie) oraz traktu na Lubartów, Terespol i Brześć (obecnie ulica Lubartowska).

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

Trakt zamojskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dzięki planom budowy drogi na Zamość udało się zrobić wyjazd z Lublina na wprost kościoła jezuickiego. Kiedy zamierzono budować szosę zamojską, zakupiono ogrody z posesji nr 210 i następnych, aż po ulicę Bernardyńską, którą się do tej pory z Lublina wyjeżdżało. Urządzono nasyp, do wykonania którego użyto gruzów z rozbiórki gmachów kolegium jezuickiego, którego rozbiórkę rozpoczęto już w 1815 r. Rozkopano wzgórze pomiędzy ogrodem misjonarskim i posesjami położonymi po prawej stronie. Odcinek od ul. Królewskiej do ul. Bernardyńskiej powstał w latach 1819–1826. Jak wspomina będący wówczas w Lublinie Seweryn Liniewski: „Właśnie kiedy przybyłem do szkół w roku 1822 – te rozkopy uskuteczniano. Kościół misjonarski stał w obmurowaniu – dostęp do niego był tylko z ulicy Misjonarskiej – dopiero po uregulowaniu szosy mur stary rozrzucono i wystawiono jaki jest obecnie – kościółek się odsłonił i Lublin znakomicie się upiększył"2. Stanisław Staszic w raporcie z 1824 roku uznał, że miejsce na wyjazd od Zamościa zostało trafnie wybrane i daje zajmujący widok na miasto.

Trafność tego osądu warto sprawdzić, oglądając trakt zamojski w obrazie Wjazd gen. Zajączka do Lublina z 1826 roku.

Nazwa ulicyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W XIX wieku ulica zwana była Traktem Piaseckim lub Zamojskim, następnie ulicą Zamojską, a po II wojnie światowej – Mariana Buczka. W 1981 roku część ulicy położoną przy Pałacu Biskupim i seminarium duchownym nazwano imieniem kardynała Stefana Wyszyńskiego. W roku 1990 pozostałej części ulicy Mariana Buczka przywrócono nazwę ulica Zamojska.

Ważne miejsca ulicy ZamojskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dawna ulica Zamojska składa się dzisiaj z dwóch ulic: Wyszyńskiego, która biegnie od ulicy Królewskiej do zbiegu z Bernardyńską, oraz ulicy Zamojskiej, która kończy się starym mostem na Bystrzycy. Z historią tej ulicy związanych jest wiele ważnych miejsc – siedziby instytucji kościelnych i publicznych oraz miejsca kultury i rozrywki:

Kinoteatr „Rusałka”
Otwarty w końcu sierpnia 1898 roku i mieszczący również salę balową, restaurację, letnie werandy, gościł nie tylko trupy teatralne, ale i zespoły sztukmistrzów, magików, cyrkowców.

Kuria Biskupia (ulica Wyszyńskiego, dawniej: Zamojska i Buczka 2)
Kuria składa się ze stojącego w głębi Pałacu Biskupiego i z konsystorza, w których po adaptacji zamieszkali w 1852 roku biskupi lubelscy.

Seminarium duchowne (ulica Wyszyńskiego 6, dawniej: Zamojska 6)
Seminarium założone zostało w 1714 roku i mieściło się w salach poklasztornych ojców misjonarzy. W latach 1918–1922  znajdowały się przy nim sale wykładowe KUL.

Gimnazjum Szperowej (ulica Zamojska 12)
Szkoła funkcjonowało w latach 1916–1933.

Szkoła specjalna (obecnie zespół Szkół nr 4 im. J. Korczaka w Lublinie) (ul. Zamojska 12)
Funkcjonowała w latach 1934–1939.

Szkoła męska im. Stanisława Jachowicza (ul. Zamojska 29)
Placówka funkcjonowała w okresie międzywojennym.

Gimnazjum Biskupie (ul. Zamojska 6, przy Seminarium Duchownym)
Utworzone przez ks. Mariana Fulmana istniało w latach 1925–1934. Początkowo była to prywatna średnia szkoła katolicka dla młodzieży męskiej. Po dziewięciu latach została przeniesiona na Czwartek.

Lubelskie Zakłady Graficzne (ul. Zamojska 12)
Zakłady funkcjonowały od 1936 roku. Od 1955 roku drukowano tam miesięcznik literacki „Kamena”. W 1951 roku zmieniły nazwę na Lubelska Drukarnia Prasowa. Wzniesiono wówczas nowy budynek drukarni: „Wzniesiono go w 1956 roku i tutaj, w jasnych, przestronnych halach, znalazły pomieszczenie liczne lubelskie drukarnie i drukarenki, na czele z owianą tradycją dawną drukarnią Alfonsa Szczuki przy ulicy Buczka 12. Z przedsionka wchodziło się do ogromnej sali na parterze, gdzie huczała maszyna rotacyjna. Na lewo była stereotypia; robiono tam ołowiane odlewy stron gazety z tekturowych matryc odciśniętych na stojącym w głębi sali kalandrze. Za przeszkloną ścianą po prawej stronie - znajdowała się hala maszyn płaskich, na których wówczas drukowano „Kamenę". Dalej był offset i długie, wypełnione drewnianymi stołami pomieszczenie zwane falcownią, gdzie dziesiątki kobiet ręcznie składały, czyli falcowały, wydrukowane arkusze gazet lub książek”.

Drukarnia Majer-Lejb Fraitaga (Zamojska 20)
Została wymieniona w Informatorze Województwa Lubelskiego na rok 1925.

Towarzystwo Dobroczynności (ul. Buczka 4, dawniej Zamojska 212)

Centrala Polskiego Czerwonego Krzyża (ul. Wyszyńskiego)
W czasie wojny PCK mieściło się w drewnianym dworku, szefem PCK był pan Chrystians, a dr Zofia Wojciechowska była głównym lekarzem PCK.

Kawiarnia „Goplanka” (ul. Zamojska 29)
Kawiarnia została wymieniona w Ilustrowanym przewodniku po Lublinie z 1931 roku jako jedna z tańszych restauracji w mieście.

Zabytki ulicy ZamojskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pałac Biskupi
Na nieruchomości, która dziś mieści Pałac Biskupi i kurię, na przełomie XVIII i XIX wieku znajdowały się dwa budynki pałacowe de Chejnów. Pałac zbudowany w 2 połowie XVIII wieku należał do Łańcuchowskich. W 1817 roku nabyty został na siedzibę loży masońskiej „Wolność Odzyskana”, działającej do 1823 roku.
Po zniesieniu lóż w Królestwie Polskim rząd ustąpił budynki Zawidzkim w zamian za kamienicę przy ul. Królewskiej 11. Od tychże Zawidzkich odkupiono nieruchomość w 1845 roku i po wyremontowaniu oddano na potrzeby biskupa lubelskiego. Z pałacem biskupim został połączony pałac konsystorski przez dobudowaną w 1852 roku kaplicę.

Zespół pomisjonarski (ul. Wyszyńskiego 6, dawniej: Zamojska 6)
Budynek, w którym mieści się seminarium duchowne, jest obiektem poklasztornym. Właścicielem tych terenów w początku XVII wieku był arianin Jan Lubieniecki, który wzniósł tu dla siebie dwór i założył cmentarz ariański. W 1696 roku nowa właścicielka, Anna ze Stanisławskich Zbąska, pierwsza poetka polska, autorka Żałosnych trenów napisanych po zgonie trzeciego męża, ofiarowała dwór wraz z gruntem na fundację oo. misjonarzy. Po kasacie zakonu w 1864 roku zabudowania pomisjonarskie przejęło duchowieństwo świeckie. W latach 1907–1908 wystawiono nowe, monumentalne skrzydło o klasycyzującej architekturze według projektu arch. Władysława Sienickiego. Ściany zewnętrzne dworu obiega dookoła płasko rzeźbiony fryz składający się z szeregu medalionów, których treść symbolizuje legendarne i wczesnohistoryczne dzieje Polski. Dekoracja wzorowana na drzeworytach z kroniki polskiej Macieja Miechowity powstała zapewne w połowie XVII wieku. W latach 1825–1826 wystawiony został, do dziś istniejący, neogotycki mur ceglany z ostrołucznymi wnękami, opasujący nieruchomość od ulicy Zamojskiej i Misjonarskiej. W czasie działań wojennych w 1944 roku zniszczona została część skrzydła wschodniego. Odbudowa w 1947–1948 roku nadała wnętrzom w tej części nieco inny charakter.

Kościół OO. Misjonarzy ( ul. Wyszyńskiego 4 )
kościół został wzniesiony w 1696 roku na miejscu zboru ariańskiego.  Pomisjonarski stawiany był w latach 1719—1730 według planów brata zakonnego Augustynowicza . Barokowa budowla założona jest na planie, centralnym na rzucie krzyża równoramiennego z kopułą na przecięciu ramion. Do kościoła przylega neogotycka kaplica z XIX w. We wnętrzu znajdują się dobre barokowe ołtarze, w nich trzy obrazy Szymona Czechowicza z ok. 1735 r. W zakrystii umieszczono portret Jana Tarły, wojewody lubelskiego, jednego z fundatorów, również malowany przez Sz. Czechowicza.

Most na Bystrzycy (łączy ulicę Zamojską z 1-go Maja)
Most, początkowo drewniany, przebudowano na murowany w 1924 r. Na jego miejscu został zbudowany w latach 1908-1909 obecny most. Żelbetową konstrukcję- jedną z pierwszych na ziemiach polskich w technice Henebique'a- zaprojektował inż. Marian Lutosławski, a neogotycką formę nadał mostowi architekt Jan Heurich młodszy wzorując się na paryskim moście ST. Severin, rozpiętym nad Sekwaną. Balustradę mostu złożoną z neogotyckich ostrołuków wieńczyły na obu końcach sterczyny z pięknymi kwiatonami, dziś już niestety niekompletne. Most łączył niegdyś Stare Miasto z jurydyką – odrębnym miasteczkiem zwanym Piaski, a położonym w okolicy dzisiejszego dworca PKP. Prowadzący tam most na Bystrzycy spinał dwie ulice – Nowy Zjazd (ul. Zamojska) i ulicę Foksal, zmienioną w 1928 roku na ulicę 1 Maja. Za mostem stała rogatka miejska zwana „Piasecką”, przy której pobierano opłatę za wjazd do miasta. Na planie Lublina z 1829 roku widoczne są dwa małe kwadratowe budynki tych rogatek po obu stronach drogi. Jeden z nich rozebrany został dopiero w ostatnich latach.

Dawny pałac Wrońskich (ul. Wyszyńskiego 3, d. Buczka 3)
Jest to budynek dawnego browaru, należącego w XVII w. do kupca Bartłomieja Helta, który następnie przeszedł w ręce Lubomirskich, potem zaś Głuskich. W 1816 roku nieruchomość nabył na licytacji Józef Wroński i urządził tam salę teatralną. W poł. XIX w. pałac przeszedł na własność Hussarów, a przed I wojną światową do Paprockich, którzy zniekształcili go przez nadbudowę jednego piętra i poddasza. Po spaleniu sie gmachu teatru w 1802 roku, w pałacu odbywały sie przedstawienia grup teatralnych.

Pałac Sapiechów (ul. Prymasa Wyszyńskiego nr 4, d. Zamojska 212)
Pałac pochodzi z XVIII wieku. W 2. ćwierćwieczu należał do Będkowskich, którzy w 1817 roku rodzina sprzedali część pałacu wraz z placem i ogrodem Towarzystwu Dobroczynności. Już odremontowany budynek w 1908 roku odkupuje od Towarzystwa rodzina Luchtow, napstępnie budynek przechodzi w ręce Papiewskich i Gruszczyńskich.

Zabytki przemysłowe i gospodarczeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Katalog zasobów kulturowych miasta Lublina wymienia przy ulicy Zamojskiej następujące budynki o znaczącej wartości kulturowej i historycznej:

– fabryka powozów, ul. Zamojska nr 16, mur., po 1913.
– dawna fabryka worków potem cykorii i młyn parowy Chaima Lejby Freitaga, ul. Zamojska nr 20, mur, ok. 1903 jako fabryka metalurgiczna następnie fabryka worków, od 1914 fabryka cykorii a od 1924 młyn motorowy, mur., przebud.

Zabudowa mieszkalnaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Katalog zasobów kulturowych miasta Lublina wymienia przy ulicy Zamojskiej następujące budynki o znaczącej wartości kulturowej i historycznej:

Dom, ul. Zamojska nr 10, mur., I poł. XX.
Dom, ul. Zamojska nr 12, mur., pocz. XX.
Dom, ul. Zamojska nr 13 mur., I poł. XX.
Dom, ul. Zamojska nr 14, mur., pocz. XX.
Dom, ul. Zamojska nr 18, mur., ok. 1900.
Zespół domu, ul. Zamojska nr 21:
  a. dom, mur., 1915-1920,
  b. oficyna, mur., 1915-1920.
Dom, ul. Zamojska nr 23, mur., 1905-1915.
Dom, ul. Zamojska nr 27, mur., ok. 1920.
Dom, ul. Zamojska nr 43, mur., ok. 1910.
Dom, ul. Zamojska nr 55, mur., 1907.

Frywolne oblicze ul. ZamojskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zamojska była ulicą, którą na przedwojennej mapie Lublina wyróżniała największa obecność pań lekkich obyczajów. "Ziemia Lubelska" pisała wówczas: “Dochodzą nas skargi za nieporządki na ul. Zamojskiej. Zaledwie się ściemni zaludniają się rogi ul. Bernardyńskiej, Przemysłowej i koło Rusałki za miastem przy ul. Fabrycznej i koło rogatki przy ul. Foksal. Gromady dziewczyn ulicznych i ich opiekunów zachowują się z całą bezkarnością tak, że przejście tymi ulicami nie tylko, że nie należy do przyjemności, lecz nawet stanowi pewne niebezpieczeństwo z powodu częstych bójek i awantur. Przed wojną Lublin tego nie znał, a obecnie orgia zepsucia i prostytucji szerzy się bezkarnie”1. Zamojska była ulicą, na której przebywały przede wszystkim prostytutki żydowskie. Potwierdza to między innymi w swojej książce Róża Fiszman – Sznajdman: “Na lewo w dolnej jej części znajdowało się seminarium duchowne, naprzeciwko – kilka zamieszkanych domów czynszowych, w których, jak mówiono miały swoje meliny prostytutki i sutenerzy”.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przed rokiem 1815 – droga na Piaski;
1819–1826 – wytyczenie i budowa traktu Piaseckiego;
1908–1909 – budowa neogotyckiego mostu na Bystrzycy;
1916–1933 – przy ul. Zamojskiej 12 funkcjonuje Gimnazjum Szperowej;
1918–1922 – przy Seminarium duchownym znajdują się sale wykładowe KUL;
1918–1939 – na ul. Zamojskiej 29 istnieje Męska Szkoła im. S. Jachowicza;
1925–1934 – przy Seminarium duchownym znajduje się Gimnazjum Biskupie;
1934–1939 – na ul. Zamojskiej istnieje Szkoła Specjalna;
1936 – przy ul. Zamojskiej 12 znajdują się Lubelskie Zakłady Graficzne.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1Rodak M., Prostytutki żydowskie w województwie lubelskim w dwudziestoleciu międzywojennym. Analiza środowiska, [w:] „Kwartalnik Historii Żydów” nr 3/2006 (219), Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2006.

2Gawarecki H., Porównawczy opis Lublina z lat 1822 i 1889 Seweryna Liniewskiego, [w:] „Studia i materiały lubelskie” t. 1, Lublin 1963.

 

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Derecki M., Między Graniczną a Unicką, [w:] „Kamena” 1983, nr 21, s. 5.
Gawarecka M., Życie kulturalne Lublina w latach 1900–1939, [w:] „Kalendarz Lubelski”, Lublin1973.
Gawarecki H., O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta
Gawarecki H., Porównawczy opis Lublina z lat 1822 i 1889 Seweryna Liniewskiego, [w:] „Studia i materiały lubelskie” t. 1, Lublin 1963.
Gawarecki H., Gawdzik C., Ulicami Lublina
Rodak M., Prostytutki żydowskie w województwie lubelskim w dwudziestoleciu międzywojennym. Analiza środowiska, [w:] „Kwartalnik Historii Żydów” nr 3/2006 (219), Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2006.
S.C., Stary i nowy Lublin. Krótki przewodnik po naszym mieście, [w:] Kalendarz „Express” na rok 1928, Lublin 1928.
Wyszkowski Marek, Lublin – Rzym, Paryż czy Wenecja [w:] „Na Przykład” 1993, nr 5.