Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Linie fortyfikacyjne Lublina

Po ataku Tatarów w 1341 roku Lublin uzyskał mury otaczające wzgórze staromiejskie z dwiema głównymi bramami – Krakowską i Grodzką. Powstanie umocnień stanowiło zwrotny punkt w dziejach miasta: było swoistym podsumowaniem wcześniejszych etapów rozwoju oraz rzutowało na rozwój przestrzeni Lublina i usytuowanie kolejnych linii fortyfikacji budowanych w następnych stuleciach.

Makieta Starego Miasta w Lublinie
Makieta Starego Miasta w Lublinie (Autor: Hartwig, Edward (1909-2003))

Spis treści

[RozwińZwiń]

Początki lubelskich umocnień obronnychBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Osadnictwo słowiańskie od VI do IX wieku koncentrowało się nad rzeką Bystrzycą i jej dopływami: Czechówką oraz Czerniejówką. To właśnie wzdłuż dolin rzecznych powstawały osady na wzgórzach: staromiejskim, zamkowym, wzgórzu Czwartek oraz wzgórzu Grodzisko, gdzie później został założony cmentarz żydowski1. Były to miejsca, których walorami obronnymi było ukształtowanie terenu oraz przepływające w pobliżu rzeki i sąsiadujące rozlewiska.

W X i XI wieku następował rozwój osad na Czwartku i wzgórzu staromiejskim. Już od końca XII wieku Lublin stał się siedzibą archidiakona, czyli przedstawiciela organizacji kościelnej, pod patronatem biskupa krakowskiego. W XIII wieku nastąpiły działania urbanistyczne. Na wzgórzu zamkowym zbudowano basztę romańską, która wraz z drewnianą zabudową stanowiła miejsce urzędowania kasztelana – urzędnika reprezentującego władzę króla w regionie. Zapewne w tym czasie teren ten był otoczony wałem drewniano-ziemnym2.

Mapa Lublina w XIII wieku przed lokacją miasta. Opracowanie: Jacek Jeremicz, Jakub Kuna

W średniowieczu Lublin narażony był na ciągłe ataki, wśród których najgroźniejsze były najazdy tatarskie. Po najeździe tatarskim w 1241 roku i zniszczeniach dokonanych przez księcia ruskiego Daniela w połowie XIII wieku gród został odbudowany i prawdopodobnie lokowany przez Bolesława Wstydliwego lub Leszka Czarnego3. Nie zachował się jednak żaden dokument, który mógłby to potwierdzić. Centrum grodu lubelskiego stanowił wtedy kościół farny pw. św. Michała. W jego bezpośredniej okolicy istniał cmentarz. Przylegał on do wytyczonego, prostokątnego rynku, który był rozszerzeniem obecnej ulicy Grodzkiej. Ówczesne miasto otaczały wały z palisadą i sucha fosa biegnąca wzdłuż ulic Złotej i Rybnej4. Za umocnieniami rozpościerały się zabudowania, zagrody i warsztaty rzemieślnicze stanowiące podgrodzie5. Prawdopodobnie podgrodzie również było otoczone wałem wraz z ostrokołem6.

Mury miejskieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po tatarskim ataku w 1341 roku Lublin uzyskał mury z cegły i kamienia otaczające wzgórze staromiejskie oraz dwie główne bramy. Fortyfikacje objęły swoim zasięgiem 7 ha powierzchni7. Od strony zachodniej dostępu do miasta broniła sucha fosa, nad którą przerzucono most zwodzony prowadzący do Bramy Krakowskiej. Wjazd do miasta od strony zamku zapewniała Brama Grodzka. Na dodatkowe elementy umocnień składało się 15 baszt i furt miejskich8.

Części składowe lubelskich murów miejskich. Infografika
Części składowe lubelskich murów miejskich. Infografika (Autor: Studio Format)

Linie fortyfikacji od XV do XVII wiekuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przez kolejne wieki, kiedy miasto zaczęło się rozrastać, zaistniała potrzeba budowy nowych fortyfikacji. I tak w okresie od XV do XVII wieku powstały cztery główne linie obronne w Lublinie. To na ich podstawie ukształtowało się dzisiejsze miasto, jego struktura i układ komunikacyjny. Fortyfikacje nie zachowały się do dzisiaj. Znamy je z dawnych dokumentów, planów, czy opisów (również wojennych), ale także z przesłanek architektonicznych. Gdzieniegdzie pozostały małe detale w murach klasztorów i kamienic, pozwalające ustalić rozmieszczenie, a nawet materiał lubelskich murów obronnych. Pomocne jest tutaj oczywiście ukształtowanie terenu, gdyż fortyfikacje były dostosowywane do przebiegu wzgórz, wąwozów i dolin rzek.

Pierwsza linia umocnień powstała w XV wieku na tzw. górce świętoduskiej i biegła wzdłuż dzisiejszej ulicy Świętoduskiej. Do dzisiejszych czasów zachowała się jako wał ziemny o szerokości 4 metrów i wysokości 1 metra. Od wschodu był on pokryty zaprawą wapienno-piaskową, zaś od strony zachodniej – zewnętrznej – prawdopodobnie polepą9.

Prawdopodobnie po pożarze w 1557 roku wały obronne mogły być rozszerzone na dzisiejszą ulicę Staszica, stąd powstał w 1560 roku początek drugiej linii obronnej. Biegła ona przez wielki bastion na skraju nadrzecznej skarpy rzeki Czechówki, gdzie stanął w połowie XVII wieku klasztor sióstr karmelitanek (tzw. poczętek) ze szpitalem. Stąd linia obrony biegła ulicą Staszica, przechodząc na tyłach działek ulicy Kapucyńskiej w kierunku południowym ku zespołowi klasztornemu pobrygidkowskiemu (kościół Matki Boskiej Zwycięskiej). Dzięki tym murom system obronny Lublina oparł się o skarpy terenowe rzek Bystrzycy i Czechówki, wykorzystując przy tym naturalne ukształtowanie terenu10.

Mapa Lublina w późnym XVI wieku, około 1569 roku. Uwzględniony jest zamek murowany po rozbudowie z lat 20. XVI wieku. Opracowanie: Jacek Jeremicz, Jakub Kuna

Kolejna linia obronna miasta powstała około roku 1620. Budowa była być może spowodowana zagrożeniem tureckim lub rokoszem Zebrzydowskiego (1606 rok). Mury obronne, na które składały się fosy i wały, biegły od południowego skraju zabudowań klasztoru brygidkowskiego, wzdłuż dawnego wąwozu pod ulicą Górną i obecnych parcel przy ulicy Kościuszki. Przecinały następnie środkową część placu Litewskiego i biegły w linii obecnych zachodnich części parcel przy ulicy Niecałej, dochodząc do doliny Czechówki i stykając się z zabudową klasztoru ss. karmelitanek bosych11.

Czwarta linia obronna miała charakter fortyfikacji polowej, którą tworzono w sytuacji konkretnego zagrożenia. Powstała w latach 1667–1670, więc wydaje się, że istniało wtedy realne zagrożenie tureckie. Fortyfikacje, jako ciągła linia, biegły od stawu Lubomelskich, wzdłuż zachodniej części parcel obecnej ulicy Lubomelskiej. Przy zbiegu Krakowskiego Przedmieścia z Alejami Racławickimi znajdowała się brama wjazdowa. Fortyfikacje biegły dalej wzdłuż ulicy Lipowej i alei Józefa Piłsudskiego, dochodząc do Bystrzycy. Kamienno-ceglany mur tego założenia obronnego na kilku odcinkach łączył pięć bastionów. Druga brama wjazdowa w linii umocnień znajdowała się na styku obecnych ulic Narutowicza i Lipowej12.

Mapa Lublina w XVIII wieku ok. roku 1783, przedstawiająca rozwój przestrzenny miasta. Opracowanie: Jacek Jeremicz, Jakub Kuna

Cztery linie obrony miejskiej nie uczyniły z Lublina miasta-twierdzy, jednakże wpłynęły na jego rozwój przestrzenny. Do dzisiaj widoczna jest różnica między zwartą zabudową miasta wewnątrz dawnych granic fortyfikacji a bardziej rozproszoną poza nimi. Cześć fortyfikacji, na czele z ich pozostałościami z XIV wieku, można podziwiać do dzisiaj.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Buczkowa I., Historia zespołu architektonicznego wzgórza zamku w Lublinie (w świetle najnowszych badań i odkryć), Lublin 1997.
  • Dąbrowski M., Henicz A., Kardasz M., Badania archeologiczne i dendrochronologiczne przeprowadzone na wzgórzu zamkowym w Lublinie w 1973 roku, „Wiadomości Archeologiczne” t. 40, z. 1, 1975.
  • Florek M., Lublin między VIII a XIII wiekiem w świetle badań archeologicznych, „Rocznik Lubelski”, R. 43, 2017.
  • Florek M., Zamek w Lublinie, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, seria: „Skarby z przeszłości“, Lublin 2015.
  • Fortyfikacja. Materiały z Krajowej Konferencji Samorządów Terytorialnych i Organizacji Pozarządowych, t. VIII, Warszawa 1999.
  • Hoczyk-Siwkowa S., Lublin – miastem przed lokacją, Muzeum Okręgowe w Lublinie.
  • Hoczyk-Siwkowa S., Rozwój przestrzenny wczesnośredniowiecznego Lublina, „Archeologia Historia Polonia” 1996, nr 3.
  • Jakimińska G., Lublin od XII do XVIII wieku, [w:] M. Polańska i in., Lublin. Historia miasta, Lublin 2018.
  • Jamka R., Początki głównych miast wczesnośredniowiecznych w Polsce południowej w świetle badań archeologicznych, cz. 2: Przemyśl, Lublin, Sandomierz, Opole, Kraków 1973.
  • Kutyłowska I., Wczesnośredniowieczne umocnienia obronne na wzgórzu staromiejskim w Lublinie, „Rocznik Lubelski” 1983/1984, t. 25–26.
  • Kutyłowska I., Rozwój Lublina w XV–XIV w. na tle urbanizacji międzyrzecza środkowej Wisły i Bugu, Lublin 1990.
  • Michalczuk S., O początkach Lublina, czyli geneza układu urbanistycznego Starego Miasta, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. 32, 1970, nr 2.
  • Mitrus E., Nowe odkrycia archeologiczne elementów systemów obronnych miasta Lublina, „Lubelszczyzna” 1995, nr 1.
  • Myśliński K., Spór o metrykę Lublina, „Kamena” R. 34, 1967, nr 2.
  • Rozwałka A., Lubelskie wzgórze staromiejskie w procesie formowania średniowiecznego miasta, Lublin 1997.
  • Rozwałka A., Sieć osadnicza w archidiakonacie lubelskim w średniowieczu: studium archeologiczno-historyczne, Lublin 1999.
  • Rozwałka A., Przed powstaniem miasta lokacyjnego. Stan badań archeologicznych średniowiecznego Lublina. Wybrane problemy, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017.
  • Rozwałka A., Jeremicz J., Niedźwiadek R., Najstarsze umocnienia Lublina lokacyjnego, [w:] J. Popielska-Grzybowska i J. Iwaszczuk [red.], Meeting at the borders. Studies dedicated to Professor Władysław Duczko, Acta Archeologica Pultuskiensia vol. 5, Pułtusk 2016,.
  • Sułowski Z., O początkach Lublina spokojnie, „Kamena”, R. 34, 1967, nr 9.
  • Szafran P., Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958.
  • Wierciński H., Starożytne mury Lublina, „Ziemia” 1914.
  • Targoński M., Bramy obronne Lublina, „Kultura i życie” 1953, nr 14.
  • Teodorowicz-Czerepińska J., Miasto Lublin, [w:] Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, t. 22, Województwo lubelskie, Warszawa 1995.
  • Teodorowicz-Czerepińska J., Mury obronne miasta Lublina, cz. II: Lublin 1982–1984.
  • Teodorowicz-Czerepińska J., Mury obronne Lublina, „Kurier Lubelski” 1985.
  • Tkaczyk J., Klasztor oo. Dominikanów w świetle badań archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Kościoły i klasztory Lublina w świetle badań archeologicznych, seria: „Skarby z przeszłości“, Lublin 2012.
  • Tkaczyk J., Fortyfikacje miejskie Lublina w badaniach archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Fortyfikacje Lubelszczyzny: badania archeologiczne, Lublin 2017.
  • Treger A., Podziemie Starego Miasta w Lublinie, „Kurier Lubelski” 1988, nr 225.
  • Zamorowski H., Podziemia Lublina i ich zabezpieczenia, (maszynopis).

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia M. Florek, Lublin między VIII a XIII wiekiem w świetle badań archeologicznych, „Rocznik Lubelski”, R. 43, 2017, s. 15, 16.
  2. Wróć do odniesienia M. Florek, Zamek w Lublinie, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, seria: „Skarby z przeszłości“, Lublin 2015, s. 17–38. .
  3. Wróć do odniesienia A. Rozwałka, M. Stasiak, Dominikanie a przestrzeń miejska średniowiecznego Lublina, [w:] H. Grabski [red.], Dominikanie w Lublinie, Studia z dziejów i kultury, Lublin 2006, s. 62–63.
  4. Wróć do odniesienia A. Rozwałka, Przed powstaniem miasta lokacyjnego. Stan badań archeologicznych średniowiecznego Lublina. Wybrane problemy, [w:] J. Figiel i in. [red.], Lublin. 700 lat dziejów miasta, Lublin 2017, s. 19–20.
  5. Wróć do odniesienia J. Tkaczyk, Klasztor oo. Dominikanów w świetle badań archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Kościoły i klasztory Lublina w świetle badań archeologicznych, seria: „Skarby z przeszłości“, Lublin 2012, s. 25.
  6. Wróć do odniesienia A. Rozwałka, J. Jeremicz, R. Niedźwiadek, Najstarsze umocnienia Lublina lokacyjnego, [w:] J. Popielska-Grzybowska i J. Iwaszczuk [red.], Meeting at the borders.Studies dedicated to Professor Władysław Duczko, Acta Archeologica Pultuskiensia vol. 5, Pułtusk 2016, s. 216.
  7. Wróć do odniesienia G. Jakimińska, Lublin od XII do XVIII wieku, [w:] M. Polańska i in., Lublin. Historia miasta, Lublin 2018, s. 42–44.
  8. Wróć do odniesienia J. Tkaczyk, Fortyfikacje miejskie Lublina w badaniach archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Fortyfikacje Lubelszczyzny: badania archeologiczne, Lublin 2017, s. 29.
  9. Wróć do odniesienia J. Tkaczyk, Fortyfikacje miejskie Lublina w badaniach archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Fortyfikacje Lubelszczyzny: badania archeologiczne, Lublin 2017, s. 31.
  10. Wróć do odniesienia J. Tkaczyk, Fortyfikacje miejskie Lublina w badaniach archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Fortyfikacje Lubelszczyzny: badania archeologiczne, Lublin 2017, s. 32–36.
  11. Wróć do odniesienia J. Tkaczyk, Fortyfikacje miejskie Lublina w badaniach archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Fortyfikacje Lubelszczyzny: badania archeologiczne, Lublin 2017, s. 39–40.
  12. Wróć do odniesienia J. Tkaczyk, Fortyfikacje miejskie Lublina w badaniach archeologicznych, [w:] E. Banasiewicz-Szykuła [red.], Fortyfikacje Lubelszczyzny: badania archeologiczne, Lublin 2017, s. 42–43.

Powiązane wydarzenia