Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ulica Grodzka w Lublinie – historia ulicy

Ulica Grodzka jest jedną z najbardziej oryginalnie zachowanych ulic Lublina. Zarówno jej przebieg, jak i nazwa nie zmieniły się od czasów średniowiecza. W połowie swej długości ulica otwiera się na plac Po Farze, w przedłużeniu zaś w kierunku Śródmieścia wybiega na Rynek i ulicę Bramową zamkniętą Bramą Krakowską. Zachowana w autentycznej formie szerokość ulicy w stosunku do innych była dyktowana jej pierwotną funkcją (dawny szlak handlowy). Ulica została wybrukowana pod koniec XVIII wieku z polecenia Komisji Dobrego Porządku.

Ulica Grodzka w Lublinie
Ulica Grodzka w Lublinie (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Nazwa ulicyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nazwa ulicy pochodzi od grodu na Zamku, do którego prowadzi. Ulica od pierwszej połowy XVI wieku do dziś funkcjonuje pod nazwą Grodzka. Niegdyś funkcjonowała pod nazwą łacińską (Platea Castrensis). 
 

Ciekawe miejsca na ulicy GrodzkiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Targ

Istnieje hipoteza, iż w XIII wieku, za czasów Bolesława Wstydliwego (1226–1279), miała miejsce prawdopodobnie pierwsza lokacja Lublina. Miasto powstało w północnej części wzgórza staromiejskiego. Z Czwartku na (współczesną) ulicę Grodzką zostało przeniesione targowisko.

Brak źródeł uniemożliwia odtworzenie pierwotnych dziejów domu – plebanii kościoła farnego św. Michała. Pożar z 1575 roku zniszczył m.in. budynek starej plebanii oraz szkołę parafialną. Powstanie nowego budynku datuje się na XVII wiek. Pierwsze wiadomości archiwalne o starej plebanii pochodzą dopiero z XIX wieku. Od drugiej połowy XIX wieku do 1942 roku kamienica należała do gminy żydowskiej, gdzie mieściła się ochronka dla dzieci żydowskich i starców zwana później „żydowskim grodzkim przytułkiem”. W posiadaniu gminy budynek znajdował się do 9 maja 1941 roku, czyli do momentu przejęcia jej przez władze okupacyjne, a po wyzwoleniu przeszła na własność Magistratu w Lublinie. W latach 1944–1946 znajdował się w niej dom dla starców, a w latach 1947–1970 dom dziecka. Pierwszego października 1970 roku budynek starej plebanii został przekazany MDK Pod Akacją.

Budynek mieści się na rogu ulicy Grodzkiej i placu Po Farze, wzdłuż jego północnej pierzei. Obiekt przylega do dalszej zabudowy ulicy Grodzkiej. Założony został na rzucie podkowy, posiada wewnętrzny dziedziniec, a także alkierz od strony skarpy staromiejskiej. Elewacja, bez podziałów, zwieńczona została gzymsem profilowanym. Od strony placu Po Farze znajduje się prostokątny portal z okulusem w kartuszu barokowym. W zwieńczeniu okien znajduje się sgraffitowy fryz i groteski wykonane w 1954 przez H. Zwolakiewicza.

Instytut został założony w pierwszej połowie XIX wieku przez fizyka (lekarza) wojewódzkiego. Mieścił się w kamienicy o dwóch piętrach – przy ulicy Grodzkiej 7. Osiem pokoi, sale dobrze urządzone i umeblowane były przeznaczone dla osób, które chciałyby zamieszkać na miejscu w okresie leczenia. Każdy przybywający na kurację był zobowiązany posiadać ze sobą dwa prześcieradła, trzy serwety, kołdrę lub płaszcz i pantofle1. Zakład powstał z myślą o zamożnej klienteli, lecz nie doczekał się kuracjuszy i wkrótce zbankrutował.

W 1471 roku Kazimierz Jagiellończyk wydał pozwolenie na budowę wodociągu doprowadzającego wodę z Bystrzycy do miasta. Rurociąg przebiegał m.in. północną stroną Bramy Krakowskiej wzdłuż ulicy Bramowej, Grodzką, po czym skręcał w ulicę Ku Farze i dalej do placu Rybnego.

Teren getta nie obejmował już ulicy Grodzkiej, na której znajdowały się m.in. biura Judenratu (Rady Żydowskiej). W związku z tym zezwolono, aby nadal część ulicy od nr. 11 do końca po stronie nieparzystej oddana była do dyspozycji Rady na biura i mieszkania dla urzędników, a część od nr. 14 do końca po stronie parzystej na mieszkania dla zatrudnionych w Urzędzie Pracy oraz instytucjach niemieckich. Wzdłuż ulicy do momentu likwidacji getta znajdowało się ogrodzenie z drutów kolczastych.

ZabytkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół Św. Michała w Lublinie - fragment obrazu "Pożar miasta Lublina"
Kościół Św. Michała w Lublinie - fragment obrazu "Pożar miasta Lublina" (Autor: Autor nieznany)

Według przekazu Długosza kościół został zbudowany przez Leszka Czarnego w 1282 roku dla upamiętnienia zwycięstwa nad Jadźwingami. W połowie XV wieku kościół został gruntownie przebudowany. Otrzymał wtedy wysoką wieżę i spadzisty dach przykryty blachą. Kościół uległ częściowemu spaleniu w 1574 roku. Podczas odbudowy w latach 1602–1610 został podwyższony. Otrzymał wówczas większą ilość otworów okiennych.
 
Wizytacja z 1650 roku podaje, że kościół składał się z nawy, prezbiterium, siedmiu kaplic, wysokiej wieży, zakrystii i skarbca nad nią oraz kruchty przy prezbiterium; miał bardzo bogate wyposażenie wnętrza. W czasie kolejnego pożaru w 1653 roku spłonęła wieża kościelna, ale wkrótce została odnowiona i remontowana w latach 1741 i 1771. W latach 1574–1826 świątynia pełniła funkcje kolegiaty.
 
Na przełomie XVII i XVIII wieku kościół zaczął chylić się ku upadkowi. Przeniesienie katedry do kościoła pojezuickiego po 1832 roku przyśpieszyło dalszą degradację. Wreszcie w 1846 roku zdecydowano się kościół rozebrać. Zlikwidowano też znajdujący się przy farze cmentarz, przenosząc prochy zmarłych na inną nekropolię. W 1937 roku z inicjatywy urzędu konserwatorskiego na miejscu zburzonej świątyni podjęto prace wykopaliskowe. Prace badawcze trwały do 1939 roku. Odkryte fundamenty po zinwentaryzowaniu zakopano w 1954 roku. W tym czasie urządzono tam skwer z fontanną. W 2002 roku przeprowadzono gruntowy remont placu Po Farze, podczas którego odsłonięto fundamenty kościoła.
 
Brama Grodzka w Lublinie, rysunek
Brama Grodzka w Lublinie, rysunek (Autor: Wyczółkowski, Leon)
 
Brama powstała jako element murów obronnych średniowiecznego Lublina po wielkim najeździe rusko-tatarskim w 1341 roku. Gotycka budowla miała czteroboczny, dwunastometrowy korpus z przedbramiem. Brama przejazdu sklepiona była ostrołukowo, a nad nią znajdowała się izba straży miejskiej ze strzelnicami. Zwieńczona gotyckim krenelażem lub spadzistym dachem. Przed bramą znajdował się zwodzony most. Po 1660 roku została dodana renesansowa attyka. W czasach nowożytnych następowały kolejne przebudowy bramy. Do około połowy XVII wieku trwały naprawy i przebudowy obiektu. Najazdy szwedzkie i kozackie przyczyniły się do ruiny bramy.
 
W 1785 roku Brama Grodzka została odbudowana w stylu klasycystycznym przez Dominika Merliniego. Architekt ozdobił ją datą budowy oraz królewskim monogramem SAR oraz klasycystycznymi wazami. Kolejny remont przypadł na lata powojenne (1947–1949) wg projektu architekta Henryka Zamorowskiego. Odbudowano wówczas spalony w 1942 roku dach. Ostatni remont odbył się w latach 2008–2009.
 
W 1990 roku w Lubelskim Studio Teatralnym powstał Teatr NN, którego siedziba od 1992 roku znajduje się Bramie Grodzkiej oraz przylegających do niej budynkach. Teatr w 1997 roku przekształcił się w Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”.
 
Kamienica przy Grodzkiej jest boczną oficyną kamienicy Rynek 6. Powstała po pożarze z 1575 roku. Kamienicę zdobią barokowe malowidła  z drugiej połowy XVII wieku przedstawiające iluzjonistyczne naczółki nadokienne.
 
Od strony Rynku znajduje się dawny, gotycki dom należący do Stefana z Wilczyna (kanonika chełmskiego), który został przebudowany w pierwszej połowie XVII wieku. Dodano wówczas attykę ze szczytami. Do dziś zachowane są fragmenty późnogotyckich obramień okiennych. Następnymi właścicielami byli Barbara Skromowska, a później Adam Redoszewski. Po 1630 roku budynek stał się własnością Chociszewskich. Właściciel posiadał w kamienicy aptekę oraz skład win. Od 1675  roku w budynku mieściło się seminarium księży świeckich. Po powstaniu styczniowym kamienica przeszła w ręce Skarbu Państwa, a w 1871 roku została sprzedana rodzinie Margulesów. W XIX wieku renesansową attykę wykorzystano dla utworzenia poddasza, zamieniając otwory strychowe na okienka. W trakcie renowacji kamienicy w 1954 roku dokonano swobodnej rekonstrukcji attyki z grzebieniem o architektonicznych streczynach. Na attyce umieszczono sgrafitta przedstawiające sceny z życia kupieckiego, autorstwa Lecha i Heleny Grześkiewiczów.
 
Wybudowana prawdopodobnie w pierwszej połowie XV wieku i poszerzona w 1448 roku podczas budowy Bramy Rybnej. W 1574 roku należała do mieszczanina lubelskiego Kiełbaszczyńskiego, a w 1680 roku do Gryzonów. W tym czasie być może została zwieńczona renesansową attyką i ozdobiona wewnątrz sztukateriami.
 
U schyłku XVII wieku była własnością Krzysztofa Knesza (Henryk Gawarecki podaje nazwisko Krzesza), a w 1730 roku – Hermsonów. Około 1780 roku urządzano w kamienicy reduty i bale maskowe. Kamienica spaliła się w 1803 roku. W trakcie rozbiórki Bramy Rybnej w latach 1861–1863 kamienica została gruntownie przebudowana i podwyższona poprzez nadbudowę III piętra, które przestylizowano w 1954 roku na fryz attyki.
 
Nad oknami parteru znajduje się napis majuskułą: (TV ES DO) MINVS MEVS, ADIVTOR MEVS PROTECTOR MEVS
 

Kamienica została wybudowana w XV wieku. W 1674 roku była nazywana Przechodnią, ponieważ jej sień powstała w szerokości uliczki łączącej niegdyś Grodzką i Archidiakońską. Pod koniec XVI wieku przejście zostało zlikwidowane w wyniku budowy śródblokowej kamieniczki Hanuszowskiej. Obecnie przejście jest otwarte. Od 1794 roku należała do ks. Piotra Makarewicza, scholastyka kolegiaty lubelskiej i Teresy z Makarewiczów Liginowskiej. W XIX wieku często zmieniała właścicieli. Z końcem XIX wieku lub na początku XX wieku nadbudowane zostało III piętro. Gruntowny remont przeprowadzono w latach 1971–1987 według projektu arch. Jadwigi Jamiołkowskiej.

Składa się z dwóch części: starszej, z XVII wieku, od bramy wejściowej na prawo, i młodszej, z początku XIX wieku, od strony placu Po Farze. W pierwszej połowie XIX wieku była własnością Karola Roizenberga, fizyka wojewódzkiego, znanego ze swej obrotności handlowej. W kamienicy tej w 1807 roku urodził się Wincenty Pol, co zostało upamiętnione w 1907 roku przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości tablicą z odpowiednim napisem (już nieistniejącą). Obecnie mieści się w niej siedziba Oddziału Lubelskiego Pracowni Konserwacji Zabytków.

Nad wejściem znajduje się plakieta z datą 1576. Jest to data odbudowy kamienicy po wielkim pożarze miasta.

Rynek i ulica Grodzka w Lublinie
Rynek i ulica Grodzka w Lublinie (Autor: Lerue, Adam)

 

Katalog zasobów kulturowych Lublina, opracowany przez Marka Stasiaka, wymienia:

  • dom, Grodzka 4, murowany, XVI wiek, przebudowa: 4 ćwierć XVI, początek XVIII i 4 ćwierć XIX wieku, rozbudowa: 1926, zniszczony w latach 1939–1944, rekonstrukcja: 1954.
  • zespół domu, Grodzka 5:
    a) dom, murowany, XV wiek, przebudowa: XVIII wiek, nadbudowa: 1863, połączony z domem ob. 5a (1876), gruntowny remont: 1982–1987, architekt: Jadwiga Jamiołkowska,
    b) oficyna, murowana, przed 1823, przebudowa: XIX wiek, gruntowny remont: 1982–1987, architekt Jadwiga Jamiołkowska.
  • zespół domu, Grodzka 5a:
    a) dom, murowany, XV wiek, przebudowany i połączony z domem ob. nr 5 (1876), gruntowny remont: 1982–1987, arch. Jadwiga Jamiołkowska,
    b) oficyna, murowana, XVII wiek, nadbudowa: XIX wiek, gruntownie remont. 1982–1987, arch. Jadwiga Jamiołkowska
  • dom, Grodzka 6, murowany, połowa XVI wieku, przebudowa: 4 ćwierć XVI wieku, remont: 1874, zniszczony w latach 1939–1944, rozebrany w latach 1944–1945, rekonstrukcja: 1954.
  • dom, Grodzka 9, murowany, początek XX wieku.
  • dom, Grodzka 10, murowany, XVI wiek, przebudowa: XVIII i XIX wiek, zniszczony w latach 1939–1944, odbudowany w latach 1967–1970.
  • dom, Grodzka 13, murowany, XVI wiek, przebudowa: 2 połowa XIX wieku, remont: 1954.
  • dom, Grodzka 14, murowany, XVI wiek, przebudowa: 2 połowa XIX wieku, remont: 1954 i 1978–1983, arch. Edward Kotyłło.
  • zespół domu, Grodzka 16:
    a) dom 16a, murowany, XVI wiek, przebudowa: 2 ćwierć XIX wieku i po 1878, remont: 1954,
    b) dom 16b, murowany, XVI wiek, przebudowa: około 1720, 2 ćwierć XIX wieku i po 1878, remont: 1954,
    c) oficyna tylna, Rybna 11, murowany, 1 połowa XVII wieku, przebudowa: przed 1881, remont 1954,
    d) oficyna boczna zachodnia, murowana, 1 połowa XVII wieku, przebudowa: po 1878, remont: 1954,
    e) oficyna boczna wschodnia, murowana, 1 ćwierć XVIII wieku, rozbudowa: 1846–1876, remont: 1954.
  • dom, Grodzka 17, murowany, XVI wiek, przebudowa: 1859, nadbudowa: koniec XIX wieku, remont: 1954.
  • domy, Grodzka 20a i 20b, murowany, XVI wiek, przebudowa: koniec XVII wieku, nadbudowa: około 1859, remont: 1954.
  • dom, Grodzka 21, murowany, XVIII wiek, przebudowa: XIX wieku, remont: 1954.
  • dom, Grodzka 23, murowany, koniec XVIII wieku, rozebrany: 1942, rekonstrukcja: 1952–1954, arch. Jan Ogórkiewicz.
  • dom, Grodzka 24, murowany, XVII wiek, przebudowa: koniec XVIII wieku, remont: 1954.

a) dom, 30a, murowany, XVII wiek, przebudowa: około 1830 i 2 połowa XIX,

b) dom, 30b, murowany, początek XIX wieku, przebudowa: 1830 i 2 połowa XIX wieku,
c) oficyna, murowany, XIX wiek.

  • dom, Grodzka 32, murowany, XVII wiek, przebudowa: XIX wiek, zrujnowany przed 1939, rekonstrukcja: 1952–1954, arch. Jan Ogórkiewicz
  • dom, Grodzka 32, murowany, XIV wiek, przebudowa: XVIII wiek, remont: 1954.

a) dom, murowany, XVIII wiek, przebudowa: 1862 i koniec XIX wieku, zniszczony w 1939, odbudowa: 1952–1954, remont: 1968–1969,

b) dom, Kowalska 17, murowany, 1848–1858 (dobudowany do domu nr 36), przebudowa: XIX/XX wiek, remont: 1954.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

XIII wiek – droga handlowa prowadząca do Krakowa,
1282 – budowa kościoła św. Michała,
XVI wiek – budowa plebanii przy kościele św. Michała,
1846 – zburzenie kościoła św. Michała,
1864–1942 – przy Grodzkiej 11 znajdował się sierociniec dla dzieci żydowskich,
1990 – powstanie Teatru NN,
1997 – powstanie Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”,
2002 – gruntowny remont placu Po Farze.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Zob. Opieka zdrowotna w Lublinie.