Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Klasztor dominikanów w Lublinie

Klasztor i kościół oo. dominikanów znajdują się we wschodniej części Starego Miasta, przy ulicy Złotej. Otoczone są ulicami: Archidiakońską, Dominikańską i Podwalem. Przybycie dominikanów do Lublina datuje się na lata trzydzieste XIII wieku, natomiast budowę murowanych obiektów klasztornych na drugie ćwierćwiecze XIV wieku.

Bazylika pw. św. Stanisława i klasztor dominikanów w Lublinie
Bazylika pw. św. Stanisława i klasztor dominikanów w Lublinie (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bazylika i klasztor położone są we wschodniej części Starego Miasta, na skraju staromiejskiej skarpy – pomiędzy ulicami Archidiakońską, Dominikańską a Podwalem. Klasztor znajduje się przy ulicy Dominikańskiej 7.

Funkcja budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Część klasztorna przez lata była zajmowana przez Teatr im. H.Ch. Andersena. W wirydarzach i niektórych pomieszczeniach klasztoru odbywają się wydarzenia kulturalne, takie jak koncerty, spektakle, wystawy i seanse filmowe. Od 2006 roku w klasztorze działa Akademia Złota 9.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze budynki zakonu dominikanów były wykonane z drewna. Na ich miejscu, po 1342 roku, powstały gotyckie w formie murowane budowle kościoła i klasztoru. Po pożarze w 1575 roku, który zniszczył doszczętnie kompleks kościelno-klasztorny, budynki zostały przebudowane w stylu renesansowym przez architekta Rudolfa Negroniego. Jemu przypisuje się projekt i wykonanie wystroju architektonicznego pierwszego piętra klasztoru oraz remont gotyckiego refektarza ze sklepieniem palmowym na parterze. Ponadto do celów użytkowych zostały przystosowane piwnice klasztorne.
 
Ożywienie ruchu pielgrzymkowego do kościoła św. Stanisława nastąpiło po umieszczeniu w placówce dominikańskiej relikwii Krzyża Świętego. Według Jana Długosza wydarzyło się to w 1333 roku. Autor łączył to wydarzenie z okresem panowania Kazimierza Wielkiego. Jednak z innego źródła (Historia prevebis) dowiadujemy się, że umiejscowienie relikwii u dominikanów nastąpiło po roku 1400.

Zakon dominikanów posiadał działki leżące wokół świątyni, na których dzisiaj stoją kamienice przy Rynku. Po pożarze w 1575 roku, kiedy spaliło się archiwum klasztorne, miasto zaczęło bezprawnie je sprzedawać. Już od 1620 roku dominikanie zaczęli wykupywać część owych kamienic, jednak władze carskie w 1864 roku na nowo je odebrały.
 

Warto wspomnieć, że według tradycji to właśnie w klasztorze dominikanów, w refektarzu zakonnym, została podpisana unia lubelska w 1569 roku. Zachował się po tym wydarzeniu krucyfiks, na którym została złożona przysięga. Być może był to wzór dla Jana Matejki, który potem namalował obraz Unia Lubelska.

Przy klasztorze dominikańskim w XVI wieku istniał nowicjat, następnie studium przygotowujące kleryków do kapłaństwa. Warto wspomnieć, że w latach 1644–1686 działało tutaj Studium Generale – pierwsza wyższa uczelnia w Lublinie, której pierwszym rektorem (regensem) był o. Paweł Ruszel. Przez długie lata działała także wielka biblioteka dominikańska, która słynęła ze swych cennych (nawet XIII-wiecznych) starodruków oraz zachodniojęzycznych zbiorów.

Systematycznie okradana, ostatecznie została wywieziona przez władze carskie w czasie kasaty klasztoru w XIX wieku. Los biblioteki podzieliło także archiwum klasztorne, gdzie oprócz akt zakonu znajdowały się także akta z Trybunału Koronnego i sądów rejonowych. Na uwagę zasługuje również apteka klasztorna, która służyła mieszkańcom od XVI do XVIII wieku.

W 1618 roku burmistrz wraz z rajcami miejskimi wydał zakonnikom pozwolenie na przedłużenie starych zabudowań klasztornych w prostej linii aż do murów okalających górę, na której stoi klasztor. Potwierdzenie darowizny nastąpiło 27 lipca przywilejem wydanym przez króla Zygmunta Augusta. Pod koniec XVII wieku budynek klasztoru zyskał formę zamkniętego czworoboku. Ponadto w 1670 roku rozpoczęto budowę nowego skrzydła klasztoru, w kierunku południowym, gdzie przez lata mieścił się Teatr Lalki i Aktora. Budowa tego skrzydła została zakończona na początku XIX wieku. Ponadto, w połowie XIX wieku na terenie klasztoru odbywały się drobne prace restauracyjne (remont dachów oraz wzmocnienie murów przy fundamentach).

W 1864 roku nastąpiła kasata klasztoru dokonana przez władze carskie (pod pretekstem ukrywania powstańców zamknięto wówczas wiele klasztorów). W 1886 roku wypędzono ostatnich zakonników z klasztoru dominikańskiego. Kościół przeszedł pod zarząd duchowieństwa diecezjalnego, natomiast klasztor został zajęty na kilka lat przez wojsko carskie. Po kilku latach armia opuściła pomieszczenia klasztorne i do 1900 roku, opustoszałe, popadały w ruinę.

W 1900 roku klasztor zostały przejęty przez Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności. Dominikanie powrócili do Lublina dopiero w 1938 roku. Od 1994 roku prowadzona jest kompleksowa rewaloryzacja bazyliki i klasztoru.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Około 1230 – przybycie dominikanów do Lublina;
1253 – założenie klasztoru;
po 1342 – przebudowa gotycka kościoła i klasztoru;
po 1575 – przebudowa renesansowa kościoła i klasztoru;
1618 – burmistrz wraz z rajcami miejskimi wydaje dominikanom pozwolenie na przedłużenie starych zabudowań klasztornych. Potwierdzenie darowizny nastąpiło 27 lipca przywilejem wydanym przez króla Zygmunta Augusta;
koniec XVII wieku – budynek klasztoru zyskał formę zamkniętego czworoboku.
1670 rok – rozpoczęcie budowy nowego skrzydła klasztoru, w kierunku południowym. Budowa tego skrzydła została zakończona na początku XIX wieku. W tym czasie budynek ten pełnił funkcję refektarza klasztornego, a następnie Archiwum Akt Dawnych.
1850–1854 – prace restauracyjne;
1864 – kasata klasztoru;
1886 – wypędzenie ostatnich zakonników;
1870 – pożar dachu kościoła i klasztoru;
1872 – wymiana więźby dachowej;
1892 – przejęcie zabudowań klasztornych przez władze magistratu;
1899–1900 – prace przy wzmocnieniu fundamentów od ulicy Podwale;
1900 – przejęcie pomieszczeń klasztoru przez Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności;
1900–1901 – przebudowa skrzydła południowego;
1918 – położenie instalacji elektrycznej;
1938 – powrót dominikanów do Lublina;
1954–1957 – roboty murarskie, dekarskie i adaptacyjne na potrzeby teatru; przez pewien czas w budynkach klasztoru mieścił się Dom Dziecka.

13 stycznia 1995 – powstanie Fundacji Restaurare Basilicam, której zadaniem jest pozyskiwanie środków finansowych na kompleksową rewaloryzację kościoła i klasztoru.

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół po przebudowie w czasach nowożytnych uzyskał cechy stylistyczne charakterystyczne dla renesansu lubelskiego, choć zachował się zrąb gotyckich murów, niewidoczny dziś spod tynków.
 
Opis klasztoru
Najbardziej wysunięta na południe część klasztoru, z dwóch stron ujęta została wysokimi szkarpami. Dawniej wchodziła ona w skład murów obronnych miasta. Od strony zachodniej znajduje się dziedziniec żwirowy z potężnym drzewem lipy. Od strony północnej budynek sąsiaduje z dużym wirydarzem, który łączy się ze żwirowym dziedzińcem bramą w skrzydle południowym.

Skrzydło – aneks (dawniej biblioteka klasztorna) elewacja wschodnia
Fasada jest dwupiętrowa, trójosiowa o regularnych odstępach i dodatkowych oknach pomiędzy osiami na drugim piętrze. Dolną część elewacji tworzy kondygnacja piwnic – odsłonięta i rozszerzająca się ku dołowi w formie potężnej, szerokiej szkarpy. Piętra różnej wysokości, bardzo wysokie parteru i pierwszego piętra, są nieznacznie niższe od drugiego piętra, które jest węższe i oddzielone od pozostałych pięter silnie wyładowanym gzymsem działowym. Mniejszy gzyms oddziela parter od pierwszego piętra. Elewację wieńczy szeroki gzyms koronujący. Każda kondygnacja została potraktowana inaczej. Parter pokrywają wykonane w grubości tynku pasy przypominające boniowanie. Pierwsze piętro otynkowane płasko, drugie jest ceglane. Narożniki pokryte boniowaniem. Wszystkie okna, prócz parteru, zdobią kamienne nadokienniki. Dolną część tworzą profilowane podokienniki. Okna parteru są proste, ozdobione jedynie małymi pojedynczymi maskami w kluczach.

Elewacja południowa – szczytowa
Elewacja jest dwupiętrowa i dwuosiowa. Podobnie jak fasada wschodnia tego skrzydła przechodzi w potężną szkarpę wrośniętą w ziemię. Sposób potraktowania samych pięter – bez szczytów – jest analogiczny z elewacją wschodnią. Górną część fasady stanowi szczyt składający się z dwóch narożnych sterczynek oraz trzeciej umieszczonej pomiędzy nimi. Sterczyna znajdująca się w wykuszu narożnika południowo-zachodniego składa się z kamiennej czary i wielobocznego arkadowego ceglano-kamiennego trzonu. Wieńczy ją spłaszczona kopułka. Środkową sterczynę tworzy wysunięty przed lico drugiego piętra zwężający się ku górze ceglany szczyt oparty na gzymsie pomiędzy pierwszym a drugim piętrem.

Elewacja zachodnia
Łączy się ona z budynkiem mieszczącym klatkę schodową. Elewacja ta posiada identyczne podziały, ilości osi, struktury muru i dekoracji okien z opisanymi wcześniej zabudowaniami. Różnice występują jedynie w parterze, gdzie zamiast okien są trzy pary drzwi oraz na pierwszym piętrze budynku z klatką schodową, którego okno nie posiada gzymsu ani innych dekoracji charakteryzujących pozostałe okna budynku.

Budynek mieszczący klatkę schodową – elewacja południowa
Podział jej odpowiada podziałowi zachodniego i wschodniego skrzydła aneksu. Posiada z nimi wspólne gzymsy i charakterystyczne struktury ceglane na drugim piętrze. Elewacja jest dwuosiowa, przy czym drugie piętro stanowią trzy okna. Dwa okna utrzymane są w charakterze okien skrzydła aneksu. Trzecie okno tej kondygnacji jest większe. Zostało ozdobione od góry belkowaniem z tryglifami, który jest zwieńczony półkolistym naczółkiem z dwoma sterczynami. Na osi okna na pierwszym piętrze znajduje się jedno okno węższe, a pod nim drugie szersze. Drugą oś tej kondygnacji i całej elewacji tworzy wysokie, wieloczęściowe, wydłużone okno. Na jego osi na parterze znajduje się brama. Przytyka ona do skrzydła aneksu i prowadzi na duży dziedziniec oraz do wnętrza skrzydła południowego.

Elewacja zachodnia
Jednoosiowa z wejściem na osi drugiego piętra zwieńczona jest w narożnikach sterczynami. Mury kondygnacji zostały potraktowane w ten sam sposób, jak w skrzydle aneksu. Okna oświetlające kondygnacje są bardziej zróżnicowane. Drugie piętro oświetla szerokie, wieloczęściowe okno. Na pierwszym piętrze – dwa wąskie okna różnej wysokości. Zostały zamknięte od góry wąskim gzymsikiem odpowiadającym szerokością oknom drugiego piętra. Na osi elewacji na parterze drzwi prowadzące na klatkę schodową.

Skrzydło południowe – elewacja południowa
Elewacja jest dwupiętrowa, trzyosiowa. Na narożniku wzmocniona szkarpą. Dwa okna od wschodu na drugim pietrze zostały nieco przesunięte z osi względem okien parteru. Nad oknami pierwszego piętra znajdują się dwa małe prostokątne okienka. Kondygnację parteru tworzą dwa okna i drzwi. Fasada jest płaska, pozbawiona ozdób, pokryta tynkiem.

Elewacja północna skrzydła południowego
Jednopiętrowa, siedmioosiowa z bramą wjazdową na drugiej od zachodu osi. Kondygnacje o różnych wysokościach zostały oddzielone wielokrotnie gierowanym i profilowanym gzymsem. Fasadę wieńczy gierowany gzyms koronacyjny.

Parter flankują dwie szerokie szkarpy, z których pierwsza od wschodu dochodzi do gzymsu wieńczącego. Kondygnacja parteru artykułowana jest ciągiem arkadowym wypełnionym prostokątnymi oknami. Okna są przedzielone szerokimi pilastrami filungowymi, z płaskorzeźbioną dekoracją w formie panoplii i główek putt. Pilastry mają własne bazy. Baza – postument pilastra filungowanego – składa się z szerokiej bazy, trzonu oraz dwóch torusów przedzielonych trochilusem i pokrytymi dekoracją. Arkady tworzące ciąg kondygnacji płaskie, wycięte w strukturze muru, gładkie z wybranymi cwiklami. Nad oknami znajdują się medaliony z płaskorzeźbą wyobrażajacą korony. Brak przęsła arkadowego w miejscu, gdzie jest brama prowadząca na dziedziniec. Nad łukiem odcinkowym bramy, prostokątna płaskorzeźbiona płyta z wyobrażeniem dwóch postaci na tle dekoracji roślinnej. Postacie stoją w kontrapoście. Ich głowy, nakryte hełmami, zwrócone są w stronę widza. Postacie trzymają się za ręce. W wolnych dłoniach trzymają skierowane ku dołowi nagie miecze. Przestrzeń między nimi wypełnia nieregularnie wycięty lekko wypukły herb ze zwiniętymi narożami zwieńczony koroną. Pozostała cześć płyty wypełnia drobiazgowo rzeźbiona płaskorzeźba wici roślinnych. Okna parteru o różnej wielkości sięgają prawie do ziemi. Ozdobne kraty zostały nałożone na zewnątrz okien i przytwierdzone do muru. Pilastry piętra na osi parteru mają bazy płaskie, wąskie, a trzony zwieńczone bogato zdobionymi kapitelami w dwu odmianach. Bazę filara stanowi plinta, torus, płytki trochilus i wąski torus. Kapitele oddzielone od trzonu wąskim torusem zdobią w części środkowej nagie torsy putt trzymających w rękach rogi obfitości stanowiące naroża kapitelu, w miejsce wolut podtrzymujące wygięty abakus. Dolną część kapitela wypełniają duże rzeźbione liście akantu wygięte pod rogami i odwrócone pod torsem postaci. Wyobrażeń postaci nie mają kapitele I, IV, V pilastra, licząc od zachodu. Wypełnione są natomiast wazą z wiciami i liśćmi akantu zachodzącymi na abakus. W narożu kapitela główki podparte zwiniętym, szerokim liściem akantu w formie woluty. Brak trzonu pilastra w miejscu, gdzie szkarpa zachodzi na pierwsze piętro. Ponad oknami piętra można dostrzec wypukło rzeźbione główki aniołków na tle skrzyżowanych skrzydełek.
 
Mury podziemia wykonane są z kamienia wapiennego i cegły. Najgrubsze mury zewnętrzne piwnic w skrzydle aneksu wynoszą 395 cm. W części nadziemnej mury zostały wykonane z kamienia wapiennego i cegły, a ścianki działowe z cegły i drewna. Sklepienia ceglane, w piwnicach sklepienia kolebkowe, na parterze sklepienia kolebkowe z lunetami.


Dach i więźba dachowa – drewniana, krokwiowo-płatwiowa i wieszarowa o dwóch wieszakach, dach dwuspadowy pokryty blachą.
Elewacje wykonane zostały z cegły, kamienia i tynku.
Wymiary: 40,9 x 14,25 m, wys. ok. 17 m.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Jóźwicki A., Historia Teatru im. H.Ch. Andersena dostępna na stornie internetowej: www.teatrandersena.pl, [dostęp: 21.01.2013].
  • Gawrecki H., Lublin – przewodnik, Lublin 1959.
  • Kapeć W., Historia bazyliki i klasztoru OO. Dominikanów dostępna w internecie: http://www.lublin.dominikanie.pl/historia.htm, [dostęp: 21.01.2013].
  • Kapeć W., Kościół i klasztor dominikanów w Lublinie, Lublin 2004.
  • Kłoczowski J., Klasztor dominikański w Lublinie w pierwszych wiekach swego istenia w ramach prowincji polskiej (stulecia XIII-XVI), [w:] Gapski H. [red.], Dominikanie w Lublinie. Studia z dziejów i kultury, Lublin 2006.
  • Michalak T., Inwentaryzacja architektoniczno-konserwatorska, t. I.–IV, PKZ, Lublin 1980.
  • Michoński M., Zespół klasztorny dominikański. Dokumentacja naukowo-historyczna, t. I., PKZ Lublin 1980.
  • Ostrołęcki S., Kościół i klasztor dominikanów w Lublinie, Warszawa 1902.
  • Wadowski J.A., Kościoły lubelskie, Lublin 2004.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Inne materiały

Słowa kluczowe