Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Bazylika pw. św. Stanisława i klasztor dominikanów w Lublinie

Kościół i klasztor dominikanów w Lublinie został wzniesiony we wschodniej części wzgórza staromiejskiego, na niewielkim wzniesieniu, tzw. górce dominikańskiej. Historia klasztoru wiąże się z relikwią Drzewa Krzyża Świętego, znajdującą się w nim do 1991 roku.

Kościół oo. dominikanów
Kościół oo. dominikanów (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół znajduje się przy ulicy Złotej 9, we wschodniej części wzgórza staromiejskiego, klasztor przylega do niego od południa. 

FunkcjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół pełni funkcje sakralne, budynki klasztorne są użytkowane przez oo. dominikanów.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Według przekazu Jana Długosza dominikanie, po przybyciu do Lublina, objęli istniejące już oratorium Świętego Krzyża. Lubelski klasztor powstał zapewne w latach 50. XIII wieku. Jego początki mają związek z szeroko zakrojoną akcją misyjną kościoła zachodniego, skierowaną na Wschód. Jej częścią były m.in. koronacje królewskie litewskiego księcia Mendoga w 1251 roku i księcia halicko-włodzimierskiego Daniela w 1253 roku, oraz plany utworzenia biskupstw misyjnych na Litwie i Rusi.
 
Na liście klasztorów dominikańskich, opracowanej według chronologii ich powstawania na początku XIV wieku przez Bernarda Gui, dom lubelski znalazł się pomiędzy klasztorami w Gryfi (dziś Greifswald) i Cieszynie. Analiza źródeł dotyczących początków klasztorów sąsiadujących z Lublinem na tej liście doprowadziła prof. Jerzego Kłoczowskiego do stwierdzenia, że lubelska placówka została zatwierdzona przez kapitułę prowincji w latach 60. XIII wieku. W dziele Bernarda Gui lubelski kościół został wymieniony z posiadanym do dziś wezwaniem św. Stanisława. Wezwania tego nie mógł otrzymać przed kanonizacją św. Stanisława, która nastąpiła w 1253 roku w Rzymie.
 
Budowa obecnie istniejącego kościoła św. Stanisława łączy się z fundacją Kazimierza Wielkiego w 1342 roku. Przypuszcza się, że nowe budynki wchłonęły wcześniejsze obiekty: oratorium Świętego Krzyża (na miejscu prezbiterium obecnego kościoła) i wzmiankowaną 1288 roku wieżę, w której schronić się miał książę mazowiecki Konrad II podczas walk o Lublin. Wieża ta, według badań architektonicznych Jakuba Lewickiego, identyfikowana jest z zachowanymi w klasztorze murami tzw. sali jednosłupowej, która była budynkiem wolno stojącym, włączonym później w obręb kazimierzowskich murów obronnych miasta.
 
Kościół z tego okresu był zapewne trójnawową halą z wydłużonym prezbiterium, charakterystycznym dla architektury zakonów żebraczych, w tym dominikanów. Możliwe jest, że we wczesnej fazie kościół „kazimierzowski” był budowlą dwunawową – o dwóch nawach nierównej wielkości. System taki był częsty w świątyniach dominikańskich i franciszkańskich. Ówczesny klasztor stanowiły niższe kondygnacje obecnego wschodniego skrzydła, od strony skarpy, oparte o mur miejski.

Historia rozwoju klasztoru lubelskiego wiąże się ze znajdującą się w nim do 1991 roku relikwią Drzewa Krzyża Świętego. Istnieją dwie różne wersje pojawienia się Drzewa w Lublinie. Według Jana Długosza relikwię przywiózł do Lublina i darował dominikanom książę kijowski Grzegorz w czasach panowania Kazimierza Wielkiego. Późniejsze źródła dominikańskie zawierały inne informacje, według których relikwia pojawić się miała w Lublinie w czasach panowania Władysława Jagiełły, za sprawą dominikańskiego biskupa kijowskiego, Andrzeja.

Relikwia Drzewa Krzyża Świętego stopniowo otaczana była coraz większym kultem, a dla jej przechowania budowano kolejne kaplice przy kościele. Około 1420 roku wybudowano kaplicę na zakończeniu północnej nawy kościoła (obecny przedsionek kaplicy Matki Bożej Opieki), od 1615 roku tzw. kaplicę Firlejowską na zakończeniu nawy południowej, zaś po 1645 roku kaplicę Tyszkiewiczowską, z prezbiterium kościoła, która przejęła funkcję chóru zakonnego.
 
Podczas pożaru w 1575 roku kościół uległ znacznym uszkodzeniom (zawaliły się sklepienia, dach i szczyty), po których odbudowano go stopniowo w nowych, nowożytnych formach. Odbudowa wiąże się z muratorem lubelskim Rudolfem Negroni, a jej kolejne etapy z Piotrem Gallonem (około 1615 roku), Janem Wolffem (kaplica Firlejowska – 1615–1630) oraz Janem Cangerle (kaplica Tyszkiewiczowska – 1645–1658). Po siedemnastowiecznych rozbudowach kościół uzyskał zachowaną do dziś bryłę i układ przestrzenny.

Do obecnych rozmiarów klasztor został rozbudowany po 1618 roku. Zdaniem J. Cieplińskiego wschodnie skrzydło klasztoru nadbudowano wówczas o kolejne kondygnacje, w systemie „bazylikowym”, często stosowanym w budowanych wówczas polskich klasztorach (m.in. u bernardynów we Lwowie czy u benedyktynek w Jarosławiu). Polegał on na wyniesieniu dachu ponad korytarzem klasztornym, którego ściany wystawały ponad dachy nad celami zakonników.
 
XVII i XVIII wiek był okresem największego rozkwitu lubelskiego klasztoru. Wtedy też największą popularnością cieszył się kult lubelskiej relikwii Drzewa Krzyża Świętego. Korpus kościoła opięto kolejnymi kaplicami: około 1624 roku na zakończeniu północnej nawy wzniesiono kaplicę Ossolińskich (obecnie Matki Bożej Opieki), w latach 50. i 60. XVII wieku dostawiono do naw bocznych dwa rzędy kaplic. W latach 1728–1729 dostawiono po północnej stronie prezbiterium kaplicę św. Andrzeja (później Matki Boskiej Ruszelskiej) oraz Niepokalanego Poczęcia NMP, zwaną Kaplicą Paryską.
 
Po gruntownej restauracji budynków w połowie XIX wieku, w 1864 roku nastąpiła kasata klasztoru przez władze carskie. W latach 1901–1902, według projektu arch. Stanisława Weissa, przebudowano południowe skrzydło klasztoru. Dominikanie odzyskali świątynię dopiero w 1938 roku. Budynki czekały na rewaloryzację także po zniszczeniach II wojny światowej. W 1967 roku świątynia dominikańska otrzymała tytuł bazyliki mniejszej. Natomiast w 1991 roku zostały skradzione relikwie Krzyża Świętego. Od 1994 roku prowadzona jest kompleksowa rewaloryzacja bazyliki i klasztoru.

Kalendarium kościoła i klasztoru dominikanówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

około 1253 – hipotetyczne przybycie dominikanów do Lublina;
1333 – sprowadzenie do Lublina relikwii Krzyża Świętego przez księcia ruskiego Grzegorza (według wersji Jana Długosza);
1342 – fundacja Kazimierza Wielkiego, budowa gotyckiego kościoła
po 1400 – sprowadzenie do bazyliki dominikanów relikwii Krzyża Świętego (według wersji z dzieła Macieja Waleriana „Historia perbrevis…”);
1569 – unia lubelska – według lokalnej tradycji zaprzysiężona w klasztorze;
1575 – pożar kościoła i klasztoru;
1585 – Trybunał Koronny przyjął klasztor dominikanów za miejsce przechowywania akt;
1586 – przy klasztorze dominikanów wymieniany jest nowicjat oraz Studium Formale, przygotowujące kleryków do kapłaństwa;
1615–1630 – budowa kaplicy Firlejów;
około 1624 – budowa kaplicy Ossolińskich;
1645–1658 – budowa kaplicy Tyszkiewiczów;
lata 50. i 60. XVII wieku – budowa dwóch rzędów kaplic po obu stronach korpusu nawowego: od południa Pszonków, św. Katarzyny i Szaniawskich, od północy św. Stanisława, Korczmińskich i Hulewiczów;
1644 – rozpoczęcie działalności pierwszej wyższej uczelni Lublina, Studium Generale, przy klasztorze dominikanów, z prawem nadawania stopnia lektora i bakałarza filozofii i teologii (dziś magister i doktor);
1686 – zamknięcie Studium Generale;
1728 – budowa kaplicy św. Andrzeja (Matki Boskiej Ruszelskiej);
1728–1729 – budowa Kaplicy Paryskiej;
1758 – budowa chóru muzycznego (architekt Józef Gringenberger);
1794 – budowa ołtarza głównego;
1818 – nakaz rozbiórki popękanego kościoła przez gen. Zajączka;
1864 – kasata klasztoru;
1886 – wypędzenie ostatnich siedmiu zakonników, kilkudniowe rozruchy wokół klasztoru;
1900–1902 – przebudowa skrzydła południowego;
1938 – odzyskanie kościoła i klasztoru przez dominikanów;
1967 – nadanie kościołowi tytułu bazyliki mniejszej;
1991 – kradzież relikwii Krzyża Świętego.

ArchitekciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Rudolf Negroni, Piotr Gallon, Jan Wolff, Jan Cangerle, Józef Gringenberger, Stanisław Weiss

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obecnie istniejący kościół ma formy architektury nowożytnej, tzw. renesansu lubelskiego. Kaplice późnorenesansowe (Firlejów i Matki Boskiej Opieki) i barokowe (Tyszkiewiczowska i Kaplica Paryska). Budynek klasztoru zachował niewiele cech stylowych, głównie późnorenesansowych, w tzw. typie lubelskim, skrzydło południowe posiada eklektyczny szczyt zbudowany na początku XX wieku, o formach odwołujących się do architektury Kaplicy Zygmuntowskiej i pałacu wawelskiego z czasów Zygmunta Starego.

OpisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół dominikanów jest trójnawową halą o wydłużonym prezbiterium, wysokością i szerokością równym nawie głównej. Sklepienia kolebkowe z lunetami w nawach oraz prezbiterium. Prezbiterium i korpus nawowy przykryte dachami dwuspadowymi. Do naw bocznych przylegają rzędy sklepionych kopułowo kaplic, przekrytych wspólnymi dachami pulpitowymi. Na zakończeniu nawy południowej znajduje się kaplica Firlejów, wzniesiona na planie kwadratu z zaokrąglonymi narożnikami, wyróżniająca się w bryle okazałą kopułą z ozdobną latarnią. Na zakończeniu nawy północnej znajduje się sklepiona kopułą kaplica Matki Bożej Opieki na planie kwadratu, poprzedzona przedsionkiem, pozostałością po gotyckiej kaplicy Krzyża Świętego. Rolę chóru zakonnego pełni usytuowana za prezbiterium kaplica Tyszkiewiczów, zbudowana na planie sześcioboku, przekryta owalną kopułą. Po północnej stronie prezbiterium znajdują się kaplice: Matki Boskiej Ruszelskiej (niewielka, na planie prostokąta), oraz Paryska, salowa, o półkolistym zamknięciu.
 
Fasada kościoła zwieńczona jest wysokim szczytem, a jej narożniki ujęte niskimi wieżyczkami, których gzymsy koronujące ujednolicone są z gzymsem wieńczącym ścianę fasady, oddzielającym ją od szczytu. Fasada pozbawiona artykulacji. Wieże trzykondygnacyjne, w narożach najwyższych kondygnacji ujęte parami korynckich pilastrów, na północnej z nich znajduje się dekoracja sgraffitowa. Szczyt pięciokondygnacyjny, artykułowany pilasterkami, między którymi pierwotnie znajdowały się arkadowo zwieńczone płyciny. Formę szczytu uproszczono podczas licznych przebudów, np. na rysunku Adama Lerue z około 1870 roku widoczna jest znaczna partia środkowej części szczytu bez artykulacji; podczas późniejszych prac restauratorskich pilasterki i gzymsy zrekonstruowano, jednak bez arkadowych nisz. Pilasterki zwieńczone są sterczynami.

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wnętrze naw i prezbiterium artykułowane jest parami korynckich pilastrów o gładkich trzonach. Pomiędzy nimi w korpusie nawowym znajdują się arkady międzynawowe, zaś w prezbiterium arkadowe płyciny. Sklepienie jest gładkie, tylko na gurcie pomiędzy nawą a prezbiterium oraz na podłuczu przejścia od kaplicy Firlejów znajdują się sztukaterie w tzw. typie lubelskim. Inaczej, indywidualnie w każdym przypadku, rozwiązane są wnętrza kaplic.

Obecny ołtarz główny, stanowiący jednocześnie przegrodę między kościołem a chórem zakonnym, zbudowano w 1794 roku w stylu klasycystycznym. Ołtarze we wnętrzu korpusu nawowego oraz dwie ambony, umieszczone symetrycznie na pograniczu prezbiterium i nawy głównej pochodzą z lat 60. XVIII wieku, z warsztatu puławskiego rzeźbiarza Sebastiana Zeisla. Na ścianach bocznych naw wisi sześć obrazów o tematyce dominikańskiej (jeden z nich przedstawia cud związany z próbą kradzieży relikwii Drzewa Krzyża Świętego przez gdańskiego kupca Henryka w 1434 roku na tle widoku Lublina z połowy XVII wieku).

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Eustachiewicz J., Fresk w kaplicy św. Krzyża przy kościele oo. Dominikanów w Lublinie, „Roczniki Humanistyczne", t. IV, z. 4, 1957; Prace z Historii Sztuki, Lublin 1958.
  • Gapski H. [red.], Dominikanie w Lublinie, praca zbiorowa, Lublin 2006.
  • Kamiński S., Drzewo Krzyża świętego w kościele Św. Stanisława, Lublin 1917.
  • Kapeć W., Historia bazyliki i klasztoru oo. dominikanów w Lublinie, http://www.lublin.dominikanie.pl/dziedzictwo_historia.html, [dostęp: 9.02.2012].
  • Kowalczyk J., Architektoniczno-rzeźbiarskie dzieło Falconiego w Lublinie (Kaplica Św. Krzyża przy kościele Dominikanów), „Biuletyn Historii Sztuki” 1962, nr 1.
  • Łoziński J., Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520–1620, Warszawa 1973.
  • Majewski K., Wzorek J., Z badań nad rozwojem architektury w Lublinie w I połowie XVII wieku, „Rocznik Lubelski” 1970, nr 13.
  • Michalczuk S., Sąd Ostateczny Tomasza Muszyńskiego w kościele Dominikanów w Lublinie, „Roczniki Humanistyczne” 1963, nr 13, z. 4.
  • Niedźwiadek R., Rozwałka A., Stasiak M., Lublin wczesnośredniowieczny, Warszawa 2006.
  • Tatarkiewicz W., O pewnej grupie kościołów polskich z początku XVII w., Kraków 1926.
  • Wadowski J.A., Kościoły lubelskie na podstawie źródeł archiwalnych, Lublin 1907.
  • Wojciechowski L., Drzewo przenajszlachetniejsze, Lublin 2003.
  • Wzorek J., Drzewo Krzyża Świętego. Kościół oo. Dominikanów, Lublin 1991.

Powiązane artykuły

Powiązane miejsca

Powiązane wydarzenia

Zdjęcia

Wideo

Inne materiały

Słowa kluczowe