Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Żmigród – historia ulicy

Ulicy Żmigród przypisywany jest średniowieczny rodowód. Historycy w różny sposób tłumaczą pochodzenie nazwy. Analiza planów i widoków Lublina pozwala prześledzić przemieszczanie się nazwy wśród ulic położonych na średniowiecznym wzgórzu Żmigród. Dzisiejsza ulica Żmigród otrzymała swoją nazwę pod koniec XIX wieku.

 

Ulica Żmigród w Lublinie
Ulica Żmigród w Lublinie, fot. autor nieznany, archiwum "Kuriera Lubelskiego"

Spis treści

[RozwińZwiń]

Żmigród – próby wyjaśnienia nazwyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pozostanie zagadką sposób, w jaki nazwa Żmigród związała się z jedną ulic Lublina. Początki średniowiecznego Lublina osadzane są przez historyków na wzgórzach: Staromiejskim, Czwartek i Zamkowym. Archaiczność nazwy Żmigród stała się przyczyną różnych hipotez, w których znaczenie nazwy wzgórza łączono z funkcjami tego miejsca w relacji do wzgórza staromiejskiego, ośrodka formowania średniowiecznego Lublina. Analogii poszukiwano w odniesieniu do innych zastosowań nazwy Żmigród w Polsce. Zauważono, że Żmigrody występują na przedpolach starych ośrodków osadniczych, na przykład w Małopolsce (Sandomierz i Opatów), na Śląsku (Milicz). Na obszarze południowej Polski Żmigrody z reguły były usytuowane w ważnych punktach strategicznych.

Zdaniem Elżbiety Kowalczyk funkcjonowanie nazwy Żmigród na terenie Polski wynikało z utożsamiania ludów koczowniczych ze smokiem-żmijem. Takie zjawisko występowało na Rusi, w Bułgarii i właśnie w Polsce. Autorka bez odpowiedzi pozostawiła pytania o funkcję, jaką pełniły Żmigrody: „Czy były to punkty obronne, strażnice skierowane przeciwko atakującym od południa i wschodu Awarom? A może były one oparciem dla przybywających oddziałów awarskich, może rzeczywiście tu składano daniny czy okup?”1. Na Żmigrodach albo broniono się przed napadającymi, albo najeźdźcy z tego miejsca atakowali miasto.

Według językoznawców – przykładem Witold Taszycki, później Tadeusz Skulina – nazwa Żmigród oznacza „dzwoniący gród, czyli gród, w którym na wypadek zagrożenia przez nieprzyjaciela dzwoniono na jego mieszkańców oraz na mieszkańców podgrodzia, iżby się chronili za umocnienia”2.

Stanisław Rospond powiązał tę nazwę z gadami. Uważał, że nazwa miasteczka Żmigród na Śląsku oraz Żmigrodu w Opatowie wywodziła się stąd, że były to grody położone w błotnistych i lesistych okolicach obfitujących w żmije3.

Innego zdania był Ryszard Tomicki, który uważał, że nazwa Żmigród związana jest z kultem piorunowładnego Żmija, mitycznego stwora pochodzącego z archaicznych wierzeń Słowian4.

Według Jacka Banaszkiewicza nazwa Żmigród występuje na pograniczu różnych jednostek fizjograficznych i kulturowych, np. kraju lub miasta, w miejscu przepraw. Niesie ona ideę smoka-żmija, groźnej siły skierowanej przeciw zewnętrznemu zagrożeniu. Inaczej niż wcześniejsi interpretatorzy pisze on o newralgicznych miejscach – a więc nie grodach – miejscach typu wejście do miasta, które umożliwiały kontrolę podróżnych i zapobieżenie niebezpieczeństwu.

Związku nazwy Żmigród z Lublinem poszukiwał Czesław Deptuła. Powiązał ją z sytuacją polityczną Lubelszczyzny XIII wieku, regionu nękanego przez wojny wewnątrzpiastowskie i polsko-ruskie oraz najazdy tatarskie, jaćwieskie, litewskie. Historyk argumentował: „Przed obcymi – oczywiście, przede wszystkim przed poganami – bronił ziemi Michał Archanioł, zaś Żmigrodem nazywano by ewentualnie teren podmiejski, gdzie zakładały obóz wojska oblegające Lublin lub tylko przeciągające przez region”5. Kościół Świętego Michała znajdował się na wzgórzu staromiejskim, pełnił „funkcję obronną”, Żmigród – poza murami obronnymi tego wzgórza – był miejscem niebezpiecznym, złowieszczym.

Wzgórze Żmigród w średniowieczuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kolejna zagadka dotyczy funkcji średniowiecznego wzgórza Żmigród w lubelskim zespole grodowym, w relacji do wzgórza staromiejskiego. Zdaniem Andrzeja Rozwałki, Marka Stasiaka i Rafała Niedźwiadka, autorów opracowania Lublin wczesnośredniowieczny, przy braku istotnych odkryć archeologicznych i badań historycznych nie można wykluczyć późniejszego pochodzenia nazwy tego cypla lessowego przy równoczesnym braku związku funkcjonalnego miejsca z najstarszym grodem. Poddają oni w wątpliwość następujące funkcje cypla:

– Żmigród nie mógł być miejscem wspomagania systemu obronnego grodu staromiejskiego, ponieważ w tym miejscu jest szeroka dolina rzeki Bystrzycy i wzgórze było odcięte od wzgórza staromiejskiego suchą doliną;
– Żmigród nie mógł być punktem obserwacyjnym, ponieważ był miejscem niżej położonym niż wzniesienie staromiejskie;
– Żmigród nie mógł być punktem strażniczym ulokowanym przy przeprawie w kierunku południowym, z racji tego, że w tym miejscu brak było przeprawy w okresie średniowiecza i prawdopodobnie otoczenie tego wzgórza miało podmokły charakter6.

Na Żmigrodzie prowadzono w skromnym zakresie sondażowe badania archeologiczne, w wyniku których odkryto nieliczną grupę fragmentów wczesnośredniowiecznych naczyń glinianych. Historycy przypuszczają, że w miejscu, gdzie obecnie znajduje się Seminarium Duchowne od VI do połowy XII wieku mogło występować osadnictwo; od połowy XII wieku do połowy następnego wieku występowała osada otwarta z osadnictwem rozproszonym, zaś od połowy XIII wieku do roku 1317 osadnictwa nie było. Po lokacji miasta na prawie magdeburskim do końca XV wieku cały teren cypla lessowego zajmowały ogrody miejskie7. Równocześnie w tym samym czasie zaczęło się rozwijać osadnictwo na przedmieściach, na łuku wzdłuż dzisiejszego przebiegu ulicy Królewskiej, we fragmencie od Bramy Krakowskiej do Wieży Trynitarskiej. Zabudowa drewniana pojawiła się wzdłuż obecnej ulicy Królewskiej oraz na stoku zwanym Żmigród już w XVI wieku. Następnie została zastąpiona obiektami murowanymi8.

Żmigród i ŻmigrodzkiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W dokumentach pierwsza wzmianka o Żmigrodzie datowana jest na XVI wiek. Zapis lustracji województwa lubelskiego z 1565 roku odnotowuje nazwę Żmigród: „Census hortorum in Zmigrod, co miasto apud nobile Zmigrodzki kupili (jak powiadają)”9. Co znaczy: „Wspaniały [?] ogród w Żmigrodzie, co miasto u szlachetnego Żmigrodzkiego kupili (jak powiadają)”.

Podczas spisywania lustracji funkcjonowała pamięć o transakcji, którą przeprowadzono w 1539 roku. Wtedy burmistrz i rajcy miejscy kupili „ściśle stok wzgórza” od Mikołaja Żmigrodzkiego, syna Jana Woronki. Edytor tekstu do nazwiska Żmigrodzki dopisał swoje przypuszczenie, że Mikołaj Żmigrodzki nie był szlachcicem, prawdopodobnie nosił nazwisko Woronko, które następnie zmienił na Żmigrodzki od nazwy Żmigród10.

Nazwisko Żmigrodzki pozwoliło Jadwidze Teodorowicz-Czerepińskiej podważyć tezę o prehistorycznej metryce Żmigrodu jako miejsca kultu lub osadnictwa, czego, jej zdaniem, nie potwierdza ukształtowanie terenu czy znaleziska archeologiczne. Konkludując, historyk stwierdziła: „W sumie teza ta opiera się głównie na intrygującej nazwie miejsca, która nadspodziewanie okazuje się jednak późna, bo XVI-wieczna. Wtedy bowiem w 1539 r. Rada Miejska nabyła ten «grunt niejaki od Mikołaja Żmigrodzkiego» – co tłumaczy tzw. oddzierżawcze pochodzenie nazwy, nie mającej zatem odniesienia do czasów prehistorycznych”11. To jeszcze jedna hipoteza dotycząca pochodzenia nazwy Żmigród w Lublinie.

Współczesny przebieg ulic Żmigród i Bernardyńskiej oraz ulicy Misjonarskiej wyznacza odpowiednio od zachodu i północnego zachodu oraz od południa i wschodu obszar dawnego cypla określonego mianem Żmigrodu. Najwyższy punkt cypla lessowego można dostrzec w miejscu, gdzie obecnie znajduje się Seminarium Duchowne. Plany C.V. d’Örkena z 1716 roku i na późniejszy plan Stanisława Jana Nepomucena Łęckiego z 1783 roku przedstawiają tylko część czołową cypla12. Aby „zobaczyć” średniowieczny Żmigród ze współczesnej topografii trzeba „wymazać” ulicę ks. Prymasa kard. Stefana Wyszyńskiego i całą zabudowę tego terenu. Można także sięgnąć do „Planu miasta Lublina” Feliksa Łodzi-Bieczyńskiego z 1829 roku, gdzie wzgórze żmigrodzkie zostało zaznaczone wraz z przecinającą go ulicą Wyszyńskiego, wtedy nazywaną Traktem Piaseckim. Mapa ta wskazuje też dlaczego kamienice z adresami Żmigród 8 i Żmigród 5 znajdują się w punkcie największego obniżenia ulicy. W tym miejscu przebiegała sucha dolina, oddzielająca cypel żmigrodzki od wzgórza staromiejskiego.

Nazwa Żmigród na planach i mapach LublinaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Analiza materiału kartograficznego wydanego w ramach wydawnictwa Plany i widoki Lublina. XVII–XXI wiek pozwala prześledzić przemieszczanie się nazwy Żmigród wśród ulic położonych w obrębie średniowiecznego wzgórza Żmigród.

Plan okolic Bramy Krakowskiej Karola Bekiewicza z około 1650 roku zawiera opis „ulicy od Żgroda” i być może chodzi o ulicę prowadzącą od Żmigrodu.

„Plan miasta i przedmieść Lublina” C.V. d’Örkena z 1716 roku zawiera zarys części czołowej cypla wzgórza Żmigrodu z zabudową pałacową i wolno stojącą. Z zabudowy wzdłuż dzisiejszej ulicy Żmigród przedstawione zostały pałace: Pociejów, Wrońskich i Małachowskich [?], stanowiące dzisiejszą zabudowę pod adresem Żmigród 8.

Na mapie Lublina Stanisława Jana Nepomucena Łęckiego z 1783 roku pojawia się nazwa Żmigród na oznaczenie obszaru miasta położonego w czołowej części średniowiecznego cypla (łuk między pałacem Sobieskich a dzisiejszym seminarium). Na obszarze tym znajdowały się ogrody i zabudowa w postaci kościołów, dworków i obiektów drewnianych. Z zabudowy wzdłuż dzisiejszego przebiegu ulicy Żmigród przedstawione zostały: pałac Pociejów z oficyną, pałac Wrońskich, pałac Małachowskich [?] lub pałac Poniatowskich (dzisiejsza zabudowa pod adresem Żmigród 10), zabudowa przylegająca do ogrodów bernardyńskich (obecnie Żmigród 7) oraz kilka innych pomniejszych obiektów. Widoczny jest zarys dzisiejszego przebiegu ulicy Żmigród od ulicy Bernardyńskiej.

Na mapie „Kopia planu miasta Lublina” Wawrzyńca Ziółkowskiego z 1827 roku pojawia się nazwa Żmigród na oznaczenie przedłużenia ulicy Bernardyńskiej do „Traktu bitego do piasków” (Traktu Piaseckiego). Obecnie jest to fragment ulicy Bernardyńskiej od ulicy Miedzianej do końca ulicy Wyszyńskiego/początku ulicy Zamojskiej. Z zabudowy ulokowanej wzdłuż dzisiejszej ulicy Żmigród przedstawione zostały: pałac Pociejów z dwoma oficynami, Pałac Wrońskich z oficyną [?], dwuczłonowa zabudowa pod dzisiejszym adresem Żmigród 8, zabudowa pod adresem Żmigród 10, zabudowa przylegająca do ogrodów bernardyńskich oraz styczny z nią obiekt na planie litery L (obecnie Żmigród 7). Charakterystyczne dla wzgórza Żmigród jest jego rozcięcie przez Trakt Zamojski, powstały na odcinku od ulicy Królewskiej do ulicy Bernardyńskiej w latach 1819–1826.

„Plan miasta Lublina” Feliksa Łodzi-Bieczyńskiego z 1829 roku nazwę Żmigród sytuuje w miejscu dzisiejszej ulicy Misjonarskiej, w części od ulicy Wyszyńskiego. Na mapie wyznaczona jest dzisiejsza ulica Żmigród, prowadząca od ulicy Bernardyńskiej w stronę pałacu Wrońskich oraz pałacu Pociejów i jego oficyn. Charakterystyka zagospodarowania wzgórza Żmigród wskazuje, że był to teren ogrodów i drzew z zabudową murowaną i drewnianą. Na mapie Feliksa Łodzi-Bieczyńskiego została nałożona ówczesna zabudowa terenu na zarys cypla lessowego.

„Mapa Lublina B. Maciejowskiego” z 1836 roku pozwala przypuszczać, że przebieg górnej części dzisiejszej ulicy Żmigród, od ulicy Królewskiej do obecnego adresu Żmigród 3, został wyznaczony i uregulowany.

„Plan miasta Lublina z podziałem na części naczelników policji i cyrkuły strażników (rewiry)” L.L. Tosio z 1892 roku oznacza nazwą Żmigród ulicę w jej dzisiejszym przebiegu. Ta mapa przedstawia ustalony, funkcjonujący do dzisiaj bieg ulicy.

Wcześniejsza lokalizacja nazwy Żmigród, z 1829 roku, według „Planu miasta Lublina ułożonego przez Witolda Cholewińskiego 1912” została zastąpiona nazwą Misjonarska i współcześnie tak funkcjonuje.

Współczesny bieg ulicy Żmigród najprawdopodobniej został wyznaczony w drugiej połowie XIX wieku.

Historia zabudowy przy ulicy ŻmigródBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1540 – pierwsza zabudowa w miejscu dzisiejszej kamienicy Wyszyńskiego 3, najprawdopodobniej stał w tym miejscu browar należący do Bartłomieja Helta (zm. po 1633);

XVII wiek – powstanie pałacu Wrońskich (obecnie kamienica Wyszyńskiego 3);

1678–1700 – budowa pałacu przy ulicy Królewskiej 17;

XVIII wiek – pierwsza zabudowa posesji Żmigród 8;

XVIII wiek – pierwsza zabudowa posesji Żmigród 10;

połowa XVIII wieku – oficyna pałacu pod numerem Żmigród 3;

początek XIX wieku – oficyna pałacu pod numerem Żmigród 1;

początek XIX wieku – współczesna zabudowa posesji Żmigród 10;

przed 1830 – teren działki Żmigród 5, najprawdopodobniej pierwsza drewniana zabudowa;

około 1882 – teren działki Żmigród 5, oficyna murowana oraz prawdopodobnie drewniany budynek frontowy;

XIX wiek – rozbudowa/przebudowa budynku pod numerem Żmigród 8;

1903–1904 – kamienica pod numerem Żmigród 7;

1906 – oficyna kamienicy pod numerem Żmigród 12;

1912–1914 – kamienica pod numerem Żmigród 12;

około 1913 – kamienica pod numerem Wyszyńskiego 1;

1924–1926 – kamienica pod numerem Żmigród 5;

1957 – częściowa realizacja projektu stacji obsługi samochodów na działce Żmigród 3.

Charakter zabudowyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Charakter zabudowy ulicy Żmigród jest zróżnicowany, w górnej części jest wąski, co upodabnia go do wąskiej zabudowy staromiejskiej (mimo że kamienica Wyszyńskiego 1 powstała w 1913 roku). W pozostałej części ulica wykorzystuje przestrzeń po wcześniejszych ogrodach. Górna część ulicy Żmigród mogła być w przeszłości wykorzystywana jako kanał. Historycy piszą o „murowanym kanale jezuickim, […] który przekraczał ul. Królewską i prowadził przez Żmigród dalej na południe ku ul. Bernardyńskiej. Ów kanał wiązany już z okresem nowożytnym (prawdopodobnie połowa XVII wieku) odprowadzał ścieki, nieczystości i wody opadowe poza teren zurbanizowany, przebiegając dalej poprzez łąki w kierunku rzeki Bystrzycy”13.

Zabudowa przy ulicy Żmigród powstawała w pierwszej kolejności jako część zabudowy ulicy Królewskiej. W XVII i XVIII wieku miała charakter pałacowy, powstawały pałace i ich oficyny. Prawdopodobnie pierwszą niepałacową zabudową z XIX wieku był budynek położony w miejscu obecnej zabudowy Żmigród 5 i 7. W drugiej połowie XIX wieku pojawią się kamienice czynszowe. Na początku XX wieku powstają kamienice od strony ulicy Bernardyńskiej i kamienica domykająca układ ulicy Żmigród ze strony przeciwnej, przy ulicy Wyszyńskiego 1.

Zabudowa ulicy Żmigród na widokach miasta LublinBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zabudowa zlokalizowana przy ulicy Żmigród została przedstawiona na kilku obrazach przedstawiających panoramy tej części Lublina.

Obraz Wjazd generała Zajączka do Lublina” (1826) Filipa Dombecka zawiera: górne, dziewięcioosiowe piętro pałacu Pociejów (Królewska 17), ścianę szczytową oraz ledwo widoczny ryzalit pałacu Wrońskich (Wyszyńskiego 1), dach obiektu, fragmenty okien i i gzymsu pałacu Poniatowskich (Żmigród 10).

Fragment widoku miasta Lublina od południa Horwarta z około 1830 roku przedstawia: budynek zlokalizowany w miejscu, gdzie obecnie znajdują się kamienice Żmigród 5 i 7; górne piętro pałacu Pociejów; oficynę tylną pałacu Pociejów, nieistniejącą od 1942 roku; ścianę szczytową z potężnymi przyporami narożnymi pałacu Wrońskich; parterowy pałac Poniatowskich z czterospadowym wysokim dachem.

Jan Riabinin o przyżmigrodzkich kamienicachBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Architektura kamienic przylegających do ulicy Żmigród nie odznacza się walorami artystycznymi. Jan Riabinin w artykule Ze starego Lublina poddał mocno subiektywnej krytyce przekształcenia, jakie przeprowadzono w kamienicach Królewska 17, Wyszyńskiego 1 i Wyszyńskiego 3. W artykule opublikowanym na łamach „Głosu Lubelskiego” pisał:

 

U wylotu Królewskiej czas przysporzył 5-cio piętrową kamienicę z trzema frontami (Królewska 19 [powinno być Królewska 17 – Ł.K.], Żmigród 2, Zamojska 1). Twórca i b. właściciel kamienicy tej, który w żadnej mierze nie może być pomówiony ani o brak rasowego związku z polskim Lublinem, ani o niedostateczne wyczucie uroku starych murów naszych, śpieszno podrzucił to nienajpiękniejsze dziecię swoje niejakiemu panu Zajdmanowi. Zmienił się tytuł własności, lecz pozostało same budowisko, wysoce nielicujące z całym otoczeniem swoim i w barbarzyński sposób zasłaniające szeroką perspektywę z placu katedralnego na kościół misjonarzy i na prastary, mroczny «Żmijgród». I oto u zbiegu trzech ulic panoszy się przed katedrą kamienica p. Zajdmana, niczym karczma co próbuje być okazalszą, niż ratusz, a sąsiedzi jej, jakby nie chcąc drażnić parweniusza arystokratycznym wyglądem swoim, uczynili nad sobą dobrowolne harakiri: bracia Mojżesz i Lejzor Frydlandery i Mnasze Szpiro (Królewska, 17) wznieśli nad zdeformowanym już w XIX w. starym pałacem Pociejowskim jeszcze dwie górne kondygnacje, nadając mu ostatecznie piętno pospolitego domu czynszowego, a sąsiad ze strony Zamojskiej (Zamojska. 3) przystroił klasyczne arkady pałacu Wrońskich – Bętkowskich – Husarów bezkształtnym pudłem, urągającym wszelkim zasadom architektoniki i estetyki. I dokonano tego bynajmniej nie za rządów carskich, na które tak chętnie składa się winę za każde oszpecenie miasta, lecz w wolnym już Lublinie, który bardziej, niż dawniej, winien być wrażliwy na dostojność sędziwych, rozbrzmiewających nutą piękności czasów ubiegłych, murów swoich. Wolność Tomka w swoim domku interpretuje się zbyt szeroko, gdzie idzie o kamienice, posiadające pewną wartość architektoniczną. Oczywiście każdy właściciel dochodowej nieruchomości stara się dostosować ją do potrzeb i warunków życia współczesnego i nie każdy umie się poznać na pewnych zjawiskach przeszłości. Sądzimy wszakże, że przebudowa zabytków artystycznych i historycznych winna odbywać się pod okiem fachowca, dbałego o czystość stylu architektonicznego i o walory artystyczne w wyglądzie miasta14.
 

 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1 E. Kowalczyk, Żmij, Żmigrody, Wały Żmijowe – odpowiedź Ryszardowi Tomickiemu, „Archeologia Polski” 1977, t. 22, z. 1–2, s. 211.  
2 W. Taszycki, Rozprawy i studia polonistyczne, t. 1, Onomastyka, Wrocław–Kraków 1958, s. 189.
3 A. Rozwałka, A. Niedźwiadek, M. Stasiak, Lublin wczesnośredniowieczny. Studium rozwoju przestrzennego, Warszawa 2006, s. 76.
4 Tamże, s. 75.
5 C. Deptuła, Archanioł i smok. Z zagadnień legendy miejsca i mitu początku w Polsce średniowiecznej, Lublin 2003, s. 99.
6 A. Rozwałka, A. Niedźwiadek, M. Stasiak, Lublin wczesnośredniowieczny. Studium rozwoju przestrzennego, Warszawa 2006, s. 75–77.
7 Tamże, IIustr. 11, 22, 26, 31, 53.
8 W. Boruch, Zabudowa posesji przy ul. Żmigród 3 w Lublinie. Rozpoznanie historyczne i wnioski konserwatorskie, Lublin 1994, s. 1.
9 Lustracja Województwa Lubelskiego 1565, wyd. A. Wyczański, Wrocław–Warszawa 1959, s. 5.
10 J. Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956, s. 41.
11 Synteza opracowań. Ulica Królewska, tekst J. Czerepińska, Lublin 1944, s. 1.
12 A. Rozwałka, A. Niedźwiadek, M. Stasiak, Lublin wczesnośredniowieczny. Studium rozwoju przestrzennego, Warszawa 2006, s. 75.
13 M. Matyaszewski, Sprawozdanie z badań w trybie awaryjnym i nadzoru archeologicznego nad pracami remontowo-budowlanymi prowadzonym w Izbie Drukarstwa w kamienicy Królewska 17/Żmigród 1 w Lublinie, Lublin 2010, s. 9.
14 „Głos Lubelski. Pismo codzienne”, R. 23, 1936, nr 352, s. 9.