Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Turobin – historia miejscowości



Turobin to jedna z najstarszych miejscowości na ziemi chełmskiej, rozwijająca się co najmniej od XII wieku jako osada targowa i obronna przy tzw. trakcie ruskim prowadzącym z Krakowa przez Zawichost do Kijowa. W dokumentach historycznych miejscowość była wzmiankowana po raz pierwszy w 1389 roku w akcie nadania przez Władysława Jagiełłę wsi królewskiej Turobin Dymitrowi z Goraja.
Obszar gminy wchodzi w skład trzech krain fizjograficznych: Roztocza Zachodniego, Padołu Zamojskiego i Wyniosłości Giełczewskiej.

Rynek w Turobinie
Rynek w Turobinie (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Turobin to jedna z najstarszych miejscowości na ziemi chełmskiej, rozwijająca się co najmniej od XII wieku jako osada targowa i obronna przy tzw. trakcie ruskim prowadzącym z Krakowa przez Zawichost do Kijowa. W dokumentach historycznych była wzmiankowana po raz pierwszy w 1389 roku, w akcie nadania przez Władysława Jagiełłę wsi królewskiej Turobin Dymitrowi z Goraja. W 1399 roku nowy właściciel Turobina wydał akt lokacji wsi na prawie magdeburskim, ustanawiając wójtem Pawła Filipowicza z Radzięcina i przyznając osadnikom 20 lat tzw. wolnizny. W 1400 roku, po śmierci Dymitra, wieś przypadła w spadku wdowie – Beacie z Bożegodaru. Wkrótce jednak pomiędzy członkami rodziny doszło do zatargów na tle podziału majątku. Ostatecznie, w 1415 roku, sąd przysądził wieś Turobin córce Dymitra – Elżbiecie. Poprzez jej małżeństwo z kasztelanem poznańskim – Dobrogostem z Szamotuł, herbu „Nałęcz” – Turobin znalazł się w posiadaniu wielkopolskiego rodu Szamotulskich-Świdwów.

Dzięki staraniom nowych właścicieli, za zezwoleniem króla Władysława Jagiełły, w 1420 roku nastąpiła lokalizacja miasta Turobin na prawie magdeburskim, na miejscu wcześniejszej wsi o tej samej nazwie. W I ćwierci XV wieku, na zachód od miasteczka, na kopcu nad stawem, Szamotulscy wybudowali drewniany zamek obronny, który został prawdopodobnie zniszczony podczas najazdu Tatarów w 1500 roku. W 1430 roku Szamotulscy ufundowali też w Turobinie kościół pw. Wszystkich Świętych i NMP, który przez sto lat funkcjonował jako filia parafii czernięcińskiej. W 1448 roku król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu przywilej nakazujący kupcom korzystanie z drogi handlowej wiodącej przez Turobin, co znacząco wpłynęło na rozwój gospodarczy ośrodka.

W 1461 roku, z fundacji Jana i Andrzeja Świdwów, na Przedmieściu Szczebrzeszyńskim został wystawiony drugi kościół pw. św. Ducha. Od początku XV wieku w miasteczku istniała też cerkiew prawosławna, zaś co najmniej od końca XVI wieku synagoga. W ostatniej ćwierci XVI wieku miasto było silnym ośrodkiem ariańskim i kalwińskim. Do XIX wieku w okolicach Turobina mieszkała też niewielka liczba unitów, którzy w XVII wieku posiadali własną cerkiew w pobliskiej Tarnawie.

W 1509 roku, podczas najazdu Tatarów, miasto zostało zniszczone przez pożar. Spłonął wówczas m.in. kościół z 1430 roku. Wkrótce po tym wydarzeniu, w 1510 roku ówcześni właściciele miasta – Andrzej i Wincenty Świdwowie – odnowili zniszczone w czasie tatarskiego najazdu przywileje, nadając miastu powtórnie prawo magdeburskie. W obręb miasta włączono wówczas Guzową Wolę i Olszankę, a mieszkańcy otrzymali dwa wygony do wypasu bydła i szereg ogrodów na Przedmieściu Szczebrzeskim. W 1523 roku król Zygmunt Stary zezwolił miastu na pobieranie grobelnego.

W latach 20. XVI wieku Katarzyna, córka Andrzeja Świdwy, wyszła za mąż za Łukasza Górkę, kasztelana poznańskiego, i wniosła mu w posagu połowę włości turobińskiej. W 1530 roku z fundacji nowego właściciela miasta, oraz dwóch pełnomocników drugiego ze współwłaścicieli miasta, Wincentego z Szamotuł, odbudowano kościół turobiński. Do wzniesionej wówczas i zachowanej do dziś murowanej świątyni pw. św. Dominika przeniesiono parafię rzymskokatolicką z Czernięcina. W 1565 roku Łukasz Górka zabudował Podzamcze, tj. teren pomiędzy zamkiem a starym miastem, tworząc tu nowe miasto, zwane nowym rynkiem, najpóźniej w 1578 roku w mieście wystawiono też ratusz.

Na zachód od miasta, na kopcu, nad stawem utworzonym na rzece Por, w pobliżu miejsca, gdzie znajdował się wcześniej drewniany zamek obronny wzniesiony zapewne przez Dobrogosta około 1420 roku i zniszczony prawdopodobnie około 1500 roku, Górka wybudował nowy zamek, również drewniany. Zamek, posadowiony na murowanych piwnicach, z czteropiętrową wieżą, był opasany fosą i posiadał most zwodzony. Pod zamkiem znajdował się młyn o sześciu kamieniach. Budowla ta została spalona częściowo w 1612 roku, a następnie całkowicie zniszczona przez Kozaków w 1656 roku i już nigdy nie odbudowana. W jej miejscu powstał późnej folwark klucza turobińskiego Ordynacji Zamojskiej.

Synowie Łukasza Górki przeszli na luteranizm. W 1570 roku Andrzej Górka założył w Turobinie zbór kalwiński umieszczony, zaś w 1574 roku Stanisław Górka, wnuk Łukasza, przekształcił miejscowy kościół parafialny na zbór kalwiński. W latach 1570–1596 miasto było ważnym ośrodkiem ariańskim. W okresie tym zamieszkiwali tu liczni protestanci, obywały się tu synody, a przy zborze działało gimnazjum ariańskie. II połowa XVI wieku to najlepszy okres w dziejach Turobina, będącego wówczas jednym z większych ośrodków miejskich na całej ziemi chełmskiej.

W 1592 roku, po bezpotomnej śmierci Stanisława Górki, dobra turobińskie odziedziczyli jego czterej siostrzeńcy: Andrzej, Piotr, Stanisław i Jan Czarnkowscy oraz Paweł Trojanowski – ich pełnomocnik i po części także dziedzic. Włość była wówczas w posiadaniu książąt słuckich Olelkowiczów, jako zastaw za pożyczkę zaciągniętą przez Górkę. Olelkowiczowie odstąpili zastaw Pawłowi Szczawińskiemu, który w 1596 roku sprzedał majątek turobiński kanclerzowi Janowi Zamoyskiemu. Faktyczne przejecie włości turobińskiej przez nowego właściciela i włączenie majątku do nowo utworzonej Ordynacji Zamojskiej, nastąpiło dopiero w 1601 roku. Turobin pozostawał miastem ordynackim do 1866 roku, tj. do momentu zniesienia stosunków dominialnych w miastach.

Na początku XVII wieku Turobin był obwarowany, posiadał trzy bramy obronne, w tym Szczebrzeską i Chełmską oraz osiem ulic ze 162 domami. Centrum otaczały rolnicze przedmieścia. W II połowie XVII wieku Turobin – wielokrotnie niszczony na skutek napaści zbrojnych (m.in. przez Kozaków Chmielnickiego i Tatarów), a także wskutek kolejnych pożarów i epidemii – stopniowo podupadał. W 1795 roku znalazł się pod panowaniem austriackim. W 1809 roku został włączony do Księstwa Warszawskiego, a w 1815 roku do Królestwa Polskiego. W 1859 roku miasto zostało niemal całkowicie zniszczone na skutek kolejnego wielkiego pożaru.

W latach 1866–1868, w ramach represji za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym, władze carskie odebrały Turobinowi prawa miejskie. Osada rozwijała się jednak nadal jako wielowyznaniowy i wieloetniczny ośrodek handlu i rzemiosła. W 1887 roku wśród 3942 mieszkańców Turobina było 2342 Żydów. W latach 90. XIX wieku w Turobinie, obok murowanego kościoła parafialnego i cerkwi wzniesionej w 1882 roku, działała też murowana synagoga, bet ha-midrasz, siedem chederów, chrześcijańska szkoła początkowa, przytułek, i apteka. Przy urzędzie gminy działała kasa wkładowo-zaliczkowa. W 1883 roku osada liczyła 366 domów, w tym 15 murowanych, i 3949 mieszkańców, w tym 1548 Żydów. Mieszkańcy utrzymywali się głównie z rolnictwa i rzemiosła (wyrób sukna i kożuchów), a także z handlu. Od początku XX wieku organizowano tu słynne jarmarki końskie.

W 1914 i 1915 roku miasto zostało zniszczone przez dwa wielkie pożary. Po 1918 roku Turobin nie odzyskał praw miejskich, stracił też swą dawną pozycję jako ośrodek handlowy. Według spisu z 1921 roku osada liczyła 222 domy i 1592 mieszkańców, w tym 965 Żydów. W folwarku mieszkało 68 Polaków wyznania rzymskokatolickiego.

W 1929 roku działało w Turobinie kilka niewielkich zakładów przemysłowych: cegielnia, której właścicielem był W. Sokół oraz cztery młyny, będące w posiadaniu A. Grafa i spółki tworzonej przez L. Łukaszczyka, S. Nogaja i P. Giwerca oraz A. Gajewskiego. Tutejszy tartak był w posiadaniu L. Łukaszczyka, a trzy wiatraki należały do P. Gajewskiego, J. Młynarczyka i T. Młynarczyka. W osadzie działała także fabryka bielizny oraz browar.

Na początku września 1939 roku w okolicach Turobina doszło do walk polskich oddziałów z armią niemiecką. 17 września 1939 roku Turobin zajęli Niemcy. 23 września do miasta wkroczyła Armia Czerwona, która ustąpiła po dwóch tygodniach, a Turobin znalazł się ponownie pod okupacją niemiecką.

W maju 1942 roku hitlerowcy zniszczyli synagogę i rozstrzelali w Turobinie około 120 Żydów, pozostałych 2 tys. osób wywieziono do obozów śmierci. 16 maja 1943 roku żołnierze Armii Krajowej spalili miejscowy budynek gminy wraz ze spisami kontyngentów, wspólnie z żołnierzami BCh rozbili też areszt w pobliskiej Żółkiewce, uwalniając więźniów. Osada została wyzwolona przez Armię Czerwoną 27 lipca 1944 roku. W 1946 roku liczyła zaledwie 1541 mieszkańców.

Po II wojnie Turobin i jego okolice były miejscem krwawych starć między siłami patriotycznymi a zwolennikami nowego porządku, reprezentowanego przez PKWN.

W okresie PRL osada funkcjonowała jako lokalny ośrodek usługowo-handlowy. W latach 1975–1998 Turobin był siedzibą gminy w województwie zamojskim, zaś od 1 stycznia 1999 roku wszedł w skład powiatu biłgorajskiego.

Pierwszy zapis, nazwa, charakter, przywilej lokacyjnyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszy zapisBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najstarsza zachowana wzmianka o Turobinie pochodzi z 1389 roku. Jest to akt nadania przez króla Władysława Jagiełłę kilkuwioskowej włości turobińskiej wraz z wsią królewską Turobin, podskarbiemu Dymitrowi z Goraja.

NazwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Brak danych historyczno-językowych nie pozwala jednoznacznie określić od czego wywodzi się nazwa Turobin. Z językoznawczego punktu widzenia nazwa ta należy do szczególnie trudnych do objaśnienia.

Nazwa Turobin lub Thurobin, znajdująca się m.in. na najstarszej znanej pieczęci miasteczka z XVI wieku, „Sigilum Civita Thurobin”, od samego początku posiadała ustaloną pisownię, która w niemal niezmienionej formie przetrwała do dzisiaj. Z punktu widzenia morfologicznego, w nazwie Turobin można wyodrębnić cząstkę rdzenną –tur, przyrostek ogólnostrukturalny –ob– (a), oraz sufiks dzierżawczy –in, jaki pojawia się w wielu w nazwach miejscowych, np. Lublin, Felin, Stasin itd.

Przypuszcza się, iż nazwa ośrodka może nawiązywać do rzeczownika pospolitego tur, w znaczeniu „zwierzę”; lub do słowa turza – w znaczeniu „trawa” ewentualnie do turzyca – w znaczeniu „sierść zajęcza”, lub też do prasłowiańskiego tur, oznaczającego tura lub/i żubra. Według innej koncepcji, nazwa Turobin, będąc nazwą o charakterze dzierżawczym, może pochodzić od nazwiska lub przezwiska, pochodzącego od słowa tur lub turocha – w znaczeniu „otyła kobieta”. Jeśli zaliczyć nazwę Turobin do grupy nazw dzierżawczych, można przypuszczać iż założycielem lub/i właścicielem osady był człowiek o imieniu/przezwisku „Turoba” lub „Tur”, ktoś odznaczający się niepospolitą siłą lub/i wielkim wzrostem.

CharakterBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Turobin jest jednym z najstarszych miasteczek województwa lubelskiego. Przypuszcza się, że osiedle lub osada targowa istniała tu już co najmniej w XII wieku, jednakże brakuje źródeł historycznych, umożliwiających weryfikację tej tezy. Wiadomo iż w 1389 roku była to wieś królewska, nadana przez króla Władysława Jagiełłę podskarbiemu Dymitrowi z Goraja, oraz że w 1399 roku miała miejsce jej lokacja na prawie magdeburskim. W 1420 roku, na mocy przywileju króla Władysława Jagiełły, lokowano w tym samym miejscu miasteczko o nazwie Turobin.

Data nadania przywileju lokacyjnegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1399 roku Turobin był lokowany jako wieś na prawie magdeburskim, zaś w 1420 roku, dzięki staraniom ówczesnego właściciela wsi, Dobrogosta z Szamotuł, Turobin otrzymał od króla Władysława Jagiełły lokację na prawie miejskim magdeburskim.

Herb, przywileje, przynależność administracyjna, dane demograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pieczęć, herbBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Turobin miał swój herb, który był w dziejach miasta dwukrotnie zmieniany. W XVII wieku miasto posiadało herb Gorków – „Łódź”, zaś w XVIII wieku – herb Zamoyskiego – „Jelita”. Wydaje się iż najwłaściwszy dla miasta byłby herb „Nałęcz” – Dobrogosta z Szamotuł, założyciela miasta. Turobin używa obecnie herbu „Łódź”.

Prawo niemieckie (magdeburskie)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1399 roku wcześniejsza osada została lokowana jako wieś na prawie magdeburskim. W 1420 roku, dzięki staraniom ówczesnego właściciela wsi, Dobrogosta z Szamotuł, Turobin otrzymał od króla Władysława Jagiełły lokację na prawie miejskim magdeburskim. W 1510 roku ówcześni właściciele Turobina, Andrzej i Wincenty Świdwowie, odnowili spalone podczas napadu tatarskiego przywileje, nadając miastu powtórnie prawo magdeburskie. W 1866 roku, w odwecie za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym, władze carskie odebrały Turobinowi prawa miejskie. Obecnie jest on osadą miejską traktowaną jako wieś.

Przywileje (prawa i przywileje nadane danej miejscowości)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1399 roku wieś Turobin została lokowana na prawie magdeburskim, a sołtysem został Paweł Filipowicz z Radzięcina. Przywilej osadniczy uwalniał chłopów od podatków na 20 lat.

Wraz z lokacją miasta w 1420 roku Turobin otrzymał też prawo targu w każdy wtorek ze swobodą handlu wszystkimi towarami oraz dwóch jarmarków w roku.
W 1448 roku król Kazimierz Jagiellończyk nadał przywilej miastu, nakazujący kupcom korzystanie z drogi handlowej wiodącej przez Turobin.
W 1510 roku ówcześni właściciele Turobina, Andrzej i Wincenty Świdwowie, odnowili spalone podczas napadu tatarskiego przywileje, nadając miastu powtórnie prawo magdeburskie. Włączono także w obręb miasta Guzową Wolę i Olszankę, a mieszkańcy otrzymali dodatkowe dwa wygony do wypasu bydła oraz szereg ogrodów na Przedmieściu Szczebrzeskim.
W 1523 roku król Zygmunt Stary pozwolił miastu na pobieranie grobelnego.
W 1559 roku nowy właściciel włości turobińskiej nadał miastu 15 półłanków pola z ogrodami i dwoma łanami, w zamian za co mieszkańcy zobowiązali się do obrony miasta przed nieprzyjacielem.
W 1562 roku miasto uzyskało przywilej wolnego szynku dla chrześcijan, zaś w 1565 roku przywilej handlu zbożem.
W 1578 roku Turobin otrzymał 500 mórg ziemi ornej, tzw. łan Sobkowski, w zamian za co mieszkańcy wzięli na siebie obowiązek zabezpieczenia miasta od najazdów nieprzyjacielskich.
W 1589 roku miasto otrzymało pozwolenie na wolny wrąb do lasu na własne potrzeby oraz przywilej łowienia ryb, z obowiązkiem utrzymania i reperacji grobli.
W 1618 roku Zamoyscy przyznali Turobinowi przywilej warzenia miodu i piwa, potwierdzili też uzyskane znacznie wcześniej przywileje cechów rzemieślniczych: kowalskiego (od 1578), kuśnierskiego, piekarskiego i szewskiego (od 1566) oraz bednarskiego (od 1589). Zamoyscy, pragnąc zachęcić Żydów do osiedlania się w miastach należących do ordynacji, nadawali im liczne prawa i przywileje: prawo do kupowania posesji przy rynku i budowania domów w centrum miasta, czy też prawo do prowadzenia swobodniej, nieograniczonej działalności handlowej w obrębie miasta.

Przynależność administracyjna i zmiany granicBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Turobin jest jedną z najstarszych miejscowości staropolskiego powiatu krasnostawskiego ziemi chełmskiej.
Po pierwszym rozbiorze, w 1795 roku, miasto znalazło się pod panowaniem austriackim; od 1809 roku Turobin należał do Księstwa Warszawskiego, zaś od 1815 roku był częścią Królestwa Polskiego.

Przed II wojną światową był siedzibą gminy w powiecie krasnostawskim województwa lubelskiego.
W latach 1957–1975 osada Turobin administracyjnie należała do powiatu krasnostawskiego, a w latach 1975–1998 do województwa zamojskiego.
Obecnie znajduje się w województwie lubelskim.

Dane demograficzne wraz z danymi o strukturze etnicznej

Rok

Ogół mieszkańców

Liczba chrześcijan

Liczba Żydów

1662

707

547

160 (22,6 %)

1810

1963

1452

511 (26 %)

1857

2359

1408

951 (40 %)

1865

2684

1483

1201 (44,7 %)

1883

3949

2401

1548 (40, 1 %)

1886

3942

1600

2341 (59, 4 %)

1897

2377

868

1509 (63, 5 %)

1904

3154

860

2294 (72, 1 %)

1921

1592

627

965 (60 %)


Jak wskazują niektórzy badacze, być może już od około 1420 roku, a z pewnością od połowy XVI wieku, Turobin zamieszkiwali Żydzi. W XVII wieku w mieście funkcjonowała dobrze zorganizowana gmina, posiadająca własną synagogę, wzniesioną prawdopodobnie około 1657 roku. Prawdopodobnie już w XVII wieku działał w Turobinie stary cmentarz żydowski. Włączenie Turobina do Ordynacji Zamojskiej wiązało się z nadaniem licznych przywilejów i praw dla ludności żydowskiej, a także przyczyniło się do nasilenia się osadnictwa żydowskiego w tym ośrodku. Żydzi turobińscy utrzymywali się głównie z handlu futrami i skórami, a także z rzemiosła, głównie krawiectwa, oraz z prowadzenia karczm i zajazdów. W 1648 roku, w czasie najazdu Kozaków Bohdana Chmielnickiego, miasto zostało zniszczone, zginęła też część żydowskich mieszkańców Turobina. W II połowie XVII wieku gmina odbudowała się, zaś na początku XIX wieku w Turobinie mieszkało już 126 rodzin żydowskich.

Pod koniec XIX stulecia w osadzie zaczęły powstawać pierwsze prowadzone przez Żydów zakłady wytwórcze, zajmujące się tkactwem i obróbką skór. Na przełomie XVIII i XIX wieku duży wpływ na żydowską społeczność Turobina wywarł ruch żydowskiego oświecenia (Haskala), którego centrum znajdowało się w pobliskim Zamościu; w I połowie XIX wieku silne były także wpływy ruchu chasydzkiego. W XVIII wieku, na położonym poza miastem placu zakupionym przez gminę od Sebastiana Stodzkiego, założono nowy kirkut, działający do 1942 roku. W I ćwierci XIX wieku w Turobinie wzniesiono też nową murowaną synagogę.

W pierwszych latach XX stulecia Żydzi stanowili około 70 proc. populacji miasta, jednakże w okresie międzywojennym, m.in. na skutek masowej emigracji zarobkowej, odsetek ten znacznie zmalał. Przed I wojną światową doszło w mieście do rozruchów antysemickich, kolejne tego rodzaju zajścia miały miejsce pod koniec 1918 roku.

W okresie międzywojennym w mieście funkcjonowały liczne żydowskie partie i organizacje polityczne. Obok założonych jeszcze przed I wojną światową ugrupowań syjonistycznych (Mizrachi, Poalej Syjon i inne) oraz lewicowej Żydowskiej Partii Robotniczej „Bund”, działającej od 1906 roku, w 1922 roku w mieście powstała ortodoksyjna Agudas Israel, która zdobyła silne poparcie wśród społeczności osady. Obok tradycyjnych instytucji pomocowych, jak Bikur Chojlim, Linas Checedek, czy Hachnasat Orchim, istniało tu wiele nowoczesnych organizacji społeczno-kulturalnych, działających pod auspicjami poszczególnych partii i organizacji politycznych.

Od 1913 roku w mieście funkcjonowała Żydowska Biblioteka Publiczna, w 1924 roku powstał Żydowski Bank Spółdzielczy, udzielający nisko oprocentowanych kredytów. Pod koniec lat 20. działał także Fundusz Pożyczkowy „Provident” oraz fundusz pożyczkowy założony przez żydowskich rzemieślników z Turobina.

Pod koniec września 1939 roku około stu Żydów uciekło z miasta na wschód razem z wycofującą się Armią Czerwoną. Na początku niemieckiej okupacji Turobin stał się punktem koncentracji Żydów z różnych rejonów kraju. W 1939 roku przesiedlono tu około 1250 Żydów z Łodzi, Koła, Konina i Słupska, w 1940 roku około 500 Żydów z Lublina, zaś w 1942 roku kilkuset wysiedlonych z okolicznych wsi i miasteczek. Zimą 1942 roku przebywało tu około 4–5 tys. Żydów. W Turobinie, w przeciwieństwie do innych ośrodków, nie istniało wydzielone getto. Przesiedloną ludność zakwaterowano w budynkach przy rynku, a także w budynkach gminnych, m.in. w synagodze. W kwietniu 1942 roku Niemcy zamordowali około stu Żydów. W maju, niemal 3 tys. osób z getta przepędzono do Krasnegostawu, skąd przewieziono ich do obozu zagłady w Sobiborze. Ostateczna likwidacja getta w Turobinie miała miejsce w październiku 1942 roku. Część osób, głównie starych i chorych, zamordowano na miejscu. Pozostałych przepędzono do Izbicy, skąd część została przewieziona do obozu pracy Trawnikach, a wszyscy niezdolni do pracy trafili do obozu zagłady w Bełżcu.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

XII–XIII wiek – Turobin rozwija się jako osada handlowa i obronna przy tzw. trakcie ruskim, tj. szlaku handlowym z Kijowa do Krakowa.
1389 – nadanie przez Władysława Jagiełłę wsi królewskiej Turobin Dymitrowi z Goraja.
1399 – lokacja wsi na prawie magdeburskim. Wójtem zostaje Paweł Filipowicz z Radzięcina.
1415 – na drodze koligacji małżeńskich właścicielem wsi staje się Dobrogost z Szamotuł, mąż Elżbiety – córki Dymitra.
1420 – lokalizacja miasta na miejscu wsi o tej samej nazwie.
Około 1420 – najprawdopodobniej wkrótce po lokacji miasta, w Turobinie zaczęli osiedlać się Żydzi. Potwierdzona w źródłach historycznych obecność gminy wyznaniowej żydowskiej – od połowy XVI wieku.
I ćwierć XV wieku – Szamotulscy wznoszą drewniany zamek obronny, który został prawdopodobnie zniszczony podczas najazdu Tatarów w 1500 roku.
1430 – budowa drewnianego kościoła pw. Wszystkich Świętych, który stał się filią parafii czernięcińskiej i ten charakter zachował przez sto lat.
1461 – budowa kościoła pw. św. Ducha, na Przedmieściu Szczebrzeszyńskim, z fundacji Jana i Andrzeja Świdwów, ówczesnych właścicieli miasta. Przy świątyni istniał szpital dla ubogich, który po rozebraniu kościoła w XIX wieku funkcjonował jako przytułek dla biednych.
1509 – zniszczenie miasta przez Tatarów (spłonął m.in. kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych).
1510 – ówcześni właściciele miasta, Andrzej i Wincenty Świdwowie, odnowili zniszczone podczas najazdu tatarskiego przywileje, nadając miastu powtórnie prawo magdeburskie. W obręb miasta włączono także Guzową Wolę i Olszankę, a mieszkańcy otrzymali dwa wygony do wypasu bydła oraz szereg ogrodów na Przedmieściu Szczebrzeskim.
Około 1523 (lub wcześniej) – na skutek małżeństwa z Katarzyną Szamotulską, córką Andrzeja Świdwy, połowa dóbr turobińskich przeszła na własność Łukasza Górki.
1523 – król Zygmunt Stary zezwala miastu na pobieranie grobelnego.
1530 – budowa i konsekracja nowego murowanego kościoła parafialnego pw. św. Dominika, z fundacji rodziny Górków. W tym samym roku bp Jakub Buczacki połączył fundusze trzech kościołów: parafialnego w Czernięcinie, filialnego w Turobinie oraz kościoła Świętego Ducha i utworzył w Turobinie prepozyturę. Od tej pory Czernięcin aż do połowy XIX wieku stanowił filię parafii turobińskiej.
1559 – właścicielem miasta i całej włości turobińskiej został Stanisław Górka, wnuk Łukasza. Nadał miastu 15 półłanków pola z ogrodami i dwoma łanami, w zamian za zobowiązanie mieszkańców do obrony miasta od nieprzyjaciół.
1568 (lub wcześniej) – w nad rzeką Por został wybudowany nowy drewniany zamek obronny, opasany fosą. Istniał prawdopodobnie do około 1670 roku, zaś na początku XVIII wieku, w jego miejscu wystawiono dwór i folwark.
1574–1595 kościół parafialny pw. św. Dominika działał jako zbór kalwiński.
1578 (lub wcześniej) – w mieście wybudowano ratusz.
1595 – Turobin i całe włości turobińskie zostają zakupione przez Jana Zamoyskiego, który na początku XVII wieku wcielił je do nowo utworzonej Ordynacji Zamojskiej.
1604 – diecezja chełmska została podzielona na dekanaty. Do rangi jednego z nich awansował Turobin.
1612 – częściowe zniszczenie drewnianego zamku obronnego w Turobinie.
1620–1623 – rozbudowa kościoła parafialnego pw. św. Dominika z fundacji Tomasza i Elżbiety Zamoyskich, przez budowniczego Jana Wolffa. Świątynia zyskała wówczas dwie symetryczne kaplice kopułowe w stylu późnorenesansowo-manierystycznym.
1648 – Turobin zostaje zniszczony wskutek najazdu Kozaków Bohdana Chmielnickiego. Kozacy palą miasto i mordują wielu żydowskich mieszkańców.
1650 – rekonsekracja kościoła pw. św. Dominika przez bpa Mikołaja Świrskiego po sprofanowaniu go przez Kozaków.
1656 – ostateczne zniszczenie zamku turobińskiego przez Kozaków.
Około 1657 – budowa synagogi w Turobinie.
1656 – miasto zostaje zniszczone przez wojska szwedzkie.
1660 – za miastem, na obecnym cmentarzu grzebalnym, zbudowano kaplicę drewnianą pw. św. Elżbiety. Kaplicę zniszczoną w pożarze w 1747 roku trzy lata później odbudował ks. A. Górski. Obecna pochodzi z 1832 roku.
1701 – wybuch epidemii cholery.
1717 – z inicjatywy ks. Ignacego Grygliciusa, w miejscu drewnianego kościoła pw. św. Ducha, został wzniesiony nowy kościół murowany.
1788–1790 – proboszczem Turobina był Stanisław Staszic.
Około 1803 – rozbiórka, będącego w zupełnej ruinie kościoła św. Ducha.
1830 – budowa nowej synagogi murowanej, konsekracja nowego kirkutu.
1869 – decyzją władz carskich Turobin utracił prawa miejskie.
1882 – wzniesienie cerkwi prawosławnej, rozebranej w 1929 roku.
1904–1906 – w mieście powstają pierwsze żydowskie partie i organizacje polityczne: Poalej Syjon, Mizrachi i Bund.
1908 – z inicjatywy ks. Torczyńskiego powstała w Turobinie ochotnicza straż pożarna.
1913 – otwarcie Żydowskiej Biblioteki Publicznej.
1918 – w czasie wyzwalania osady spod okupacji austriackiej i niemieckiej doszło w Turobinie do wystąpień antyżydowskich, w czasie których polscy żołnierze ranili wiele osób, dokonano też grabieży mienia żydowskiego.
1920 – budowa nowej szkoły powszechnej, siedmioklasowej.
1922 – założenie partii Agudas Israel.
1926 – w Turobinie została założona szkoła dla około 150 dziewcząt żydowskich „Bejt Yakov”, prowadzona przez Agudat Israel.
1922–1928 – budowa plebanii i budynków gospodarczych, a także parkanu wokół kościoła.
1933 – rozpoczęcie budowy nowego, piętrowego budynku szkoły powszechnej.
1942 – zagłada gminy żydowskiej w Turobinie.
1951 – zniszczenie kościoła pw. św. Dominika na skutek pożaru.
Lata 60. – rozebranie budynku synagogi.
1976 – budowa nowej plebanii.

Instytucje kościelne rzymskokatolickieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

ParafiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Początkowo Turobin należał do parafii Czernięcin. W 1430 roku ówczesny właściciel Turobina, Dobrogost, wzniósł tu kościół pw. Wszystkich Świętych, który przez kolejnych sto lat funkcjonował jako filia parafii czernięcińskiej. Kościół filialny był uposażony w cztery łany pola i dziesięcinę. W 1509 roku kościół pw. Wszystkich Świętych został spalony przez Tatarów. Obecnie istniejący kościół parafialny pw. św. Dominika (w stylu renesansu lubelskiego) wzniesiono w 1530 roku, z fundacji rodziny Górków. W latach 1574–1595 działał jako zbór kalwiński. W latach 1620–1623 został rozbudowany z fundacji Tomasza i Elżbiety Zamoyskich. Po sprofanowaniu przez Kozaków, rekonsekrowany w 1650 roku przez bpa Mikołaja Świrskiego. Kościół był dwukrotnie niszczony przez pożary: pod koniec XVII wieku oraz w 1951 roku i wielokrotnie remontowany (w latach: 1713, 1774–1775, 1818, 1852, 1874, 1900–1905, 1921, a także kilkakrotnie po II wojnie światowej). Od 1999 roku trwają stale prace konserwatorskie i renowacyjne.

OdpustyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Odpust św. Dominika – w pierwszą niedzielę sierpnia.

Odpust w niedzielę Najświętszej Trójcy.

Inne obiekty sakralne na terenie parafiiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1461 roku, z inicjatywy wójta turobińskiego Nikiela i z fundacji Jana i Andrzeja Świdów, w Turobinie wybudowano drugi kościół – pw. św. Ducha, drewniany, znajdujący się przed Bramą Szczebrzeską. W miejscu tej drewnianej świątyni w 1717 roku ks. Ignacy Gryglicius wzniósł nową, murowaną. W 1803 roku kościół był już w zupełnej ruinie i zapewne wtedy został rozebrany.

Przy kościele pw. św. Ducha funkcjonował szpital dla ubogich, który po rozebraniu świątyni działał jako przytułek dla biednych. Na utrzymanie szpitala i kapłana posługującego przy kościele przeznaczono dwie półłanki oraz ogrody.

Drugim obiektem sakralnym jest kościół parafialny pw. św. Katarzyny w Czernięcinie, wybudowany według projektu Władysława Gisgesa – budowniczego Ordynacji Zamojskiej, drewniany, z lat 1857–1858, z dzwonnicą, wewnątrz znajduje się ołtarz główny z XVIII wieku.

Kaplice publiczne na terenie parafiiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

– Kaplica cmentarna, drewniana, pw. św. Elżbiety z 1822 roku – na cmentarzu turobińskim.
– Kaplica dojazdowa, murowana, pw. św. Maksymiliana Kolbego z 1996 roku – w Guzówce.
– Kaplica dojazdowa, murowana, pw. św. Anny z 1983 roku – w Hucie Turobińskiej.
– Kaplica dojazdowa, murowana, pw. Matki Bożej Różańcowej z 1983 roku – w Tarnawie Dużej.

Kapliczki przydrożneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

– Kapliczka Matki Bożej, drewniana, z 1910 roku – na Przedmieściu Szczebrzeszyńskim.
– Kapliczka św. Jana Nepomucena, drewniana, z 1935 roku – na pograniczu Turobina i Przedmieścia, w miejscu dawnego kościoła pw. św. Ducha.
– Kapliczka św. Marka, drewniana z 1822 roku – w Turobinie.
– Kapliczka św. Jana Nepomucena, z XIX wieku, przy drodze z Turobina do Tarnawy.

– Kapliczki w Olszance (z 1905); w Żabnie (drewniana z około 1910); w Tokarach (drewniana z 1908).

Informacje o parafiiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Początkowo Turobin należał do parafii Czernięcin. Na skutek rozwoju ośrodka konieczne stało się wybudowanie na miejscu własnego kościoła. W 1430 roku ówczesny właściciel Turobina, Dobrogost, wzniósł tu kościół pw. Wszystkich Świętych. W 1530 roku bp chełmski Jakub Buczacki dokonał połączenia funduszy trzech kościołów: kościoła parafialnego w Czernięcinie, filialnego w Turobinie oraz kościoła pw. św. Ducha i utworzył prepozyturę. Od tej pory Czernięcin aż do połowy XIX wieku stanowił filię parafii turobińskiej. W XIX wieku od parafii turobińskiej odłączono Czernięcin, w 1932 roku, gdy powstała parafia Gilów, odłączono Gródki, a część Tokar przyłączono do parafii Otrocz.

W 1604 roku, po podziale diecezji chełmskiej na dekanaty, Turobin awansował do rangi jednego z nich. W 1790 roku dekanat turobiński został połączony z dekanatem krasnostawskim. W 1806 roku przyłączono Turobin do dekanatu urzędowskiego, zaś w 1818 roku – do dekanatu krasnostawskiego. W 1919 roku utworzono ponownie dekanat turobiński.

Miejscowości należące do parafii: Huta Turobińska – kaplica, Tokary, Tarnawa Duża – kaplica, Kol. Tarnawa Duża, Tarnawa Mała, Guzówka – kaplica, Kol. Guzówka, Elizówka, Olszanka, Przedmieście, Rokitów, Zagroble, Załawcze, Żabno, Kol. Żabno, Turobin.
W 1937 roku do parafii Turobin należało 7706 osób. W 2007 roku – 4734 osób.

Szkoły, szpitale, bractwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W życiu religijnym parafii znaczącą rolę odgrywały działające tu stowarzyszenia religijne. W 1598 roku założono w Turobinie bractwo św. Anny, które działało do początków XX wieku. W 1673 roku utworzono tu bractwo różańcowe, w 1880 roku – trzeci zakon św. Dominika, a nieco później – trzeci zakon św. Franciszka. Przy parafii istniała też biblioteka. Obecnie przy parafii działają grupy apostolskie i modlitewne: Akcja Katolicka, Legion Maryi, Czciciele Miłosierdzia Bożego, Duchowa adopcja dzieci, K.S.M., Kółka Różańcowe, a także chór dorosłych oraz schole: dziecięca i młodzieżowa. Od 2000 roku w parafii wydawany jest kwartalnik „Dominik Turobiński”.

Cmentarz w TurobinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Początkowo zmarłych grzebano na cmentarzach istniejących przy kościele pw. Wszystkich Świętych (dawny filialny) i św. Ducha – na Przedmieściu. Oba zamknięto w 1907 roku. Aktualnie użytkowany cmentarz grzebalny został założony w XVII wieku, początkowo z przeznaczeniem dla ofiar epidemii. Ponadto istnieje też cmentarz w Czernięcinie z mogiłą i kopcem dziewięciorga zabitych 28 lutego 1913 roku przez Austriaków, oraz kwaterą żołnierską z 1939 roku.

Instytucje kościelne innych wyznańBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

SynagogaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Prawdopodobnie pod koniec XVI wieku w Turobinie została wybudowana pierwsza synagoga, po której nie zachowały się żadne ślady. Nową synagogę w Turobinie wzniesiono w 1825 roku. W 1915 roku została spalona, a następnie odbudowana po 1918 roku. Przy synagodze działał dom modlitwy dla kobiet. Synagoga została zdewastowana przez Niemców w latach okupacji. Po wojnie w budynku mieściła się gminna spółdzielnia. Obiekt został rozebrany w latach 60.

Zbór ariańskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1574 roku w budynku kościoła parafialnego w Turobinie utworzono zbór ariański, przy którym ministrami byli: Hieronim (1581), Jan Crocius (1583), Walenty HeWetius (1583), Wojciech Biskupski? (1585), Wojciech Raicz? (1586). Zbór zlikwidowano w 1596 roku i rekoncyliowano go na kościół katolicki pw. św. Dominika. W Turobinie istniała także szkoła ariańska – wyższa szkoła wzorowana na pińczowskiej, jedna z lepszych na Lubelszczyźnie. Jej rektorami byli: Walenty Koślicki, Wojciech z Kalisza i Stanisław Petrycjusz.

Cerkiew prawosławnaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obok kościoła katolickiego, w mieście istniała także cerkiew prawosławna, o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1510 roku, a jej istnienie potwierdzają źródła z lat 1510–1561.

Inne obiekty o charakterze obrzędowym i kultowymBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Stary kirkut w Turobinie działający do 1941 roku, powstał prawdopodobnie na początku XVII wieku. Został zniszczony przez Niemców, którzy wykorzystali macewy do utwardzania dróg. W XVIII wieku przy ul. Zamkowej założono nowy kirkut, który działał do 1942 roku. Obecnie znajduje się tu pole orne. W 1994 roku odnaleziono kilka zachowanych macew z kirkutu turobińskiego, pochodzących z przełomu XIX i XX wieku. Niektóre źródła podają, iż w Turobinie istniał tylko jeden kirkut, założony w XVIII wieku.

Szkoły o charakterze wyznaniowymBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W XVI wieku – gdy będący w posiadaniu Górków Turobin stał się silnym ośrodkiem innowierczym – w mieście działało gimnazjum ariańskie, wyższa szkoła wzorowana na pińczowskiej, jedna z lepszych na Lubelszczyźnie. Jej rektorami byli: Walenty Koślicki, Wojciech z Kalisza i Stanisław Petrycjusz.
Od XVI wieku funkcjonowały tu także żydowskie szkoły wyznaniowe, chedery. Od 1926 roku w Turobinie działała szkoła dla dziewcząt żydowskich „Bet Jakov”, prowadzona pod auspicjami Agudas Izrael.

Instytucje świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cechy, korporacjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W mieście istniały cechy rzemieślnicze: kowalski – założony w 1578 roku, kuśnierski, piekarski i szewski – istniejące od 1566 roku, a także cech bednarski – od 1589 roku.

Prawo składu, jarmarki, targiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wraz z lokacją miasta w 1420 roku Turobin otrzymał przywilej cotygodniowych targów oraz dwóch jarmarków w roku. W XIX wieku odbywały się tu słynne jarmarki końskie.

Szkoły świeckieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Co najmniej od 1882 roku istniała w Turobinie szkoła początkowa. W okresie międzywojennym w osadzie wybudowano budynek szkoły, która jako 7-klasówka istniała tu od 1920 roku. Wzniesiono ją z materiałów budowlanych odzyskanych w czasie rozbiórki miejscowej cerkwi. W 1933 roku rozpoczęto budowę nowego, 2-piętrowego gmachu szkolnego.

Partie i organizacje patriotyczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Turobinie – jeszcze przed I wojną światową, a także w dwudziestoleciu międzywojennym – działało wiele żydowskich partii politycznych. Od 1904 roku funkcjonowała tu pierwsza organizacja syjonistyczna, w 1906 roku założono komórkę Poalej Syjon, a nieco później – komórkę partii Mizrachi oraz partie Syjonistów Ogólnych i Syjonistów Rewizjonistów. W mieście działały też syjonistyczne organizacje młodzieżowe: Hanoar Hazioni (Młodzież syjonistyczna), Hechaluc (Pionier) oraz Haszomer Hacair (Młody Strażnik). Prowadziły działalność kulturalno-edukacyjną, przygotowując jednocześnie młodych ludzi do wyjazdu do Palestyny. W 1906 roku założono w mieście komórkę Żydowskiej Partii Robotniczej „Bund”. Od 1922 roku w mieście działała także skupiająca ortodoksów, tradycjonalistyczna partia Agudas Izrael, zaś od 1929 roku – ortodoksyjno-syjonistyczne ugrupowanie Poalej Agudas Israel.

UrbanistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Turobin (siedziba gminy Turobin) w latach 1420–1869 był miastem, wcześniej, tj. do 1420, a następnie od 1869 roku – do dziś – jest wsią gminną, liczącą 1036 mieszkańców (stan na 2008 rok). Znajduje się w powiecie biłgorajskim, w województwie lubelskim. W latach 1957–1975 Turobin administracyjnie należał do powiatu krasnostawskiego (województwo lubelskie), a w latach 1975–1998 do województwa zamojskiego.

Cała gmina zajmuje obszar 162,19 km kw., na którym zamieszkuje niespełna 7 tys. osób. Gmina obejmuje 12 sołectw: Czernięcin Główny, Czernięcin Poduchowny, Elizówka, Gródki (sołectwa: Gródki Drugie i Gródki Pierwsze), Guzówka-Kolonia, Huta Turobińska, Nowa Wieś, Olszanka, Przedmieście Szczebrzeszyńskie, Rokitów, Tarnawa Duża, Tarnawa-Kolonia, Tarnawa Mała, Tokary, Turobin, Wólka Czernięcińska, Zabłocie, Zagroble, Załawcze, Żabno, Żabno-Kolonia, Żurawie.

Powstanie i główne fazy rozwojuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Turobin jako osada handlowo-obronna istniał najprawdopodobniej już w XII wieku. Od 1420 roku rozwijał się jako miasteczko handlowo-rzemieślnicze na prawie magdeburskim.

Na początku XVII wieku miasto było obwarowane i posiadało trzy bramy, w tym Szczebrzeską i Chełmską, a także osiem ulic, na których stało 162 domów. Wokół centralnie położonego rynku, rozwijały się też rolnicze przedmieścia.

Na zachód od miasteczka, na kopcu Świdwińskim przy rzece Por, około 1420 roku, Dobrogost z Szamotuł wybudował drewniany zamek obronny, który został zniszczony prawdopodobnie podczas najazdu Tatarów w 1500 roku. Około połowy XVI wieku, w pobliżu miejsca, gdzie znajdował się wcześniejszy zamek, Łukasz Górka wybudował nowy zamek, również drewniany, posadowiony na murowanych piwnicach, z czteropiętrową wieżą, opasany fosą wypełnioną wodą. Do zamku prowadził most wzniesiony na palach, obity dylami oraz drewniana brama zwodzona na łańcuchach, obok której znajdowała się furtka. Budowla ta, wymieniana w inwentarzach Turobina z lat 1568–1598, została spalona częściowo w 1612 roku, a następnie całkowicie zniszczona przez Kozaków w 1656 roku i już nigdy nie odbudowana. Ostatnia wzmianka o zabudowaniach zamkowych pochodzi z 1670 roku, a w 1707 roku w miejscu zamku istniał już tylko dwór.

W 1565 roku Łukasz Górka zabudował Podzamcze, tj. teren pomiędzy zamkiem a starym miastem, tworząc tu nowe miasto, zwane „nowym rynkiem”.
Na skutek częstych pożarów i wojen miasto było wielokrotnie niszczone i odbudowywane. O zachodzących procesach świadczyć może m.in. zmieniająca się liczba domów: w 1569 roku w Turobinie znajdowało się 245 domów, w 1788 roku – 286, w 1820 roku – 335, przed pożarem miasta w 1859 roku – 363 (w tym aż 15 murowanych domów przy rynku), w 1860 roku – po pożarze – już tylko 260, zaś w 1921 roku w podupadłej osadzie znajdowały się 224 domy.

Charakterystyka układu urbanistycznegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lokowany w 1420 roku Turobin został zbudowany na regularnym planie, nawiązującym do założeń średniowiecznych, lecz posiadającym też wyraźne cechy układu renesansowego. Historyczny układ przestrzenny miasta zachował się do dziś bez większych zmian.

Podstawą założenia urbanistycznego jest kwadratowy rynek o wymiarach 100x110 m, z ulicami wybiegającymi z naroży. W środku rynku znajdował się obszerny ratusz, ostatni budowany w latach 1768–1769, obecnie nieistniejący. Rynek jest otoczony przez szachownicowe bloki przecięte ulicami, rozbudowane w części południowej i wschodniej, częściowo zredukowane od strony zachodniej i północnej. Kościół parafialny został usytuowany za blokiem południowo-zachodnim, w obrębie wałów obronnych. Drugi kościół, pw. św. Ducha, został wzniesiony w 1461 roku na Przedmieściu Szczebrzeszyńskim, wraz ze szpitalem dla ubogich, istniał tu do XIX wieku. W 1565 roku Łukasz Górka zabudował Podzamcze. Powstało w ten sposób nowe miasto, oddzielone od starego blokiem pierzei zachodniej.

Turobin jest jednym z nielicznych miast posiadających opis sięgający końca XVI wieku. Inwentarz z 1598 roku tak przekazuje układ przestrzenny i wygląd ośrodka: „Miasto Turobin było z drzewa budowane, oparkanione i przekopem otoczone, do którego bram wjezdnych było trzy. Rozkład zabudowań miasta taki: Domy rynkowe – pierzeje z zamku idąc po lewej stronie, druga pierzeja na północy, trzecia pierzeja wschodnia, czwarta pierzeja południowa”.
Dalej wymienione są ulice: Zamkowa, Żydowska, Ruska, Szczebrzeska, Kościelna, Nowa ku łaźni. Inwentarz wymienia ponadto: „Nowy Rynek za parkanem przeciwko zamkowi”.

Pierzeje rynkowe miały zabudowę podcieniową, domy były ustawiane szczytem do pierzei. Można przypuszczać, że zabudowa rynku turobińskiego była podobna do zabudowy rynków w Goraju i Szczebrzeszynie. Zabudowa ulic pozarynkowych miała częściowo charakter dworkowy, częściowo zaś przypominała wiejską zabudowę gospodarczą. Znajdowały się tu także niewielkie podcieniowe domy, typowe dla zabudowy rynkowej (m.in. przy ulicy Zamkowej). Do niedawna istniał w pobliżu rynku charakterystyczny murowany dom żydowski z mieszkalnym poddaszem i znajdującym się w szczycie balkonem, wspartym na dwóch słupkach i przykrytym dwuspadowym daszkiem, służącym do celów kultowych (tzw. kuczka). Przedmieścia miały typową zabudowę wiejską. Przy ul. Dekerta 50 zachowała się jedna z najstarszych chałup, pochodząca z 1823 roku, z drzwiami na biegunach i łukowo zamkniętym nadprożem.

Wyróżniające się obiekty

– Kościół parafialny pw. św. Dominika z 1530 roku, wczesnorenesansowy, z fundacji rodziny Górków, rozbudowany w latach 1620–1623.
– Rynek i cały układ przestrzenny Turobina, nawiązujący do założeń średniowiecznych, lecz mający już wyraźne cechy renesansowe.
– Kaplica drewniana pw. św. Marka z 1822 roku.
– Kaplica drewniana pw. św. Elżbiety na obecnym cmentarzu grzebalnym, wzniesiona w 1660 roku, zniszczona w pożarze w 1747 roku, odbudowana w 1750 roku. Obecna pochodzi z 1832 roku.
– Domy drewniane z XIX wieku.
– Gródki – zbiorowa mogiła mieszkańców wsi zabitych przez hitlerowców 1 lipca 1942 roku.

RuralistykaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Turobin jest najbardziej wysuniętą na północ gminą powiatu biłgorajskiego, położoną na ważnym szlaku komunikacyjnym z Lublina przez Biłgoraj do Przemyśla. W skład gminy wchodzi 12 sołectw: Czernięcin Główny, Czernięcin Poduchowny, Elizówka, Gródki (sołectwa: Gródki Drugie i Gródki Pierwsze), Guzówka-Kolonia, Huta Turobińska, Nowa Wieś, Olszanka, Przedmieście Szczebrzeszyńskie, Rokitów, Tarnawa Duża, Tarnawa-Kolonia, Tarnawa Mała, Tokary, Turobin, Wólka Czernięcińska, Zabłocie, Zagroble, Załawcze, Żabno, Żabno-Kolonia, Żurawie.

Turobin jest gminą rolniczą, której głównym bogactwem naturalnym są żyzne gleby lessowe i rędziny oraz lasy mieszane. Występują tu także gliny, będące surowcem do produkcji cegły. W uprawach dominują zboża (pszenica ozima i jęczmień jary), buraki cukrowe, rośliny włókniste (len i konopie) oraz rośliny jagodowe (malina i czarna porzeczka). Na terenie gminy działają też tartaki, w których produkowana jest tarcica. W gminie działa 6 firm gospodarczo-przemysłowych oraz 105 handlowych i 34 usługowe (stan na 2008 rok).

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W Turobinie i okolicach znajduje się wiele kapliczek przydrożnych, m.in.:
– Kapliczka Matki Bożej, drewniana, z 1910 roku, na Przedmieściu Szczebrzeszyńskim.
– Kapliczka św. Jana Nepomucena, drewniana, z 1935 roku, na pograniczu Turobina i Przedmieścia, w miejscu dawnego kościoła pw. św. Ducha.
– Kapliczka św. Marka, drewniana z 1822 roku, w Turobinie.
– Kapliczka św. Jana Nepomucena, z XIX wieku, przy drodze z Turobina do Tarnawy.
– Kapliczki w Olszance (1905), w Żabnie (drewniana, z około 1910), w Tokarach (drewniana, z 1908).

W gminie Turobin działa także wiele zespołów ludowych i chórów, mieszka tu także wielu poetów ludowych, m.in. we wsiach: Gródki, Żabno, Przedmieście.

Zabytki budownictwa i architekturyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół pw. św. DominikaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wzniesiony w miejscu wcześniejszego drewnianego kościoła pw. Wszystkich Świętych i NMP z 1447 roku, spalonego przez Tatarów w 1509 roku. Wystawiony z fundacji rodziny Górków około 1530 roku, został w tym samym roku konsekrowany przez bpa Jakuba Buczackiego. Z tego okresu zachowało się gotyckie prezbiterium. W latach 1574–1595 kościół działał jako zbór kalwiński. W latach 1620–1623 został rozbudowany przez znanych muratorów lubelskich – Jana Wolffa i Jana Jaroszewicza, w stylu renesansu lubelskiego, z fundacji Tomasza i Elżbiety Zamoyskich. Dobudowano wówczas dwie symetrycznie ułożone kopułowe kaplice boczne (północna i południowa) w stylu późnorenesansowo-manierystycznym.

Po sprofanowaniu przez Kozaków został rekonsekrowany przez bpa Mikołaja Świrskiego w 1650 roku. Pod koniec XVII wieku i w 1951 roku był niszczony przez pożary; remontowany i odnawiany w XVIII i XIX wieku, a także po II wojnie światowej. Od 1999 roku stale trwają tu prace konserwatorskie i renowacyjne. W 2005 roku miała miejsce gruntowna przebudowa prezbiterium.

Kościół jednonawowy, murowany z kamienia i cegły, w stylu renesansu lubelskiego z wyraźnymi elementami późnogotyckimi.
Budynek o strzelistej fasadzie, posiada narożne szkarpy i dwie wieżyczki. Elewacje wzbogacone dekoracyjnymi pilastrami, w obramieniach okien manierystyczne ornamenty okuciowe.

Wewnątrz świątyni – w sklepieniu prezbiterium i obu kaplic – bogate, linearno-geometryczne sztukaterie w stylu renesansu kalisko-lubelskiego autorstwa Jana Wolffa. Sztukaterie w nawie z 1953 roku. Kościół wyposażony jest w pięć ołtarzy, w większości drewnianych.
Na chórze organy Blomberga z 1888 roku. W oknach witraże: w prezbiterium z 1900 roku, w nawie głównej, kaplicach i zakrystii witraże wykonane w latach 2001–2002. Obok kościoła dzwonnica murowana z XIX wieku.

Zabytki ruchomeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W kościele parafialnym pw. św. Dominika znajduje się pięć zabytkowych ołtarzy:

Drewniany ołtarz główny wykonany około 1623 roku, częściowo przebudowany w późniejszym okresie. W ołtarzu znajdują się trzy obrazy: pod zasuwą – obraz Najświętszej Trójcy (z XVIII wieku), na zasuwie – obraz św. Jana Nepomucena (z XVIII wieku) – oba pochodzące najprawdopodobniej z kościoła w Radecznicy, trzeci obraz – z 1993 roku – przedstawia św. Dominika. Na ścianach prezbiterium znajdują się także: wczesnorenesansowa płyta nagrobna Anny ze Żmigrodu Świdwiny, z około 1546 roku, a także obraz Wniebowzięcia NMP z XVIII wieku oraz trzy obrazy z XIX wieku: św. Józefa, św. Walentego i św. Rocha.

Ołtarze boczne – lewy z około 1630 roku, marmurowy, rzeźbiony, z obrazami św. Marii Magdaleny i św. Heleny (z XVII wieku); przy ołtarzu ambona z XVII wieku. Po prawej stronie – ołtarz drewniany z XIX wieku, z obrazami Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny (oba z 2005 roku). Na ołtarzu – relikwiarum z relikwiarzem św. Faustyny (z 2005 roku); obok – na konsolce – figura nieznanego świętego z XVIII wieku.

Kaplice boczne: w kaplicy północnej znajduje się ołtarz murowany z 1927 roku z obrazem św. Anny Samotrzeciej (z 1630 roku); w kaplicy południowej – ołtarz drewniany z XVIII wieku, z obrazami: Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVII wieku. W nastawie – obraz Matki Boskiej z Chrystusem z XVIII wieku.
W zakrystii przechowuje się zabytkowe szaty i naczynia liturgiczne.

Wartości niematerialneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wydarzenia i miejsca historyczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po II wojnie Turobin i jego okolice były miejscem krwawych starć między partyzantami a zwolennikami nowego porządku, reprezentowanego przez PKWN.

Z Turobina pochodził słynny prawnik Jan z Turobina (1511–1575), rektor Akademii Krakowskiej.
Stanisław Staszic był proboszczem w Turobinie w latach 1788–1790.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Bondyra Wiesław, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Lublin 1992.
  • Górak Jan, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Lublin 1999.
  • Kawałko Danuta, Cmentarze województwa zamojskiego, Zamość 1994.
  • Niedźwiedź Józef, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003.
  • Pinkas Hakehillot, Encyclopedia of Jewish Communities, Poland, Volume VII: Kielce and Lublin, Jerusalem 1999, pp. 241–244.
  • Tokarczyk Roman, Turobin. Dzieje Miejscowości (monografia), Morpol, Lublin 2002.
  • Warchoł Stefan, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964.

Archiwalia

  • Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Kartograficzny, plan Turobina z zaznaczoną synagogą, sygn. 28-10.
  • Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Polityczno-Społeczny, dokumenty gminy żydowskiej z 1930 r., sygn. 790, s. 4.

Źródła internetowe (stan na 2008 rok)

  • http://pl.wikipedia.org/wiki/Turobin
  • http://www.turobin.com.pl/news.php
  • http://www.turobin.kuria.lublin.pl/
  • http://www.jewishgen.org/Yizkor/pinkas_poland/pol7_00241.html.
  • http://www.mapywig.org/m/wig100k/P45_S35_TUROBIN.jpg (szczegółowa mapa)
  • http://www.rootsweb.ancestry.com/~pollubel/aplace/turobin.htm (stare fotografie)

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe