Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce – Oddział w Lublinie

Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ) to świecka organizacja żydowska funkcjonująca w Polsce od 1950 r. Jej lubelska filia miała siedzibę przy ul. Krakowskie Przedmieście 13, a obecnie mieści się w budynku przy ul. Lubartowskiej 10 (synagoga Chewra Nosim).

Wyjazd kolonijny lubelskiego TSKŻ do Michalina
Wyjazd kolonijny lubelskiego TSKŻ do Michalina (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Powstanie TSKŻ-ówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Prowadzona przez władzę ludową polityka narodowościowa w latach pięćdziesiątych zmierzała do pełnej instytucjonalizacji i ograniczenia pluralizmu instytucji mniejszości narodowych. Odbudowa życia żydowskiego i względna autonomia, którą cieszył się Centralny Komitet Żydów w Polsce w latach czterdziestych były stopniowo likwidowane. Zwieńczeniem tych działań było zastąpienie CKŻP nowo powstałą organizacją pod nazwą Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce. 

TSKŻ powstał formalnie dnia 29 października 1950 roku z połączenia CKŻP i Żydowskiego Towarzystwa Kultury.

Tego dnia odbyło się posiedzenie członków-założycieli Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce w sali Żydowskiego Teatru przy ul. Jagiellońskiej 28 w Warszawie. W konferencji zjednoczeniowej uczestniczyło 188 delegatów oraz zaproszeni goście z Ameryki. Delegaci reprezentowali żydowskie środowiska z Białegostoku, Dzierżoniowa, Katowic, Krakowa, Legnicy, Lublina, Łodzi, Płocka, Szczecina, Świdnicy, Warszawy, Wałbrzycha, Włocławka, Wrocławia i innych miast. Wśród nich 120 było członkami PZPR, zaś 66 nie należało do partii. Pod względem zawodów 48 było robotnikami (w tym jeden górnik), natomiast 138 pracownikami umysłowymi. W trakcie posiedzenia dotychczasowy przewodniczący CKŻP Grzegorz Smolar odczytał protokół ze wspólnego posiedzenia Centralnego Komitetu Żydów w Polsce i Żydowskiego Towarzystwa Kultury przeprowadzonego w dniu 6 października 1950 r. Podkreślano wówczas konieczność stworzenia jednolitej reprezentacji Żydów1. Powstanie TSKŻ wiązało się jednocześnie z likwidacją wojewódzkich komitetów żydowskich.

TSKŻ funkcjonowało równolegle ze Związkiem Religijnym Wyznania Mojżeszowego, będąc jedną z dwóch organizacji skupiających życie żydowskie w powojennej Polsce.

TSKŻ w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

SiedzibaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Oddział TSKŻ powstał także w Lublinie. Formalnie zarejestrowany został 23 marca 1951 r.2 , jednak faktycznie oddział funkcjonował prawdopodobnie już od października 1950 r., kiedy odbyło się łączone posiedzenie Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Lublinie z lokalnym oddziałem Żydowskiego Towarzystwa Kultury3. Siedziba TSKŻ mieściła się w budynku po Wojewódzkim Komitecie Żydowskim przy ul. Krakowskie Przedmieście 13, a od lat dziewięćdziesiątych4 do dziś w dawnej synagodze Chewra Nosim przy ul. Lubartowskiej 10 (budynek był użytkowany wcześniej przez Żydowską Kongregację Wyznaniową, który w 1963 r. został uznany za własność Skarbu Państwa)5

LiczebnośćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Liczba osób przynależących do lubelskiego oddziału TSKŻ w początkach działalności przekraczała sto. W lutym 1951 r. liczył on 1166 członków. Prawdopodobnie na liście mogły znaleźć się także osoby stowarzyszone wcześniej w Żydowskim Towarzystwie Kultury, które niejako automatycznie zostały uznane za członków nowo powstałego TSKŻ7. Wiadomo także, że w czerwcu i lipcu tego samego roku zapotrzebowanie na macę na święto Pesach do Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego zgłosiło 160 osób z Lublina8, jednak nie może to być podstawą do szacowania liczby członków TSKŻ, gdyż nie wszyscy należący do Związku Wyznaniowego musieli zarazem być członkami TSKŻ.

W latach 1951 i 1952 liczbę członków lubelskiego oddziału określono na odpowiednio 116 i 1199. W roku następnym liczba ta określana była początkowo na 120, a pod koniec roku na 110 osób10. Aktywność towarzystwa zdawała się jednak podupadać z biegiem lat, a liczba członków maleć, spadając pod koniec 1954 r. do 97. Co ciekawe, w roku 1958 raport dotyczący liczebności organizacji mówi o 200 członkach TSKŻ, zaś w 1960 roku o zaledwie 8011. Dane na rok 1963 mówią o 77 członkach lubelskiego oddziału12.

Statystyki te pokazują duże wahania w liczebności związane z migracją żydowskich mieszkańców Lublina do innych miast i krajów, a także z kolejnymi falami napływu żydowskich repatriantów ze Związku Radzieckiego. Tak duże różnice liczby członków mogą także świadczyć o mało rzetelnym rejestrowaniu danych statystycznych, a być może wynikają ze świadomej polityki w tym zakresie, gdyż przyznawane wsparcie finansowe uzależnione było także od liczebności organizacji. Liczba członków TSKŻ miała bowiem przełożenie na zatwierdzanie budżetu dla TSKŻ przez Radę Państwa. W relacjach zebranych przez Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN, dotyczących późniejszych okresów działalności towarzystwa, pojawiają się wzmianki o ok. trzystu osobach będących członkami towarzystwa, z czego ok. 50 miała stanowić młodzież. Brak jednak pełnych informacji z uwagi na szczątkowość zachowanych dokumentów. Podobne problemy dotyczą także szacowania liczby ludności żydowskiej na terenie całego kraju.

Cele utworzenia TSKŻBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powodem powstania Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce była tendencja do centralizacji i zespolenia „pod względem politycznym i moralnym” ludności żydowskiej, przeciwstawienie się wpływom „reakcyjnych i klerykalnych żywiołów żydowskich” i racjonalizacja działalności żydowskich organizacji.

Organizacja miała służyć włączeniu Żydów w budowę socjalizmu i zmniejszeniu wpływu „izolacjonizmu gettowego”. Jeśli chodzi o wsparcie kultury żydowskiej, TSKŻ miało „dbać o zaspokojenie potrzeb kulturalnych ludności żydowskiej przez krzewienie kultury żydowskiej, narodowej w formie i socjalistycznej w treści”13.

Członkowie towarzystwa mieli pracować przede wszystkim z ludnością związaną z kulturą i językiem żydowskim, tak by przekonać ją do integracji ze społeczeństwem i lojalności wobec władz Polski Ludowej.

Struktura organizacyjna lubelskiego TSKŻBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

TSKŻ było organizacją podporządkowaną strukturom centralnym na wszystkich szczeblach, a lokalne oddziały odpowiadały na szczeblach miejskim, powiatowym, czy wojewódzkim odpowiednim organom partyjnym. O wsparciu ze strony władz mogą świadczyć życzenia złożone przez przedstawiciela Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Lublinie pierwszemu zarządowi lubelskiego TSKŻ. Towarzystwo, jako organizacja ściśle powiązana z władzą, spotykało się z bardzo zróżnicowanym odbiorem wśród samej społeczności żydowskiej. W Lublinie, podobnie jak w wielu innych miejscowościach, nie udało się zaangażować do działalności w TSKŻ zadowalającej liczby przedstawicieli inteligencji. 

Praca terenowych oddziałów TSKŻ zorganizowana była w konferencje miejskie, powiatowe, wojewódzkie oraz posiedzenia zarządów miejskich, powiatowych i wojewódzkich. Wybierano także lokalne komisje rewizyjne, co jednak nie stanowiło reguły ze względu na faktyczną bierność tego organu. Zarządy miały zazwyczaj prezydium składające się z kilku do kilkunastu osób, w tym z prezesa, wiceprezesa, sekretarza i skarbnika. Zgodnie ze statutem raz do roku organizowano konferencje sprawozdawczo-wyborcze. 

TSKŻ w Lublinie nie należało najprawdopodobniej do najliczniejszych, ani do najprężniej działających oddziałów. W zasobach Żydowskiego Instytutu Żydowskiego zachowała się nieznaczna liczba dokumentów dotyczących funkcjonowania lubelskiego oddziału TSKŻ w latach 1950–1960. Z tego względu pełny obraz funkcjonowania tej organizacji jest trudny do uchwycenia. Znikoma liczba dokumentów świadczy też o stosunkowo małej aktywności i zarazem przedstawia obraz marginalnego znaczenia tej organizacji w skali całego kraju. Zjawisko ukazuje jednocześnie proces stopniowej utraty przez Lublin statusu ośrodka życia żydowskiego.

Skład zarząduBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W  świetle zachowanych w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego dokumentów trudno odtworzyć także pełne zmiany w organach reprezentacyjnych tej organizacji.

Zarząd:

  • Marian Adler – przewodniczący lubelskiego oddziału,
  • Fajwel Fryd – sekretarz.

Członkowie:

  • Szmul Barg,
  • Abram Cymerman,
  • St. Twardowski,
  • Eljasz Trajlejner,
  • Abram Wurtman,
  • Sara Izraelewicz,
  • Szmul Zigman,
  • Czara Kaftańska,
  • Symcha Sztipel,
  • J. Rozenberg,
  • Szmul Zamietka,
  • Chaim Kliger14.

W 1954 r. przeprowadzono nowe wybory i wyłoniono skład zarządu, w którym znaleźli się:

  • Józef Ajzener – przewodniczący,
  • Mojżesz (Marian) Adler – sekretarz,
  • Sara Izraelewicz – wiceprzewodnicząca,

Członkowie:

  • Szymon Litman,
  • Fajwel Fryd,
  • Adam Laks,
  • Czara Kaftańska,
  • Chaim Kliger,
  • Motek Zygman,
  • Cesia Litman,
  • Jakub Karenberg15

Od września 1955 roku w towarzystwie zatrudniono dwie osoby:

  • Chaim Kliger – sekretarza
  • p. Arciszewska – sprzątaczka.

Od 1956 roku funkcjonował też oddział terenowy TSKŻ w Chełmie. Od 1958 roku funkcję przewodniczącego sprawował jednak ponownie Marian Adler16.

W późniejszym okresie funkcję przewodniczącego TSKŻ pełnił także Izydor Sznajdman.

Jak podaje Adam Kopciowski, na początku lat 60. na czele oddziału lubelskiego TSKŻ stali także:

  • Grzegorz Wajskop,
  • Chaim Kliger – sekretarz,

Członkowie:

  • Róża Sznajdman,
  • Mieczysław Nusbaum,
  • Szalom (Szulim) Garen,
  • Munisz Izralewicz,
  • Marian Adler,
  • Sabina Litman.

W połowie 1963 r. oddział liczył 77 członków, w tym 31 kobiet. 17

Działalność lubelskiego TSKŻ w latach 50.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lubelski Oddział TSKŻ realizował założenia programowe przyjmowane na szczeblu ogólnokrajowym i wykazywał się nieznaczną inicjatywą własną w zakresie organizowanych wydarzeń kulturalnych.

Działalność politycznaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

TSKŻ prowadziło ponadto działalność propagandową i posiadało specjalnie powołaną do tego celu komórkę organizacyjną w postaci Komisji Propagandy, w której skład wchodziło sześć osób. Działacze TSKŻ przeprowadzali spotkania i pogadanki na tematy polityczne nie tylko w siedzibie towarzystwa, lecz także w zakładach pracy i domach prywatnych. Organizacja zobowiązana była także do zajmowania stanowiska w kwestiach bieżącej polityki polskiej (pogadanki na temat zmiany konstytucji w 1952 roku), polityki państwa Izrael (w styczniu 1952 roku zorganizowano w Lublinie wiec potępiający politykę Ben Guriona), czy obchodów ważnych z politycznego punktu widzenia rocznic, jak np. rocznica rewolucji październikowej. Okazje takie stanowiły pretekst do organizacji pogadanek i odczytów w rodzaju pogadanki wśród żydowskich mieszkańców bloków mieszkalnych pt. „Co dała rewolucja październikowa narodowi żydowskiemu?”, czy rezolucji dotyczącej włączenia się ludności żydowskiej w „realizację planu 6-letniego i walkę o pokój i socjalizm”. Przeprowadzano także szkolenia ideologiczne np. z zakresu życiorysu towarzysza Stalina, czy obchody „Miesiąca pogłębiania przyjaźni polsko-radzieckiej”.18 

Polityczny wymiar organizacji, a także opis wnętrza siedziby pojawia się w relacji Michała Hochmana:

Jak się wchodziło, była dosyć duża sala, gdzie [było takie] podium, na przykład [podczas obchodów rocznicy] rewolucji październikowej siedzieli różni ludzie, z tyłu [wisiały portrety]: Stalin, Lenin, Bierut i [napis] „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!”, tego typu rzeczy. To były pięćdziesiąte lata. (...) I był też taki piec kaflowy. I druga sala była, gdzie stół pingpongowy stał, gdzie można było pograć w szachy. W tej dużej sali były też rozkładane krzesła, jak duża była impreza, to ustawiali krzesła i wszyscy siedzieli na tych zebraniach. Było raczej tak źle widziane, jak ktoś nie przychodził na te spotkania, trzeba było chodzić na to w ramach solidarności, że Żydzi są i biorą udział w Polsce Ludowej, na tej zasadzie.

Obok działalności o charakterze polityczno-światopoglądowym, celebrowano także rocznice związane z kulturą żydowską i niedawną wówczas historią, jak celebracja urodzin I.L. Pereca, czy obchodzone z dużą pompą w różnych miastach rocznice powstania w getcie warszawskim. Prowadzono także działalność pedagogiczną i socjalną. Organizowano kolonie dla dzieci, które Miriam Kuperman wspomina następująco:

TSKŻ organizował kolonie żydowskie w całej Polsce.(...) Ja zawsze wiedziałam, że jestem Żydówką, ale ja nigdy nie widziałam więcej Żydów niż moja rodzina. I nagle pojechałam na kolonie. I nagle zobaczyłam więcej Żydów. To było dla mnie bardzo dziwne. Pytałam się, czy to wszyscy to Żydzi tutaj.Poznaliśmy dzieci z całej Polski. I mamy właściwie związki do dnia dzisiejszego.

Wspomnienie Miriam Kuperman

Nauka jidyszBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Utworzono też świetlicę, którą z czasem wyposażono w atrakcje takie jak radioodbiornik. Na przełomie 1952 i 1953 r. pojawiały się jednak skargi na problem z codzienną dostępnością klubów TSKŻ, wśród wymienionych miejsc znalazł się także Lublin19. Osoby odwiedzające lokalny klub zapamiętały go jako miejsce nauki i wspólnie spędzanego czasu. Jakub Gorfinkiel wspomina:

[DoTSKŻ]codziennie wieczorem przychodzili ludzie po prostu tak, wypić herbatki, porozmawiać jeden z drugim, nawet jeśli nie było jakichś odczytów. Prócz tego w klubie dla młodzieży była nauka żydowskiego jidysz, były gazety żydowskie, były książki żydowskie i były takie obozy letnie, na które jeździły dzieci ze wszystkich środowisk żydowskich w Polsce.

Działalność klubów miała także wymiar edukacyjny i tożsamościowy: 

My, młodzi ludzie, zajmowaliśmy się różnymi rzeczami. Po pierwsze była wieczorowa nauka języka jidysz, bo szkoły żydowskiej nie było.

Kiedyś były spotkania z Leopoldem Traperem, szpiegiem z Czerwonej Kapeli. On był przewodniczącym TSKŻ. Ktoś go spytał, dlaczego mamy się uczyć jidysz, a nie hebrajskiego. Jak on na nas napadł! Powiedział, że jidysz to jest prawdziwy język Żydów. Ja jestem za tym. Szkoda tego języka, bo taka wielka kultura zniknęła razem z językiem.

Z biegiem lat jednak nauka języka jidysz schodziła na dalszy plan. Jak wspomina Michał Hohman:

Na Krakowskim Przedmieściu, w TSKŻ-cie, pani Sznajdmanowa uczyła żydowskiego, tak że przez parę lekcji tam chodziłem. Ale my, młodzi, to chcieliśmy wtedy po prostu nie być inni, chcieliśmy być normalnymi i nie zwracać na siebie uwagi mówieniem innym językiem. Tak że nie bardzo lubiliśmy uczyć się jidysz, czego bardzo teraz żałuję. 

Sekcja Kobiet oraz Sekcja Książki i PrasyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W ramach lubelskiego oddziału funkcjonowała w tym czasie także Sekcja Kobiet oraz Sekcja Książki i Prasy. Towarzystwo prenumerowało rozmaite czasopisma: „Trybuna Ludu”, „Sztandar Ludu”, „Trybuna Wolności”, „Przekrój”, „Szpilki”, „Przyjaciółka”, czy „Nowa Kultura”. Można było także przeczytać prasę w języku jidysz: „Jidisze Szriftn” i „Fołks Sztyme”. Prenumerata niektórych gazet nie była jednak mile widziana. Do wydawnictw żydowskich, które znalazły się na „czarnej liście” zaliczyć można z pewnością wydawaną przez działaczy bundowskich gazetę „Der Werker”, czy „Jidisze Kultur”20.

RozrywkaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Organizowano ponadto konkursy, wycieczki krajoznawcze (np. do Nałęczowa, czy Kazimierza nad Wisłą), odczyty, pokazy filmów i spotkania literackie. Funkcjonowała także prowadzona przez Fajwela Fryda biblioteka. Od 1954 r. rozpoczęto prowadzenie kursów języka żydowskiego oraz oferowano zajęcia rytmiczne dla dzieci, w świetlicy można było także zagrać w ping-ponga czy w szachy.

Lubelski oddział TSKŻ był równocześnie odpowiedzialny za sprawy żydowskie toczące się w całym regionie, dlatego był adresatem korespondencji dotyczącej innych, mniejszych miejscowości jak Zamość, czy Kock.

Działalność związana z zarządzaniem mieniemBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

TSKŻ było organizacją uzależnioną od władzy, co skutkowało także niekorzystnymi dla społeczności żydowskiej decyzjami dotyczącymi zarządzania użytkowanym majątkiem. Jako instytucja centralna dla regionu stało się ono beneficjentem majątków zlikwidowanych w latach 1949–50 innych organizacji żydowskich, w tym Towarzystwa Opieki Zdrowotnej, czy – w późniejszym okresie – Żydowskiego Funduszu Narodowego. Powszechnie wyprzedawano także rzeczy pozostałe z czasów funkcjonowania Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. Lubelskie TSKŻ było uznawane za następcę prawnego i dysponenta majątku należącego do komitetów żydowskich w Lublinie oraz w regionie21.

Dotyczyło to np. lubelskiego Domu Pereca, który w grudniu 1951 r. przekazano Ministerstwu Rolnictwa na cele szkoleniowe. Wcześniej w jednym z pomieszczeń Domu Pereca mieściło się archiwum TSKŻ, zaś pozostała przestrzeń była zajmowana przez Wojewódzką Radę Narodową i spółdzielnię szewsko-cholewniczą im. gen. Świerczewskiego22.

W 1954 r. TSKŻ podjęło także decyzję o przekazaniu Okręgowemu Zarządowi Kin w Lublinie synagogi w Parczewie na cele kulturalne23

Problematyczna okazała się sprawa działki cmentarza żydowskiego przy ul. Partyzantów w Zamościu, którą wywłaszczono na mocy dekretu z dnia 26 kwietnia 1949 r. o nabywaniu i przekazywaniu nieruchomości niezbędnych dla realizacji narodowych planów gospodarczych na korzyść Dyrekcji Okręgowej Poczty i Telekomunikacji w Lublinie24. Od decyzji dotyczącej cmentarza w Zamościu TSKŻ wniosło odwołanie, nie przyczyniło się ono jednak do zmiany decyzji. W toku postępowania okazało się bowiem, że teren ten został przeznaczony na ogródki jordanowskie jeszcze w czasie funkcjonowania WKŻ. Ostatecznie teren cmentarza zabudowano (dziś znajduje się tam dom kultury), zaś TSKŻ przyznano odszkodowanie za utratę gruntu. 

Działalność związana z opieką nad cmentarzami i grobamiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

TSKŻ podejmowało także działania mające na celu zachowanie cmentarzy żydowskich. Jedną z ciekawszych i mało znanych spraw lubelskiego TSKŻ jest działalność na rzecz zachowania grobów partyzantów żydowskich pochowanych na cmentarzu wojskowym w Lublinie25 Chodzi o istniejący do dziś, znajdujący się na cmentarzu przy ul. Białej w Lublinie grób ofiar masakry dokonanej w lasach pod Kraśnikiem na żydowskich partyzantach (uciekinierach z obozu przy ul. Lipowej w Lublinie) przez grupę polskich partyzantów pod dowództwem „Czarnego”26. TKSŻ przyczyniło się do ekshumacji i pochówku.

Pogrzeb odbył się 14 kwietnia 1951 r.27 i był ważną uroczystością z udziałem władz i przedstawicieli różnych środowisk, a nawet orkiestry Wojska Polskiego. Ekshumowane szczątki zostały przewiezione specjalnym transportem z budynku przy Krakowskim Przedmieściu 32 na cmentarz przy ul. Białej, gdzie pochowano je z honorami. Na pogrzebie obecni byli m.in. przedstawiciele Komitetu Wojewódzkiego PZPR, Julian Łazebnik – sekretarz generalny TSKŻ, Bernard Mark –  dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego i przedstawiciele Związku Bojowników o Wolność i Demokrację.

Towarzystwo postarało się także w 1953 r. o postawienie pomnika na tym grobie, który planowano zbudować z fragmentów nagrobków ze zdewastowanych żydowskich cmentarzy lubelskich28.

Lubelski TSKŻ po przemianach 1956 r. Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przemiany roku 1956 wywarły silny wpływ na politykę prowadzoną przez centralę TSKŻ. Na III Zwyczajnym Zjeździe TSKŻ w dniu 16 kwietnia 1956 r. skrytykowano dotychczasową politykę ideologiczno-programową. Stwierdzono, że doprowadziła ona do „sekciarskich poglądów”, wyrażanych w niezróżnicowanym stosunku do rzemieślników i lekceważeniu religijnych Żydów29

Relacje TSKŻ ze Związkiem ReligijnymBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W dokumentach z tego okresu, dotyczących lubelskiego oddziału TSKŻ, nie brakuje korespondencji świadczącej o wewnętrznych konfliktach, a także napiętej sytuacji w odniesieniu do Związku Religijnego. TSKŻ miało  wówczas także obowiązek informować o przynależności partyjnej, losach i poglądach niektórych członków towarzystwa30.

Antysemityzm w kontekście Października 1956Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wydarzeniom października 1956 r. towarzyszyła również fala antysemickich incydentów. Antysemickimi hasłami posługiwano się bowiem także w rozgrywkach na wyższym szczeblu, pomiędzy frakcjami PZPR. Żydów obarczano odpowiedzialnością za zbrodnie okresu stalinowskiego i przywoływano stereotyp „żydokomuny”. W różnych regionach kraju pojawiały się antyżydowskie ulotki, przypadki zwalniania Żydów z pracy, a nawet pobicia. Wydarzenia te uświadamiały, że państwo polskie nie jest w stanie zapewnić pełnego bezpieczeństwa i że antysemityzm występuje również w kręgach władzy, wbrew różnego rodzaju komunikatom i zapewnieniom płynącym ze strony prominentów partyjnych. Atmosfera ta była odczuwalna także w Lublinie, gdzie szykany dotykały Żydów w miejscu pracy, relacjach międzysąsiedzkich, a nawet na posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej31. Atmosfera niepokoju przejawiała się w indywidualnych historiach spływających do lubelskiego oddziału. Mowa w nich o dyskryminacji i prześladowaniach, które spotykały Żydów w miejscu pracy czy zamieszkania. Atmosfera zagrożenia przyczyniła się do powstania kolejnej fali emigracji. Z kraju wyjechała wówczas prawie połowa wszystkich członków TSKŻ32.

TSKŻ traktowane było przez władze jako podmiot reprezentujący Żydów i dbający o ich sytuację bytową oraz bezpieczeństwo. Interwencje władz TSKŻ spowodowały przyjęcie w tej sprawie przez władze partyjne i państwowe stanowiska wyrażonego w uchwale VIII Plenum KC PZPR i wystąpieniu sejmowym premiera Józefa Cyrankiewicza w lutym 1957 r. Zapowiedzią energicznych kroków w tej kwestii był specjalny okólnik Sekretariatu KC PZPR z kwietnia 1957 r., skierowany do terenowych ogniw partii, w którym krytycznie odniesiono się do zaniedbań partii w walce z rasizmem33

Działalność TSKŻ na przełomie i w latach 60.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kolejne lata działalności lubelskiego oddziału są trudne do uchwycenia ze względu na fragmentaryczność i mały stopień informacyjny zachowanych dokumentów. Działalność organizacji w tym czasie skupiała się w znacznej mierze na wsparciu repatriantów  ze Związku Radzieckiego, którzy potrzebowali schronienia, pracy i nie znali języka polskiego.

Działalność lubelskiego TSKŻ została czasowo rozszerzona w 1957 roku o lekcje języka jidysz i udzielanie wsparcia materialnego członkom organizacji. Pojawiły się także kursy języka polskiego34. W grudniu pracę rozpoczęła specjalna Komisja Pomocy Społecznej. TSKŻ gościło także przedstawiciela Ziomkostwa lubelskiego w Paryżu i brało udział w upamiętnieniach organizowanych na terenie Państwowego Muzeum na Majdanku.

Na przełom lat pięćdziesiątych i początek lat sześćdziesiątych przypadał także rozwój młodzieżowych klubów przy TSKŻ na terenie kraju. Taki klub funkcjonował także w Lublinie skupiając 40 członków i był kierowany przez Sabinę Litman. W jego ramach funkcjonowały: Kółko Młodzieżowe Żywego Słowa, Kółko Fotograficzne i Kółko Szachowe. W klubie dziecięco-młodzieżowym działał także zespół muzyczny. TSKŻ wspierało także wizyty Teatru Żydowskiego w Warszawie w lubelskim Teatrze im. Juliusza Osterwy, zaś aktorzy byli goszczeni po spektaklu w klubie TSKŻ.

Zarys działalności towarzystwa w latach 60. został opisany przez dr. hab. Adama Kopciowskiego na podstawie materiałów zachowanych w Archiwum PZPR w Lublinie35. Działalność ta nie odbiegała od wspomnianego wcześniej zakresu aktywności.

Organizowano odczyty, prelekcje, przedstawienia, które odbywały się w lokalach towarzystwa, Domu Technika, czy lokalu „Nory”. Zapraszani prelegenci reprezentowali m.in.: Ośrodek Propagandy Partyjnej, Komitet Miejski PZPR, Wydział Kultury MRN i WRN oraz Zarząd Główny TSKŻ. Towarzystwo prowadziło także kursy języka polskiego dla repatriantów. 

Referaty poruszały zagadnienia sytuacji międzynarodowej prezentowane były przez przedstawiciele PZPR: Frąc, Zgrzywa, Karpiuk. Referaty o tematyce literackiej wygłaszane były m.in. przez Salomona Łastyk z Warszawy, literata Stanisława Wygodzkiego i członka towarzystwa Fajwla Fryda.

W roku 1965 działalność lubelskiego oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce kierowana była do ok. 500 żydowskich mieszkańców miasta. W 1966 roku w lubelskim oddziale TSKŻ można było oglądać prace Efraima Mandelbauma (Mandla36).

Budowa Pomnika Pomordowanych Żydów LubelskichBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ważnym elementem działalności lubelskiego oddziału TSKŻ było powstanie jeszcze na początku lat 60. Komitetu Budowy Pomnika Pomordowanych Żydów Lubelskich. Fundusze na ten cel pochodziły z indywidualnych składek, zbiórek w zakładach pracy, pomocy finansowej zagranicznych organizacji żydowskich, Zarządu Głównego TSKŻ oraz z dotacji Prezydiów MRN i WRN.

W 1962 roku odbyła się uroczysta akademia oraz wmurowanie kamienia węgielnego37. Odsłonięcie pomnika zaplanowano na dzień 9 listopada 1963 r.38.. Do udziału w uroczystościach zaproszono wielu przedstawicieli lubelskich organizacji oraz osoby prywatne.

W kolejnych latach w okolicach 9 listopada pod pomnikiem odbywało się uroczyste składanie kwiatów, organizowano także akademie w świetlicy towarzystwa, działającej przy Krakowskim Przedmieściu 1339

TSKŻ w okresie Marca '68Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

O sytuacji lubelskich Żydów w okresie Marca 1968 r. przeczytać można w odrębnym serwisie poświęconym temu tematowi:

TSKŻ obecnieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Aktualnie funkcjonuje w Polsce 16 oddziałów TSKŻ. Siedziba lubelskiej filii znajduje się w synagodze Chewra Nosim przy ul. Lubartowskiej 10.

Działalność lubelskiego oddziału TSKŻ obejmuje opiekę nad zbiorami muzealnymi, starodrukami, dokumentami, księgami i naczyniami religijnymi zgromadzonymi w siedzibie towarzystwa, a także organizację koncertów, spotkań literackich, rocznic i upamiętnień oraz imprez okolicznościowych (także związanych ze świętami żydowskimi).

Synagogę Chewra Nosim i Izbę Pamięci Lubelskich Żydów można zwiedzać po wcześniejszym kontakcie telefonicznym.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Źródła

Archiwum Akt Nowych (AAN), Urząd do spraw Wyznań (UdsW), sygn. 511.

Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), Komitet Wojewódzki PZPR w Lublinie (KWPZPR) 1266, sygn. 3216.  

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie (AŻIH), Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ), sygn.216 (brak paginacji).

AŻIH, Zbiór relacji Żydów ocalałych z Zagłady, sygn. 4857.

Czasopisma

„Kurier Lubelski”

„Sztandar Ludu"

Opracowania

Berendt G., Życie żydowskie w Polsce w latach 1950–1956. Z dziejów Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, Gdańsk 2006.

Kopciowski A., Żydzi w Lublinie w latach 1944–1949, praca magisterska napisana w Zakładzie Historii Najnowszej UMCS pod kierunkiem prof. dr. hab. Z. Mańkowskiego, Lublin 1998,

Mizgalski J., Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce w powojennych uwarunkowaniach ustrojowych, [w: ] J. Mizgalski, 60-lecie TSKŻ, Warszawa 2010.

Pęziński P. , Na rozdrożu. Młodzież żydowska w PRL 1956–1968, Warszawa 2014.

Puławski A., Żydzi, [w:] Dzieje Lubelszczyzny 1944–1956. Aspekty społeczne, gospodarcze, oświatowe i kulturalne, T. Osiński, M. Mazur [red.], Lublin 2017, s. 158.

Historia Mówiona

Relacja Jakuba Gorfinkla, nagranie z dn. 11.08.2005, rozmawiała Wioletta Wejman, Archiwum Historii Mówionej Ośrodka Brama Grodzka – Teatr NNw Lublinie. 

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia J. Mizgalski, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce w powojennych uwarunkowaniach ustrojowych, [w: ] J. Mizgalski, 60-lecie TSKŻ, Warszawa 2010, s. 23-24.
  2. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), Komitet Wojewódzki PZPR w Lublinie (KWPZPR) 1266, sygn. 3216, s. 13. .
  3. Wróć do odniesienia Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie (AŻIH), Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ), sygn.216 (brak paginacji), Dokument z dn. 22 X 1950 r. .
  4. Wróć do odniesienia Informacja od p. Luby Matraszek. .
  5. Wróć do odniesienia Archiwum Akt Nowych (AAN), Urząd do spraw Wyznań (UdsW), sygn. 511, s. 56. .
  6. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 215 (brak paginacji). .
  7. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 28, s. 368.
  8. Wróć do odniesienia AAN, UdsW, t. 13/390, s.65-69, Zapotrzebowanie na macę wg stanu z 25 VII 1951, za: G. Berendt, Życie żydowskie w Polsce w latach 1950-1956. Z dziejów Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, Gdańsk 2006, s. 95. .
  9. Wróć do odniesienia Za: G. Berendt, Życie żydowskie w Polsce w latach 1950-1956…, s. 344.
  10. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 214 (brak paginacji). .
  11. Wróć do odniesienia Tamże.
  12. Wróć do odniesienia APL, KWPZPR 1266, sygn. 3216, s. 16.
  13. Wróć do odniesienia AAN, KC PZPR 237-VII t.78, s. 4, Statut Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce (projekt), Warszawa 1950 s. 1-3 za: G. Berendt, Życie żydowskie w Polsce w latach 1950-1956…, s. 143. .
  14. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 216 (brak paginacji), Propozycja składu zarządu TSKŻ w Lublinie.
  15. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 215, s. 87.
  16. Wróć do odniesienia A. Puławski, Żydzi, [w:] Dzieje Lubelszczyzny 1944-1956. Aspekty społeczne, gospodarcze, oświatowe i kulturalne, red. T. Osiński, M. Mazur, Lublin 2017, s. 158.
  17. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w latach 1944-1949, praca magisterska napisana w Zakładzie Historii Najnowszej UMCS pod kierunkiem prof. dr. hab. Z. Mańkowskiego, Lublin 1998, s. 207.
  18. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn.216 (brak paginacji).
  19. Wróć do odniesienia G. Berendt, Życie żydowskie w Polsce w latach 1950-1956…, s. 281.
  20. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 216 (brak paginacji).
  21. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 216 (brak paginacji), Okólnik z dn. 30 XII 1950 r.
  22. Wróć do odniesienia Tamże.
  23. Wróć do odniesienia Tamże, sygn. 217 (brak paginacji), Dokument z dn. 11 VI 1954 r. .
  24. Wróć do odniesienia Tamże, Dokument z dn. 11 XI 1954 r.
  25. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 216 (brak paginacji).
  26. Wróć do odniesienia AŻIH, Zbiór relacji Żydów ocalałych z Zagłady (301), sygn. 4857.
  27. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 216 (brak paginacji).
  28. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 217 (brak paginacji), Dokument z dn. 29 X 1953.
  29. Wróć do odniesienia J. Mizgalski, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce…, s. 28.
  30. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 216 (brak paginacji).
  31. Wróć do odniesienia AŻIH, TSKŻ, sygn. 217 (brak paginacji), Dokument z 14 VI 1956 r.
  32. Wróć do odniesienia G. Berendt, Życie żydowskie w Polsce w latach 1950-1956…, s. 341.
  33. Wróć do odniesienia J. Mizgalski, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce…, s. 31.
  34. Wróć do odniesienia Informacja od p. Luby Matraszek.
  35. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w latach 1944-49…, s. 207-8.
  36. Wróć do odniesienia „Kurier Lubelski” nr 139 (3144), rok X, 15 czerwca 1966, s. 4.
  37. Wróć do odniesienia „Sztandar Ludu” nr 268, 1962, s. 1.
  38. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, Żydzi w Lublinie w latach 1944-49…, s. 207-8.
  39. Wróć do odniesienia „Kurier Lubelski” nr 264 (3514), rok XI, 9 listopada 1967, s. 4, „Kurier Lubelski” nr 262 (2961), rok IX, 9 listopada 1965, s.4. .

Powiązane artykuły

Powiązane mapy

Zdjęcia

Wideo

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe