Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Sytuacja prawna ludności żydowskiej w Polsce i w Lublinie

Historia ludności żydowskiej na ziemiach polskich liczy ponad tysiąc lat. Początki osadnictwa Żydów na terytorium Polski pozostają niejasne ze względu na brak dostatecznych źródeł piśmienniczych czy materialnych. Według przyjętych ustaleń pierwsze, niewielkie wspólnoty Żydowskie pojawiły się w XII i XIII wieku. Z biegiem czasu liczba ludności żydowskiej stale rosła, do Polski napływali osadnicy uciekający przed prześladowaniami z Zachodu.

Zestawienie procentowe ludności żydowskiej względem ogółu mieszkańców Lublina. Infografika
Zestawienie procentowe ludności żydowskiej względem ogółu mieszkańców Lublina. Infografika (Autor: Studio Format)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Sytuacja prawna ludności żydowskiej w średniowiecznej PolsceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W piastowskiej Polsce początkowo nie istniało prawo regulujące sytuację prawną ludności żydowskiej. Obowiązywało prawo zwyczajowe, chroniło ono Żydów przed napaścią i rabunkiem. Wincenty Kadłubek zapisał w swojej Kronice informację dotyczącą czasów panowania Mieszka III

Scholarze przypadkiem zranili Żyda, ci sami sędziowie skazują ich na tę samą karę (70 grzywien) jakby za świętokradztwo1.

Żydom zostały oddane w dzierżawę i zarząd mennice książęce Mieszka III Starego (1122–1202) i jego synów, a także być może arcybiskupów gnieźnieńskich. Świadczy o tym seria monet wybitych w 1181 roku, mają one napisy w języku polskim i hebrajskim.

Pierwsze przywileje dla ludności żydowskiej zostały nadane w akcie prawnym zwanym „Statutem Kaliskim”. Został on wydany w 1264 roku dla Żydów księstwa kaliskiego przez Bolesława Pobożnego. Statut ten był szczególnie ważny, ponieważ stał się podstawą prawa żydowskiego w zjednoczonym Królestwie. Na statut składało się czterdzieści artykułów regulujących status prawny ludności żydowskiej. Najważniejszym było podporządkowanie Żydów władzy księcia reprezentowanego przez wojewodę, co w praktyce gwarantowało im książęcą opiekę i ochronę, zostali wyjęci spod sądownictwa sądów miejskich i kasztelańskich. Za zabicie Żyda groziła kara śmierci i pełna konfiskata rodzinnego majątku. Surowe kary groziły również za napaść na synagogę czy zdewastowanie cmentarza. Grzywna groziła też temu, kto nie udzielił napadniętemu Żydowi pomocy. Książę zapewnił Żydom swobodę organizowania nowych gmin(kahałów), wszystkie spory wewnętrzne miały być rozstrzygane przez sądy kahalne, od których można się było odwołać do sądu książęcego. Kupcy żydowscy uzyskali swobodę podróżowania i handlu na równi z kupcami chrześcijańskimi. Lichwiarze mogli wystawiać papiery dłużne (weksle).

W 1273 roku Henryk IV Prawy nadał przywiej dla księstwa wrocławskiego, Za jego przykładem poszli też: Bolko Świdnicki (1295) oraz Henryk III Głogowski (1299).

Korzystne dla Żydów prawa nadawane przez władców doprowadziły do kontrakcji ze strony kleru. W 1267 roku synod wrocławski uchwalił tworzenie dla Żydów oddzielnych, izolowanych od chrześcijan dzielnic oraz noszenie specjalnych oznaczeń. Zabronione zostało im sprawowanie urzędów lub zajmowanie stanowisk, piastując które podlegli by im byli chrześcijanie. Uchwały te jednak w praktyce nie weszły w życie ze względu na korzyści, jakie niosła ze sobą działalność gospodarcza ludności żydowskiej dla polskich książąt.

Statut Kaliski i jego zasięg w Polsce i na LitwieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1333 roku na tronie polskim zasiadł Kazimierz Wielki uważany za protektora ludności żydowskiej i władcę, który szczególnie ją uprzywilejował, uzyskał nawet przydomek Króla chłopów i Żydów. W 1334 roku potwierdził on „statut kaliski”, a następnie rozszerzył jego postanowienia na całe Królestwo Polskie. Zatwierdzony został status Żydów jako „sług skarbu”, dawało im to możliwość swobodnego handlu i przemieszczania się. Zyskali też ochronę ze strony państwa, w okresie rozbicia dzielnicowego wyrobiła się praktyka w księstwie kaliskim, że w zastępstwie księcia Żydów sądził jego pierwszy dostojnik – wojewoda. W odrodzonym królestwie podtrzymano ten zwyczaj i sądem właściwym dla Żydów stał się sąd wojewódzki, a z czasem specjalny sąd podwojewódzki. Nadwornym bankierem Kazimierza został Żyd Lewko, stał się też pierwszym żupnikiem żupy krakowskiej. Żydzi zajmowali się również lichwą, której kościół zabraniał chrześcijanom. Rodziło to niechęć społeczeństwa i mimo ochrony ze strony władców zdarzały się napady i rabunki.

Przywileje nadane przez Kazimierza Wielkiego były potwierdzane przez kolejnych władców i stały się fundamentem pozycji ludności żydowskiej w Rzeczypospolitej do schyłku XVIII wieku. Na Litwie podobną rolę odgrywały przywileje księcia Witolda nadane w latach 1388–1389 trzem gminom żydowskim: trockiej, brzesko-litewskiej oraz grodzieńskiej. Uważa się, że w tym czasie rozpoczął się tzw. okres „złotej wolności Żydów”.

W 1386 roku na tronie polskim zasiadł Władysław Jagiełło, rozszerzył on postanowienia statutu kaliskiego na Wielkie Księstwo Litewskie. W tym czasie pojawiły się w Polsce pierwsze prześladowania Żydów wywołane m.in. oskarżeniami o profanację hostii oraz posługiwanie się krwią chrześcijańską w celach religijnych. W 1399 roku w Poznaniu po procesie doszło także do pogromu, mieszczanie plądrowali i podpalali domy żydowskie, sytuacje takie często były inspirowane przez duchowieństwo2.

W 1447 roku swoje panowanie rozpoczął król Kazimierz IV Jagiellończyk, potwierdził on przywileje generalne dla Żydów przyznane w 1334 roku. Ponadto wojewodowie mieli bronić Żydów przed napaściami kleru i ludności, nie wolno było także oskarżać Żydów o używanie krwi chrześcijańskiej do wyrobu macy na święto Paschy. W tym czasie nigdzie w Europie sytuacja prawna Żydów nie była tak korzystna jak w Polsce. Jednak w 1454 roku król pod naciskami szlachty zmuszony był cofnąć część praw przyznanych ludności żydowskiej. W 1423 roku statut warcki zakazał Żydom udzielania kredytów na listy dłużne i hipotekę. Ograniczył też ich operacje wyłącznie do kredytu pod zastawy ruchome. W latach 1495–1501 Żydzi zmuszeni zostali do emigracji z Litwy przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka. Po pewnym czasie zezwolił im na powrót, jednak warunkiem było wystawanie 1tys. zbrojnych jeźdźców na wypadek wojny. Obowiązek ten został zniesiony przez Zygmunta Starego w Mielniku w 1514 roku.

Złoty okres wolności dla społeczności żydowskiej w XVI w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W XVI w. do Rzeczypospolitej przybyło wielu Żydów, osiedlali się wygnani z Niemiec, Austrii, Czech czy Hiszpanii. W połowie XVI w. na ziemiach polskich żyło ok. 80% ogółu Żydów. Szybki rozwój kultury żydowskiej oraz korzystne prawa w porównaniu do innych krajów Europy sprawiły, że Polska stała się centrum świata żydowskiego. W latach 1506–1548 w Rzeczpospolitej panował król Zygmunt I Stary. Postanowił on uporządkować sytuację ludności żydowskiej w państwie. W celu zapobiegania rozruchom, wyznaczył radom miejskim wysokie kary i kaucje za dopuszczenie do powstawania ewentualnych wykroczeń przeciwko Żydom. W przypadku zaistnienia zamieszek, połowę pieniędzy pochodzących z kary mieli dostać poszkodowani Żydzi, a drugą połowę skarb państwa. Zabroniono też oskarżania Żydów o mordy rytualne czy profanację hostii. W 1525 roku król po raz pierwszy przyznał Żydowi tytuł szlachecki, a w 1534 roku zniósł prawo, nakazujące Żydom noszenie wyróżniającego ich ubioru. Zygmunt II August kontynuował tolerancyjną politykę swojego ojca, nadał m.in. Żydom autonomię w dziedzinie administracji gminnej. W 1567 roku miało miejsce ufundowanie pierwszej jesziwy, przy synagodze Maharszala w Lublinie.

W 1568 roku Zygmunt II August wystawił serię przywilejów de non tolerandis Christianis dla miast żydowskich, zakazujących chrześcijanom zamieszkania m.in. na podkrakowskim Kazimierzu i w żydowskiej dzielnicy w Lublinie.

Stanowisko prawne Żydów regulowały przywileje królewskie i wielkoksiążęce oraz konstytucje sejmowe. W Koronie od 1539 roku Żydzi z miast i prywatnych wsi zostali podporządkowani sądownie i administracyjnie ich właścicielom, dużego znaczenia więc nabrały także przywileje nadawane przez właścicieli ziemskich. Na sytuację prawną ludności żydowskiej miały ponadto wpływ uchwały synodów i prawo zwyczajowe.

Spowodowało to duże zróżnicowanie położenia prawnego tych ludzi. Zdarzało się w niektórych miastach, że Żydów dopuszczano do obywatelstwa miejskiego (bez prawa ubiegania się o urzędy). W innych miejscach, szczególnie w miastach szlacheckich, Żydzi uzyskali pełną swobodę uprawiania handlu i rzemiosła, w innych ich prawa były ograniczane, a bywało też, że panował całkowity zakaz osiedlania się.

Sytuacja prawna Żydów w Lublinie w początkach osadnictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze zachowane informacje dotyczące Żydów zamieszkałych na obszarze Lubelszczyzny pochodzą z XV w. W 1453 roku król Kazimierz Jagiellończyk nadał przywieje gminie żydowskiej w Lublinie. 27 lutego 1523 roku, na wniosek starosty Jana z Pilcza, król Zygmunt zrównał Żydów lubelskich w prawach z innymi polskimi Żydami. W XVI w. gwałtownie rozwinął się lubelski handel, liczne przywileje Zygmunta Augusta np. prawo składu towarów, zwolnienie mieszczan lubelskich z opłat celnych na wielu stacjach granicznych spowodowały rozwój handlu międzynarodowego, wzbogacając miasto. Stwarzało to możliwości rozwoju dla gminy żydowskiej i żydowskich kupców.

W 1521 roku doszło do procesu przed sądem asesorskim, mieszczanie skarżyli się, że Żydzi przejęli handel, uprzedzając miasto w zakupie zboża, i oferując wyższe ceny. Na sejmie w Piotrkowie król zakazał Żydom handlu zbożem i powołał komisję mającą zbadać inne zarzuty. Jej ustalenia okazały się dla Żydów pomyśle, mogli dalej handlować, a król uwolnił ich od płacenia cła.

Przywilej króla Zygmunta Augusta (1568) chronił prawa Żydów i zabraniał chrześcijanom kupowania lub dzierżawienia gruntów w obrębie dzielnicy żydowskiej. Miasto Lublin posiadało przywilej de non tolerandis Judaeis, a miasto żydowskie de non tolerandis Christianis. W ten właśnie sposób powstało miasto górne – chrześcijańskie, leżące w obrębie murów miejskich i miasto dolne – żydowskie, które było położone między wzgórzami staromiejskimi i zamkowym. Nie zawsze jednak prawo to było przestrzegane w sposób restrykcyjny, w XVII w. w dzielnicy żydowskiej wybudowano kościół św. Wojciecha i klasztor św. Łazarza. Jednym z największych dokonań gminy żydowskiej w tym czasie było wzniesienie w 1567 roku jesziwy oraz Wielkiej Synagogi, nazwanej potem synagogą Maharszala, na cześć rabina i rektora Salomona Lurii. Żydowskie prawo do handlu spisywane było w tak zwanych paktach pacta cum Judaeis inita, co kilka lat ustalano ich ramy i granice, kary za ich przekroczenie oraz termin trwania. Dochodziło w tym zakresie do starć z ludnością miejscową, ponieważ pakta te rada miejska zawierała zawsze wbrew woli chrześcijańskiego kupiectwa i cechów. Do starosty, jako królewskiego urzędnika, należała obrona Żydów i utrzymanie porządku. Z każdym nowo mianowanym starostą Żydzi zawierali umowę, w której zobowiązywali się do pewnych świadczeń w zamian za potwierdzenie zdobytych wcześniej praw.

Parlament żydowski – Sejm Czterech Ziem (Waad Arba Aracot)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 1518–1522 Zygmunt August zarządził powołanie czterech okręgów żydowskich czyli ziemstw, które miały wybierać na sejmikach starszyznę ziemską i poborców podatkowych. W 1530 roku król ustanowił trybunał rozjemczy z siedzibą w Lublinie, który miał rozstrzygać sprawy sporne między Żydami z różnych ziemstw. Działania te dały postawę do założenia Sejmu Czterech Ziem.

W 1581 roku król Stefan Batory powołał przedstawicielstwo ludności żydowskiej dla całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Żydowski parlament nazywał się Sejmem Czterech Ziem– Wielkopolski, Małopolski, Wołynia i Rusi (dla Litwy powstało odrębne przedstawicielstwo). Sejm zbierał się Lublinie, przewodniczył mu rabin Mardochaj Jafa (1530–1612).

Waad (hebr.) we wczesnej fazie tworzenia miał miejsce dwa razy do roku, na wiosnę i jesień podczas wielkich jarmarków. Wybierano radę, zwaną generalnością, marszałka generalnego, pisarza generalnego i wiernika generalnego. Delegaci ziemstw rozpatrywali wspólnie sprawy związane z rozdziałem podatków i kwestie stosunków z władzami Rzeczpospolitej, Waad reagował na nastroje antyżydowskie, prowadząc rokowania z władzami państwowymi. Sejm podejmował decyzje dotyczące wszystkich obszarów żydowskiego życia, zajmował się sprawami fiskalnymi, ekonomicznymi, administracyjnymi i społecznymi. Organizował zbiórki dobroczynne, nadzorował opiekę nad żydowskimi sierotami, chłopców przydzielano do gmin, w których uczyli się Tory i byli przeznaczeni do nauki rzemiosła, natomiast panny po przekroczeniu 15 roku życia, otrzymywały posag ułatwiający wyjście za mąż. Troszczono się też o żydowskich uciekinierów z innych krajów. Podejmowano także działania przeciw sprzedaży godności rabinów. Sejm stanowił dla polskich Żydów najwyższą wyrocznię nie tylko w sprawach prawnych, ale religijnych czy moralnych. Odrzucenie jego orzeczeń zagrożone było cheremem (klątwą religijną).

Jedna z uchwał sejmu żydowskiego wpłynęła na znaczne zmniejszenie się udziału Żydów w zarządzaniu mennicami państwowymi w województwach centralnych i zachodnich, a także kopalniami soli w całej Rzeczypospolitej. W ramach uchwały zabroniono pod groźbą klątwy, dzierżawienia żup, mennic, ceł i myt w Wielkopolsce, Małopolsce i na Mazowszu. Zakaz ten uzasadniono tym, iż:

ludzie podnieceni żądzą zysku i wzbogacenia się przez wielkie i liczne arendy, mogą sprowadzić na ogół (Żydów) – broń Boże – wielkie niebezpieczeństwo.

Od tego czasu arendarze żydowscy działali na Rusi Czerwonej, Podolu, Wołyniu i Ukrainie. Obok sejmu działał też trybunał żydowski. W jego skład wchodzili rabini z głównych gmin.

Sejm Czterech Ziem działał do 1764 roku, został wtedy rozwiązany przez sejm konwokacyjny. Waad został rozwiązany, ponieważ posłowie uznali, że nie wywiązuje się on z podstawowego obowiązku: poboru podatków. Starszyźnie żydowskiej zarzucano oszustwa: miała ona zagarniać dla siebie większość zebranych kwot.

Powstanie Chmielnickiego i wojny szwedzkieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Rok 1648 uznawany jest za tragiczny w historii Polski i mieszkających w niej Żydów. Na terenach wschodniej Ukrainy wybuchło powstanie kozacko-chłopskie, na czele którego stanął hetman Bohdan Chmielnicki (1595–1657). Zwracał się do Kozaków słowami: „Polacy oddali nas w niewolę przeklętemu nasieniu żydowskiemu”. Podczas powstania Ukraina stała się miejscem rzezi Żydów i Polaków. Dalsze wojny Rosją i Szwecją sprawiły, że wiele gmin żydowskich zostało całkowicie unicestwionych. Ci Żydzi, którzy nie zostali zmordowani, wyemigrowali do centralnej Polski lub Europy Zachodniej. W 1650 roku zebrał się w Lublinie wielki synod rabinów, który miał uporządkować sprawy żydowskie po okresie wojen.

Również dla lubelskiej gminy żydowskiej najazd kozacko-moskiewski w 1655 roku był najtragiczniejszym momentem. Zamordowano wówczas około 2 tys. Żydów oraz doszczętnie zniszczono miasto żydowskie i synagogę na Podzamczu. Ocaleni Żydzi musieli wynajmować mieszkania w dzielnicy chrześcijańskiej od bogatych mieszczan oraz duchowieństwa, którzy liczyli na duże zyski. Całkowita zagłada dotknęła społeczność żydowską Włodawy, 400 Żydów zamordowano w Chełmie, mało kto ocalał w Horodle i Hrubieszowie. Zniszczenia dopełniły epidemie, a następnie kolejne najazdy. Liczbę ofiar żydowskich w latach 1648–1656 ocenia się na około 125 tysięcy zamordowanych3. Wydarzenie powstania i wojen, nazywane Gezerah – „wielka katastrofa”, uznawane jest przez historyków żydowskich za symboliczną datę zakończenia pomyślnego okresu w historii polskich Żydów.

Odbudowa po każdej z wojen odbywała się powoli, po 1660 roku król Jan Kazimierz, a także magnaci polsko-litewscy rozpoczęli odtwarzanie zrujnowanych miast. W tym celu usilnie popierali osadnictwo żydowskie. W przeciwieństwie do poprzednich lat, popierali je również mieszkańcy małych miast i miasteczek rolniczych, w dużych miastach wciąż utrzymywała się niechęć mieszczaństwa, która wybuchała w tumultach i pogromach. Handel żydowski ustał prawie zupełnie. Zanikł prawie handel hurtowy, zagraniczny i dalekosiężny. Żydowscy kupcy działali jedynie jako drobni lokalni handlarze. Zmiany nastąpiły w organizacji kredytu żydowskiego, zniknęły duże domy maklerskie, a kahały z kredytodawców zamieniły się w kredytobiorców. Szlachta i duchowieństwo coraz częściej lokowała swój kapitał w gminach żydowskich, zmuszając je równocześnie do solidarnej odpowiedzialności za długi poszczególnych Żydów. W razie niewypłacalności panowie otrzymali prawo opieczętowywania i zamykania bożnic, więzienia starszyzny i konfiskowania towarów należących do kupców.

Za czasów panowania władców z dynastii Wettinów, nastąpiło pogorszenie sytuacji ludności żydowskiej. Żydzi stracili wsparcie władców. Nasiliła się samowola magnatów, trwała nagonka kleru i walka gospodarcza, wytaczano Żydom procesy o mordy rytualne. W latach 60. XVIII w. sprawa żydowska stała się przedmiotem obrad sejmowych. Sejm z 1764 roku zlikwidował centralną i ziemską organizację Żydów i cofnął niektóre przywileje. Sejm z 1768 roku postanowił, że Żydzi miejscy mogą oddawać się tylko takim zajęciom, na jakie im pozwalają układy z miastami. Oznaczało to uzależnienie Żydów od ich konkurenta czyli mieszczan. Zgodnie z ustawami konstytucyjnymi Żydzi nie mogli nabywać i posiadać na własność dóbr ziemskich, ani nawet nieruchomości miejskich, czasem tylko w miastach prywatnych, za zgodą ich właścicieli, mogli nabywać domy. Jednocześnie Sejm z 1768 roku zakazał Żydom zajmować się karczmarstwem i szynkarstwem, jeśli nie przewidywały tego porozumienia zawarte z mieszczaństwem. Żydzi utracili więc swoje dzierżawy karczm i szynków. Część magnatów i średniej szlachty z centralnych województw jednak zignorowała postanowienie Sejmu, pozostawiając dotychczasowe arendy w rękach Żydów. W 1764 roku przeprowadzono spis ludności żydowskiej w Rzeczpospolitej, Polskę zamieszkiwało 750 tys. Żydów stanowiących 6% ogółu ludności kraju4.

Zmiana sytuacji prawnej Żydów w Polsce. Okres zaborówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski, w jego wyniku około 180 tysięcy Żydów dostało się pod panowanie trzech zaborców. Oznaczało to dla nich przejście pod władzę rządów absolutystycznych i zupełnie nową sytuację prawną; utratę posiadanych przywilejów, ograniczenie kompetencji kahałów i konieczność dostosowania się do nowej ingerencji władzy państwowej w życie indywidualne i rodzinne. Los gmin żydowskich w poszczególnych zaborach był zróżnicowany. Największa grupa ludności żydowskiej znalazła się w zaborze austriackim, w Galicji.

Władze administracyjne monarchii Habsburgów oczekiwały od Żydów rezygnacji ze swojej odrębności i stania się „użytecznymi obywatelami”. Kwestię tę też podobnie chciała rozwiązać caryca Katarzyna II. Żydzi mieli posiadać te same prawa i obowiązki, co inni obywatele, jednak ceną miało być wyrzeczenie się przez nich, ich tożsamości i kultury. W zaborze rosyjskim przyporządkowano Żydów do klasy mieszczaństwa jako kupców i drobnych mieszczan. W dokumentach określano ich „Hebrajczycy” (Jewrei), czyli jako wspólnotę religijną. Natomiast pojęcie „Żyd” łączono z cechami narodowymi. W ten sposób carska Rosja zrównała w prawach Żydów z innymi narodowościami. W zaborze pruskim nadano Żydom znaczne prawa i przywileje, szczególnie dla kupców i bankierów, zachęcając ich do przenoszenia się z Belgii i Holandii do Berlina.

Upadek Rzeczpospolitej w 1795 roku spowodował, że Lubelszczyzna wraz z innymi ziemiami polskimi po Pilicę, Wisłę i Bug znalazła się pod panowaniem austriackim. Terytorium to otrzymało nazwę Galicji Zachodniej. W czasie panowania Marii Teresy oraz na początku rządów Józefa II utrzymano odrębność ludności żydowskiej od reszty społeczeństwa, zachowano też z pewnymi modyfikacjami ich samorząd. Żydzi musieli płacić wysokie podatki, odsunięto ich od niektórych źródeł zarobku, a także ograniczono ich prawa do zawierania małżeństw.

Zmiany nadeszły w 1789 roku, gdy Józef II wydał patent tolerancyjny dla Galicji. Ten akt prawny przewidywał zniesienie żydowskiej autonomii, nadanie Żydom nazwisk, ustanowienie świeckiej edukacji, poddanie wyznawców judaizmu wszystkim, wspólnym z chrześcijanami, obowiązkom publicznym, zniesienie żydowskich znamion odrębności oraz promocję języka niemieckiego i asymilację językową. Józef II nadał wyznawcom judaizmu obywatelstwo miejskie, otwierał cechy dla żydowskich rzemieślników i ustanawiał całkowitą wolność handlu i rzemiosła. Niektóre z tych zarządzeń wywołały niezadowolenie wśród ludności żydowskiej i zostały cofnięte. Następca Józefa II, Leopold II w 1792 roku zamienił obowiązek wojskowy na opłatę pieniężną, a zarządzenie nakazujące rezygnację z tradycyjnego stroju żydowskiego praktycznie nie weszło w życie.

W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona Bonaparte. Na mocy pokoju w Tylży, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie. Nadano mu konstytucję, wzorowaną na konstytucji francuskiej. Konstytucja zapewniała Żydom pełne swobody obywatelskie, jednak przepisy te nie weszły w życie. W rzeczywistości ograniczono działalność gospodarczą Żydów, kształcenia się, osiedlania i wykonywania wielu zawodów, nałożono na nich specjalne podatki np.: koszerny, ślubny, rekrutowy (opłacany przez wszystkich Żydów w zamian za zwolnienie ze służby wojskowej).

W 1815 roku odbył się Kongres Wiedeński, który po wojnach napoleońskich nadał nowy kształt Europie. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji. Lublin znalazł się pod zaborem rosyjskim, a w 1837 został stolicą guberni. Ustawa konstytucyjna Królestwa Polskiego, oktrojowana w 1815 roku, w ogóle nie wspominała o Żydach.

Sytuację prawną ludności żydowskiej określały głównie postanowienia Namiestnika, generała Józefa Zajączka, stojącego na czele cywilnej administracji królestwa. W latach 20. XIX w, zlikwidowana została, istniejąca od samych początków osadnictwa żydowskiego w Polsce, struktura gmin żydowskich, powołane zostały do życia nowe instytucje: dozory bożnicze. Nowe prawa były dla Żydów z reguły dyskryminujące np. zakazano szynkarzom sprzedaży napojów alkoholowych włościanom na kredyt lub za produkty żywnościowe. Postanowienie Namiestnika z 1821 roku nakazało na całym terytorium królestwa udowodnienie już posiadanych lub przyjęcie stałych nazwisk. Za posługiwanie się tylko tradycyjnie imieniem własnym i imieniem ojca, bez nazwiska, karany miał być nie tylko sam Żyd, lecz i gmina wyznaniowa, do której należał. W 1818 roku władze królestwa poleciły założyć rządowe szkoły elementarne dla dzieci żydowskich. W 1824 roku wprowadzono kary za noszenie tradycyjnego stroju żydowskiego.

Aż do lat 60. Żydzi pozbawieni byli praw państwowych, w wyniku reform Aleksandra Wielopolskiego w 1862 roku większość ograniczeń została zniesiona. Stan ten nie trwał jednak długo, już po upadku powstania styczniowego część z nich ponownie wprowadzono w życie.

Sytuacja prawna Żydów w okresie II RzeczypospolitejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Odrodzenie Państwa Polskiego nie rozwiązało problemów Żydów zamieszkujących obszar II Rzeczypospolitej. Przez cały okres międzywojenny nie wypracowano spójnej polityki regulującej kwestię ludności żydowskiej. Pierwszy spis ludności z 1921 roku wykazał 2831168 Żydów mieszkających w Polsce, według spisu z 1921 roku. Lubelszczyznę zamieszkiwało 287600 osób pochodzenia żydowskiego5.

Na przełomie 1918 i 1919 roku Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa wydał dekrety przyznające Żydom własne szkolnictwo, prawo do prowadzenia seminariów duchownych, zwolnienie duchownych żydowskich od służby w wojsku, a także wprowadzające równouprawnienie języka hebrajskiego w urzędach i sądach. Rozporządzenie Naczelnika Państwa z 1919 roku „O zmianach w organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na terenie byłego Królestwa Polskiego” sprowadzało zadania samorządu żydowskiego do funkcji religijnych, czyli utrzymania instytucji gminnych np. cmentarzy, szkół itp. Gmina miała prawo zajmowania się też udzielaniem pomocy dobroczynnej ubogim Żydom, zarządzaniem fundacjami i zakładaniem instytucji dobroczynnych. Zwierzchni nadzór nad żydowskimi gminami wyznaniowymi sprawował minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a w II instancji – wojewoda. Nadzór bezpośredni nad gminami wyznaniowymi sprawował miejscowy starosta powiatowy.

W Polsce międzywojennej prawo traktowało Żydów jako grupę wyznaniową, nie brano pod uwagę aspektu narodowościowego. Członkami gminy zastawali wszyscy mieszkańcy wyznania mojżeszowego. Według ustawodawstwa Żydzi tworzyli jako całość „towarzystwo religijne” o charakterze publiczno-prawnym. Źródłem dodatkowych gwarancji prawnych m.in. dla osób wyznania mojżeszowego były postanowienia tzw. małego traktatu wersalskiego, czyli traktatu między głównymi mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi a Polską, podpisanego w Wersalu 28 czerwca 1919 roku. Traktat nakładał na Polskę różnorodne zobowiązania w kwestii praw mniejszości. Dotyczyły one obywatelstwa, swobody praktyk religijnych, równości wszystkich – bez względu na rasę, język lub religię – obywateli polskich wobec prawa.

W 1921 roku nowo wybrany Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję Marcową, która przyznała Żydom wolność religijną i równość wobec prawa, tak jak wszystkim innym obywatelom. Konstytucja gwarantowała mniejszości żydowskiej równouprawnienie oraz możliwość rozwoju szkolnictwa i kultury żydowskiej.

Stojąca po prawej stronie na polskiej scenie politycznej Narodowa Demokracja żądała usunięcia żydowskich wpływów z przemysłu i handlu oraz wprowadzenia tzw. numerus clausus, które zdecydowanie ograniczyłoby obecność żydowskich studentów na uczelniach wyższych. Endecja popierała ideę państwa narodowego i zasymilowania mniejszości narodowych tak, by możliwe było do zrealizowania hasła „Polska dla Polaków”. Największe zrozumienie dla kwestii żydowskiej, jak i wszystkich mniejszości narodowych, prezentowali socjaliści z Polskiej Partii Socjalistycznej, domagając się dla ludności żydowskiej całkowitego równouprawnienia, które osiągnięte miało być na drodze rewolucji socjalistycznej.

Za rządów marszałka Józefa Piłsudskiego, który opowiadał się za ocenianiem obywateli według kryterium zasług dla kraju, a nie narodowości, Żydom żyło się lepiej, po jego śmierci ich sytuacja kolejny raz się odwróciła. Na początku 1936 roku został złożony w Sejmie projekt ustawy o całkowitym zakazie uboju rytualnego, ustawa z dnia 4 maja 1938 roku o ustroju adwokatury umożliwiała ograniczenie Żydom dostępu do palestry, 20 października 1937 roku w wyniku antysemickiej studenckiej awantury, w salach wykładowych Uniwersytetu Warszawskiego utworzono tzw. getto ławkowe. W drugiej połowie lat 30. miały też miejsce liczne pogromy antyżydowskie. Wielu Żydów wyemigrowało w tym czasie z Polski do Palestyny. Dotknął ich też kryzys gospodarczy 1929–1935 (bojkot sklepów żydowskich).

Sytuacja prawna Żydów w czasie II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 1939–1945, zgodnie z ideologią nazistowską, ludność żydowska została pozbawiona wszelkich praw. Usunięto Żydów z miejsc pracy, żydowskie minie zostało skonfiskowane. Żydów gromadzono w obozach i gettach. Ginęli z głodu i chorób. Ludność żydowska została zmuszona do noszenia specjalnych opasek na rękawie i symbolu sześcioramiennej gwiazdy Dawida. Przeprowadzano masową zagładę Żydów w obozach zagłady, gdzie umierali w komorach gazowych.

W tym czasie obszar województwa lubelskiego zamieszkiwało ok. 350 tys. Żydów. Lubelszczyzna została zajęta w trzecim tygodniu września. W marcu 1941 roku Niemcy utworzyli getto na terenie miasta żydowskiego na Podzamczu. Uwięzili w nim około 346 tys. Żydów6. Na Lubelszczyźnie funkcjonował największy obóz, znajdujący się na przedmieściach Lublina, na Majdanku. Jednym z planów okupanta było utworzenie na Lubelszczyźnie „rezerwatu żydowskiego” (Plan Nisko), był to hitlerowski projekt, który zakładał założenie żydowskiej kolonii – imitacji państwa, w okolicach Niska, w 1939 roku.

16 marca 1942 roku przystąpiono do akcji „Reinhardt”; wysłano pierwszy transport Żydów z lubelskiego getta do obozu zagłady w Bełżcu. W latach 1942–1943 trwały wywózki ludności żydowskiej do obozów zagłady w Bełżcu, Treblince i Sobiborze. W kwietniu 1942, po likwidacji getta na Podzamczu, utworzono drugie getto na Majdanie Tatarskim, a getto na Podzamczu Niemcy zaczęli wyburzać, wykorzystując do wykonania tego zadania więźniów z obozu koncentracyjnego na Majdanku. W okresie okupacji zginęła prawie cała społeczność żydowska.

Sytuacja prawna Żydów w Polsce powojennejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powojenna Polska przestała być krajem wielonarodowym, jakim była w dużej mierze II Rzeczpospolita. Ciągle istniały mniejszości narodowe, ich liczebność była jednak nieporównywalnie mniejsza niż przed wojną. Ludność żydowska w Polsce po 1954 roku stanowiła niewielki odsetek w porównaniu z okresem międzywojennym. Szacuje się, że Żydów łącznie było od 30 do 150 tys. Były to osoby, które przetrwały okupację na ziemiach polskich, żołnierze walczący w oddziałach partyzanckich oraz repatriowani z ZSSR czy Niemiec. Po wojnie społeczność żydowska podjęła próby odbudowania normalnego życia okazało się to jednak bardzo trudnym zdaniem.

W sierpniu 1944 roku utworzono Referat do Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN w Lublinie. Na jego czele stał Szlomo Herszenhorn. W końcu października 1944 roku władza zdecydowała o przekształceniu Komitetu Żydowskiego w Lublinie w Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich, który został w lutym 1945 roku przekształcony w Centralny Komitet Żydów w Polsce. Był główną instytucją reprezentującą interesy ludności żydowskiej w latach 1945–1950. Działało także Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej, zajmowało się ono organizowaniem pomocy lekarskiej, działała także Komisja Historyczna, która zbierała relacje ocalonych z Zagłady (w 1947 roku powstał w jej miejsce Żydowski Instytut Historyczny). Społeczność żydowska prężnie działała na Dolnym Śląsku, powstawały teatry, biblioteki, domy kultury, działał też Komitet Pomocy Żydom z Obozów Koncentracyjnych. Reaktywowano także komitet, który miał pomagać twórcom w rozwoju działalności artystycznej.

W społeczeństwie polskim Żydzi budzili mieszane uczucia i z czasem nasiliły się antysemickie nastroje. Kulminacją był pogrom w Kielcach 4 lipca 1946 roku podczas, którego zginęło 37 Żydów. Złe stosunki pomiędzy ludnością polską a żydowską wzmogły wśród Żydów nastroje emigracyjne, które nasilały się po 1946 roku, wtedy też Żydzi zaczęli stopniowo opuszczać Polskę.

W latach 1949–1950 na skutek umocnienia się systemu komunistycznego w Polsce władze dokonywały upaństwowienia i centralizacji życia ludności żydowskiej. Komunistyczne władze odmówiły także restytucji mienia żydowskiego zagrabionego w czasie wojny. Zlikwidowano szkoły hebrajskie i większość instytucji kulturalnych, w ich miejsce utworzono Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, realizujące cele państwowe. Rozwiązano także partie polityczne, przestała ukazywać się większość gazet.

Nastroje antyżydowskie ciągle się nasilały, przyczyniło się do tego także zerwanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem po wojnie sześciodniowej w 1967 roku. W marcu 1968 roku nastąpił kryzys polityczny zapoczątkowany demonstracjami studenckimi m.in. w Warszawie, Krakowie czy Poznaniu. Równolegle do wydarzeń na uczelniach wyższych propagowano tak zwaną kampanię „antysyjonistyczną”, skierowaną przeciwko państwu Izrael i jego sympatykom w PRL, w rzeczywistości częstokroć przybierającą otwarcie antysemicki charakter. Oskarżano ludzi pochodzenia żydowskiego o wspieranie postaw buntu przeciw władzy. W zakładach pracy odbywały się propagandowe wiece potępiające syjonistów. Z uczelni, administracji, wojska czy mediów masowo zwalniano osoby pochodzenia żydowskiego, najczęściej zmuszając je do emigracji. Aby dostać pozwolenie na wyjazd Żydzi musieli napisać podanie do Rady Państwa o zrzeczenie się polskiego obywatelstwa. Zamiast polskich paszportów otrzymywali dokumenty podróży ważne tylko na wyjazd z Polski. Wydarzenia marcowe utrwaliły w oczach krajów zachodnich obraz Polski jako kraju antysemickiego.

Prawodawstwo wobec Żydów w wolnej Polsce po 1989 rokuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po roku 1989 nastąpiło odrodzenie życia kulturalnego i religijnego polskich Żydów. Zakładano świeckie stowarzyszenia, organizacje i instytucje oświatowe a także działalność prowadziły żydowskie gminy wyznaniowe. Wewnętrzna polityka Polski wobec mniejszości narodowych istnieje od 1989 roku, kiedy utworzono w Sejmie specjalną Komisję Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Przygotowywała ona w ramach prac nad nową konstytucją projekt zapisu dotyczącego praw mniejszości narodowych. Wraz z demokratyzacją życia w państwie mniejszości zyskały nowe możliwości działania. Najistotniejszą jest Ustawa z 7 kwietnia 1989 roku – Prawo o stowarzyszeniach, która opiera się na zasadzie wolności tworzenia stowarzyszeń. Od momentu wejścia w życie tej ustawy zarejestrowało się około 120 stowarzyszeń narodowych (wcześniej było ich tylko 7). Jednym z elementów polityki wobec mniejszości było rozszerzenie dostępu do radia i telewizji publicznej. Przyjęto też zasadę, że należy zagwarantować każdej mniejszości finansowanie jednego pisma. Od 1992 roku funkcjonuje przy Ministerstwie Kultury i Sztuki Biuro do Spraw Mniejszości Narodowych. W tym też roku wyszło ważne rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej uczniów należących do mniejszości narodowych. Ponadto zagwarantowano mniejszościom ułatwienia w Ordynacji Wyborczej do Sejmu RP.

W 1993 powstał Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, który ma za zadanie organizować życie religijne i kulturowe członków wspólnoty żydowskiej w Polsce. 23 lutego 2008 ukonstytuował się w Łodzi Rabinat Rzeczypospolitej Polskiej (pierwsza naczelna rada rabinacka od czasów międzywojnia) Liczne kwestie związane z wieloma historycznymi wydarzeniami stały się obiektem nowych badań (np. pogrom w Jedwabnem). Działalność naukową oraz badania nad historią Żydów w Polsce prowadzą liczne ośrodki akademickie. Przy Uniwersytecie Jagiellońskim działa Międzywydziałowy Zakład Historii Żydów w Polsce a przy Uniwersytecie Warszawskim i Wrocławskim przy Wydziałach Polonistyki funkcjonują Zakłady Historii Żydów, gdzie prowadzone są wykłady z zakresu judaizmu, biblistyki, historii kultury i literatury żydowskiej. W Lublinie działa Zakład Kultury i Historii Żydów na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej oraz Pracownia literatury polsko-żydowskiej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Prężnym ośrodkiem badawczym jest także Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie.

Według ustawy z 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym ludność żydowska stanowi w Polce jedną z mniejszości narodowych. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 35 gwarantuje obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury, w tym prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej. Podczas przeprowadzonego w 2011 roku Narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań 7 353 obywateli polskich zadeklarowało przynależność do żydowskiej mniejszości narodowej7. Mniejszość żydowska nie ma swoich przedstawicieli w Parlamencie. W wyniku wyborów samorządowych przeprowadzonych w 2010 roku jedna osoba należąca do mniejszości żydowskiej uzyskała mandat radnego w jednej z gmin województwa wielkopolskiego. Istotne znaczenie w życiu mniejszości żydowskiej odgrywa działalność Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej oraz zrzeszonych w nim gmin.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Degiel Rafał, Żydzi polscy – narodziny czarnej legendy, „Polis” 4 (27), 1998.

Fuks Marian, Hoffman Zygmnut, Horn Maurycy, Tomaszewski Jerzy, Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982.

Fuks Marian, Żydzi w Polsce dawniej i dziś, Poznań 2000.

Kopciowski Adam, Trzciński Andrzej [red.], Śladami Żydów. Lubelszczyzna. Przewodnik, Lublin 2012.

Kuwałek Robert, Żydzi lubelscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Zeszyty Majdanka”, nr XXII, s. 86-87.

Link-Lenczowski Andrzej [red.], Żydzi w dawnej Rzeczpospolitej, Wrocław 1991.

Radzik Tadeusz [red.], Żydzi w Lublinie, Lublin 1994.

Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon. Warszawa, 2001.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia A. Bielowski [red.], Kronika Wincentego Kadłubka [w:] Monumenta Poloniae historica. Pomniki dziejowe Polski, t. 2, Lwów 1872.
  2. Wróć do odniesienia R. Degiel, Żydzi polscy – narodziny czarnej legendy, „Polis” 4 (27), 1998.
  3. Wróć do odniesienia M. Fuks, Z. Hoffamn, M. Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982, s. 16.
  4. Wróć do odniesienia A. Kopciowski, A. Trzciński [red.], Śladami Żydów. Lubelszczyzna. Przewodnik, Lublin 2012, s. 233.
  5. Wróć do odniesienia Tamże.
  6. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Żydzi lubelscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Zeszyty Majdanka”, nr XXII, ss. 86–87.
  7. Wróć do odniesienia http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lu_nps2011_wyniki_nsp2011_22032012.pdf, dostęp: 12.05.2014.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Inne materiały

Słowa kluczowe