Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Sport żydowski w Lublinie

Żydowskie kluby sportowe istniały w Lublinie przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Oferowały żydowskiej młodzieży szeroki wybór dyscyplin sportowych, jednak najpopularniejszą (zarówno wśród zawodników jak i kibiców) była piłka nożna. Pierwszym spośród tych klubów było powiązane z Organizacją Syjonistyczną Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Szimszon, które istniało w latach 1917/18-1920. Do 1939 roku w Lublinie działał szereg żydowskich klubów sportowych, które miały różne afiliacje polityczne i powiązania ze wszystkimi żydowskimi partiami politycznymi w Lublinie.

Żydowskie kluby sportowe w Lublinie (1917 - 1939)
Żydowskie kluby sportowe w Lublinie (1917 - 1939) (Autor: Nazaruk, Piotr)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Źródła sportu żydowskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Chociaż u źródeł sportu żydowskiego leżała ideologia syjonistyczna oraz ukuty przez Maxa Nordaua termin Muskeljudentum (niem. muskularne żydostwo), który zaczął funkcjonować na początku XX wieku i stanowił wezwanie do zerwania ze stereotypowym postrzeganiem Żydów jako słabych fizycznie, w późniejszym okresie żydowskie kluby sportowe posiadały powiązania z całym spektrum żydowskiej sceny politycznej. Sport żydowski przed II wojną światową był nierozerwalnie związany z istotnymi i żywotnymi pytaniami tożsamościowymi Żydów. Orientacje syjonistyczne klubów miały umacniać w młodzieży przywiązanie do idei budowy państwa żydowskiego i wskrzeszenia języka hebrajskiego; robotnicze, socjalistyczne lub zgoła antysyjonistyczne afiliacje innych klubów i towarzystw służyły z kolei budowaniu silnej wspólnoty w diasporze i umacnianiu ich światopoglądu. Należy zatem pamiętać, że historia sportu żydowskiego w Lublinie dotyczy nie tyle osiągnięć na polu sportowym (które należy ocenić raczej jako umiarkowane), co przede wszystkim działalności kulturo- i narodotwórczej w ramach określonej orientacji politycznej i ideowej. Z pozycji takiej wyłamywał się najbardziej Żydowski Klub Sportowy Wieniawa, który był klubem zupełnie bezpartyjnym i nastawionym przede wszystkim na rywalizację sportową. Co więcej, od 1935 roku, przez zaledwie rok, Wieniawa była klubem żydowsko-polskim. 

Żydowskie kluby sportowe istniały w Lublinie przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Oferowały żydowskiej młodzieży szeroki wybór dyscyplin sportowych, jednak najpopularniejszą (zarówno wśród zawodników jak i kibiców) była piłka nożna. Pierwszym spośród tych klubów było powiązane z Organizacją Syjonistyczną Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Szimszon, które istniało w latach 1917/18-1920. Kolejnym, a zarazem najdłużej istniejącym żydowskim klubem sportowym w Lublinie było założone w 1919 roku Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Makabi, które w 1924 roku połączyło się z powstałym na początku lat 20. klubem Jardenia (wcześniej Szomrija). W wyniku tego połączenia powstało Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Hakoach (hebr. Siła), które od 1937 roku ponownie występowało w barwach Makabi. 

Oprócz powyższych towarzystw, które miały wyraźne powiązania syjonistyczne, w Lublinie działał szereg żydowskich klubów robotniczych różnych orientacji politycznych (syjonistycznych i antysyjonistycznych). Syjonistycznym klubem robotniczym był założony w 1927 roku i związany z partią Poalej Syjon Prawica Żydowski Robotniczy Klub Sportowy Hapoel (hebr. Robotnik). Był on pierwszym w Polsce klubem z międzynarodowego stowarzyszenia sportowego Hapoel i w swojej działalności nawiązywał do palestyńskiej drużyny o tej samej nazwie. Inną żydowską drużyną robotniczą z Lublina był Żydowski Robotniczy Klub Sportowy Sztern (jid. Gwiazda), założony około 1926 roku i powiązany z partią polityczną Poalej Syjon Lewica. Swoje towarzystwo sportowe posiadała także lewicowa, antysyjonistyczna partia polityczna Bund – Robotnicze Towarzystwo Wychowania Fizycznego Morgensztern (jid. Jutrznia), które zostało założone w połowie lat 20., natomiast oficjalnie zarejestrowane w 1928 roku. W 1932 roku powstał w Lublinie deklarujący się jako bezpartyjny Żydowski Klub Sportowy Wieniawa, który przez krótki okres (1935-1936) był klubem żydowsko-polskim. Inne towarzystwa działały bardzo krótko (Żydowski Akademicki Klub Sportowy, Klub Sportowy Jordan) lub nie uzyskały zgody na legalizację (Żydowskie Koło Sportowe na Kalinowszczyźnie, Żydowski Klub Sportowy Start). W mieście istniały także nieoficjalne drużyny amatorskie – Neszer (z którego wyrósł klub Hapoel), Issachar i Gibor.

Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Szimszon (Samson)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Szimszon (Samson) – pierwszy żydowski klub sportowy w Lublinie, działający w latach 1917/18-1920. Nazwa Towarzystwa nawiązywała do biblijnego bohatera Samsona.

Towarzystwo zostało założone na przełomie 1917 i 1918 roku z inicjatywy członków organizacji skautowskiej Haszomer Hacair (hebr. Strażnik Młody). W skład członków-założycieli wchodzili m.in. Klejman, Maaus, Tenenbaum i Frejd. Towarzystwo pozostawało pod silnym wpływem Organizacji Syjonistycznej. Podczas zajęć posługiwano się wyłącznie językiem hebrajskim i noszono charakterystyczne biało-niebieskie czapki (kolory syjonizmu). Szimszon posiadał wyraźną strukturę organizacyjną – członkowie dzieleni byli według płci i wieku na grupy, nazywane z hebrajska kewucami. Na ich czele stali liderzy, zwani raszi kewucot (hebr. liderzy grup), którzy wchodzili w skład Komisji Technicznej zajmującej się sprawami organizacyjnymi. Równolegle z Komisją Techniczną działały: Zarząd (hebr. Waad) i Komitet Rodzicielski. W skład tego ostatniego w momencie utworzenia wchodzili m.in: jako przewodniczący – dr Czaczkes (dyrektor gimnazjum im. R. Szperowej), a także Arenbrodt, Elizer Nissenbaum, pani Feder, Mantelmacher i Fajenzylber. Siedziba Szimszona znajdowała się w lokalu Organizacji Syjonistycznej przy ulicy Pijarskiej. Mecze i zajęcia gimnastyczne rozgrywano natomiast na tzw. placu Arenbrodta przy ulicy Siennej 3 (obecnie na miejscu tego rozległego placu sąsiadującego przed II Wojną Światową ze starym cmentarzem żydowskim znajduje się Aleja Tysiąclecia oraz centrum handlowe; w latach późniejszych teren ten nazywany był placem TOZ, tj. Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce).

Klub, liczący około 200 członków miał charakter elitarny, a młodzież należąca do Szimszona rekrutowała się głównie z zamożnych rodzin żydowskich. Dla dużej części z nich przejście na plac Arenbrodta oznaczało pierwszy w życiu kontakt z biedą lubelskiego Podzamcza. Według Joela Frojda, jednego z członków Szimszona, paradne pochody szimszonistów budziły na Podzamczu sensację, a wśród nich samych rozbudzały wrażliwość społeczną. Przy klubie zorganizowano także sekcje rysunku i dramatyczną, bibliotekę oraz trzy własne orkiestry (dętą, smyczkową i piccolo), których dyrygentem był Roman Akerman. Szimszon posiadał własny hymn, grany na melodię pieśni robotniczej Arbeter frojen (jid. Robotnice), do którego słowa napisał jeden z członków.

Rokrocznie w rocznicę śmierci ideologa syjonistycznego Teodora Herzla (zm. 3 lipca 1904) Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Szimszon organizowało uroczystą paradę, podczas której przechodzono ulicami Lublina. Parada zorganizowana w 1920 roku zakończyła się rozruchami z policją, która uznała pochód za wystąpienie antypaństwowe. Decyzją władz administracyjnych Szimszon został rozwiązany, a jego członkowie przeszli do innych młodzieżowych organizacji i towarzystw sportowych. W pewnym sensie instytucjonalną kontynuację ŻTGS Szimszon stanowił prawdopodobnie klub sportowy Szomrija (jid. Warta), który powstał przy organizacji Haszomer Hacair niedługo po zamknięciu Szimszona1.

Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe MakabiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Makabi – jeden z najdłużej działających i odnoszących największe sukcesy żydowskich klubów sportowych z Lublina. Towarzystwo funkcjonowało (pod różnymi nazwami i w zmiennej strukturze organizacyjnej) od 1919 do 1939 roku. Nazwa Towarzystwa nawiązuje do biblijnego rodu Machabeuszów (hebr. Makabim).

W historii lubelskiego Makabi wyróżnić można trzy wyraźne okresy:

I 1919-1924 - powstanie i pierwszy okres funkcjonowania ŻTGS Makabi Lublin. 

II 1924 - 1936 - połączenie z klubem sportowym Jardenia, w wyniku którego powstało Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno Sportowe Hakoach (hebr. Siła). 

III 1936-1939 - reaktywacja klubu Makabi oraz połączenie z nim ŻTGS Hakoach, po połączeniu kluby grały w barwach Makabi.

ŻTGS Makabi powstało prawdopodobnie pod koniec 1919 roku. Poświadcza to afisz z 1924 roku reklamujący wieczór jubileuszowy z okazji 5-lecia istnienia Makabi Lublin2. W 1922 roku podczas rozgrywek sezonu inauguracyjnego Lubelskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej (LOZPN) drużyna piłkarska Makabi Lublin grała w klasie C i zdobywszy 18 punktów uzyskała awans do klasy B, gdzie utrzymała się przez kolejne 2 lata3. W okresie tym Makabi rozgrywało także mecze wyjazdowe4.  W początkowym okresie swojego istnienia Makabi zaciekle rywalizowało z drużyną Jardenia, innym żydowskim klubem sportowym z Lublina. Z uwagi na to, że kluby dysponowały bardzo skromnymi środkami finansowymi swój pierwszy mecz rozegrały na Słomianym Rynku piłką zrobioną ze szmat. W 1924 roku w wyniku wyjazdu wielu członków obu drużyn do Palestyny oraz powołania innych do wojska, doszło do reorganizacji i połączenia drużyn Makabi oraz Jardenia. W wyniku tego połączenia powstało Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Hakoach (hebr. Siła) działające do 1937 roku. W 1936 roku Makabi wznowiło swoją działalność jako odrębna drużyna sportowa, jednak klub pod nazwą Makabi działał wówczas prawdopodobnie jedynie na polu bokserskim5. W następnym roku doszło do kolejnego połączenia z ŻTGS Hakoach, który po sezonie 1937 przeszedł reorganizację i zaczął grać w barwach Makabi6. Lubelskie Makabi nie posiadało wyraźnych powiązań politycznych, choć pozostawało pod wpływem ruchu syjonistycznego. Dysponowało kilkoma drużynami, o czym świadczą dopiski na niektórych afiszach zapowiadających mecze drużyny Makabi II7. Oprócz drużyn piłkarskich prowadziło także sekcje bokserską8, koszykarską9 oraz organizowało imprezy masowe10. W 1923 roku siedziba K.S. Makabi mieściła się przy ulicy Dolnej Marii Panny 16, skąd rok później została przeniesiona na Krakowskie Przedmieście 48, a następnie na Królewską 19/311.

Żydowski Klub Sportowy Szomrija/ JardeniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szomrija (hebr. Warta) – sekcja sportowa funkcjonująca od roku 1921 lub 1922 w ramach organizacji skautowskiej Haszomer Hacair, utworzona po zamknięciu związanego z Haszomer Hacair ŻTGS Szimszon. W roku 1922 rozgrywała mecze w inauguracyjnym sezonie Lubelskiego Związku Piłki Nożnej (klasa C)12. Najprawdopodobniej po roku 1923 drużyna zmieniła nazwę na Jardenia, po czym w 1924 roku połączyła się z klubem Makabi, tworząc Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Hakoach.

Przed rokiem 1924 Jardenia zaciekle konkurowała z drużyną Makabi. Swój pierwszy mecz drużyny rozegrały na Słomianym Rynku na ówczesnym przedmieściu Wola. Z uwagi na problemy finansowe grano wówczas piłką zrobioną ze szmat. Mecze ligowe, podobnie jak inne drużyny zrzeszone w Lubelskim Związku Piłki Nożnej, rozgrywała na boisku Wojskowego Klubu Sportowego Unia przy skrzyżowaniu ulic Lipowej i Obrońców Pokoju (na miejscu boiska znajduje się obecnie centrum handlowe Plaza). Siedziba klubu mieściła się przy ulicy Zamojskiej 3513;  według A. Rubinsztejna lokal klubu mógł znajdować się w Bramie Grodzkiej14.

Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe HakoachBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Hakoach (hebr. Siła) - żydowski klub sportowy z Lublina, powstały w 1924 roku w wyniku połączenia Jardenii i Makabi. Pierwsza drużyna o nazwie Hakoach powstała w Lublinie prawdopodobnie jeszcze przed 1922 rokiem i w 1922 roku rozgrywała mecze w inauguracyjnym sezonie Lubelskiego Związku Piłki Nożnej (klasa C)15, jednak została wkrótce rozwiązana lub weszła w skład zreorganizowanego klubu Jardenia-Makabi-Hakoach. Klub o nazwie Hakoach działał nieprzerwanie przez około 13 lat, natomiast wziąwszy pod uwagę ciągłość instytucjonalną klubów Jardenia, Makabi i Hakoach, było to najdłużej istniejące w Lublinie żydowskie towarzystwo sportowe.

Szczegółowych informacji dotyczących lubelskiego Hakoach dostarcza statut Towarzystwa z 1931 roku przechowywany w Archiwum Państwowym w Lublinie. Statut dokładnie definiował działalność Towarzystwa. W dziedzinie sportu przewidywał krzewienie aktywności fizycznej w sekcjach gier sportowych (piłki nożnej i ręcznej, koszykówki, boksu, tenisa stołowego), atletyki, szermierki, wioślarstwa i łyżwiarstwa. Towarzystwo Hakoach prowadziło także czytelnię, orkiestrę i chór oraz organizowało wycieczki o charakterze sportowo-rozrywkowym. Towarzystwem kierował Zarząd (prezes, wiceprezes, sekretarz, kasjer, 5 członków pozostałych) wybierany na roczną kadencję przez Walne Zebranie. Oprócz Zarządu i Walnego Zebrania w Towarzystwie funkcjonowała także 3 osobowa Komisja Rewizyjna, która czuwała nad majątkiem organizacji. Członkom Hakoach przysługiwało noszenie stroju klubowego, odznak oraz używanie pieczęci w trzech językach – polskim, żydowskim (jidysz) i hebrajskim16. Z tego samego roku pochodzi szczegółowy bilans finansowy ŻTGS Hakoach opublikowany w języku polskim na łamach gazety „Lubliner Tugblat”, z którego wynika, że większość przychodów przeznaczano na działanie sekcji piłki nożnej: przy rocznym budżecie 4785,96 zł na rzecz sekcji futbolowej przeznaczano 1995, 71 zł przy zaledwie 121 zł na rzecz sekcji lekkoatletycznej, 36,6 zł tenisowej, 62,87 zł gimnastycznej i 4,60 zł bokserskiej17. Towarzystwo prowadziło także działalność popularyzującą wychowanie fizyczne, przykładem takiej aktywności może być zorganizowanie w 1935 roku lodowiska przy Krakowskim Przedmieściu 7818. Towarzystwo posiadało kilka drużyn, o czym świadczą informacje o rozgrywkach drużyny Hakoach II19. Organizowało także duże imprezy sportowe. Bodaj największą była wizyta piłkarskiej reprezentacji Palestyny, która przyjechała do Lublina na zaproszenie Hakoach w październiku 1925 roku. Mecz zakończył się wynikiem 4:2 dla gości20.

Największe sukcesy sportowe klub Hakoach odnosił w roku 1932, kiedy rozgrywał mecze w klasie A Lubelskiego Związku Piłki Nożnej. Przegrał jednak baraż i nigdy nie ponowił już poprzednich sukcesów. W 1932 roku w lubelskim Hakoach miał nastąpić rozłam, w wyniku którego sekcje lekkoatletyczna i bokserska oderwały się, tworząc nowy klub o nazwie Jordan (brak jednak informacji na temat działalności nowego towarzystwa)21. W 1933 roku Hakoach zaniechał działalności syjonistycznej i skoncentrował się na aktywności sportowej. W drugiej połowie lat 30. Hakoach został zasilony przez szereg członków klubów Wieniawa oraz Gwiazda (jid. Sztern), które zostały wówczas zdelegalizowane przez władze państwowe. W 1937 roku drużyna piłkarska Hakoach została zreorganizowana i zaczęła grać w barwach Makabi. 

Towarzystwo Hakoach wielokrotnie zmieniało swoją siedzibę. W 1925 roku siedziba klubu miała znajdować się przy ulicy Krótkiej 222; w 1927 roku oprócz pomieszczeń przy Krótkiej towarzystwo miało do dyspozycji także lokal dawnego kina Cud przy Krakowski Przedmieściu 5323; w latach 30. z kolei miało dysponować lokalem przy Królewskiej 5 (obecnie Królewska 1)24 oraz przy Rybnej 825. Ponadto lubelski Hakoach dzierżawił plac Arenbrodta przy ulicy Siennej, który uporządkowali i ogrodzili własnymi rękami zawodnicy klubu. Oprócz działalności sportowej, Towarzystwo organizowało imprezy, takie jak bale maskowe26 i udostępniało swoją siedzibę na rzecz aktywności politycznej27.

Żydowski Robotniczy Klub Sportowy Hapoel (hebr. Robotnik)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowski Robotniczy Klub Sportowy Hapoel – żydowski klub sportowy z Lublina powiązany z partią polityczną Poalej Syjon Prawica. Nazwa klubu w języku hebrajskim oznacza „Robotnik”. ŻRKS Hapoel został założony w Lublinie w 1927 lub – według innych źródeł – w 1929 roku. Klub ten powstał z przekształcenia amatorskiej drużyny piłkarskiej Neszer (hebr. Orzeł) w wyniku zabiegów Saula i Jonasza Rotrubinów oraz Melecha Precelmana. Prezesem nowo utworzonego Hapoela został Itamar Szwarc, sekretarzem natomiast Icchok Rajchensztajn. Organizacja była związana z partią Poalej Syjon Prawica. Lubelska drużyna była pierwszym w całej Polsce klubem z międzynarodowego stowarzyszenia Hapoel, a w swoim programie (łączącym wychowanie fizyczne i budowanie dumy narodowej) nawiązywała do statutu drużyny Hapoel z Palestyny. Początkowo siedziba Hapoela znajdowała się przy ulicy Staszica 22, w latach późniejszych natomiast przy ulicy Królewskiej 328. Lubelski Hapoel działał nieprzerwanie aż do wybuchu II Wojny Światowej i do końca swojej aktywności angażował się w działania ruchu syjonistycznego oraz nawiązywał do swojego palestyńskiego pierwowzoru. W pierwszych dniach po wybuchu wojny członkowie lubelskiego Hapoela aktywnie uczestniczyli w obronie miasta, pracując przy budowie okopów za Ogrodem Saskim. Podobnie jak wiele innych klubów z Lublina, Hapoel posiadał kilka drużyn piłkarskich, o czym świadczą dopiski w informacjach prasowych Hapoel II29.

Hapoel był klubem o silnej pozycji, szczególnie w dziedzinie piłki nożnej. W latach 1934-1935 utrzymywał się w klasie A LOZPN. Silna rywalizacja istniała w Lublinie pomiędzy Hapoelem a Hakoach (później Makabi). Szczególnie zawzięty był mecz Makabi-Hapoel z 1937 roku o jubileuszowy puchar Hapoel. Rozgrywka zakończyła się zwycięstwem Hapoela dopiero po dogrywce. Klub uczestniczył także w meczach wyjazdowych i organizował rozgrywki z drużynami z innych miast. Ponadto prowadził sekcje tenisa stołowego (męską i żeńską) i koszykówki z utalentowanym zespołem kobiecym. Oprócz sekcji piłkarskiej szczególnie mocna w Hapoelu była drużyna tenisa stołowego, w którym przez kilka lat był lubelskim liderem (wśród pingpongistów wyróżniali się Beniek Rochman, Josef Goldfeld i Milsztajn). W ramach klubu Hapoel istniały ponadto sekcje: lekkoatletyczna i kolarska. Od 1934 roku Hapoel cztery razy w tygodniu dysponował salą sportową w Domu Żołnierza, którą wykorzystywano na ćwiczenia fizyczne30. Oprócz działalności sportowej towarzystwo wykazywało się różnorodną aktywnością kulturalną – w piątkowe wieczory prowadziło świetlicę, przeglądy prasy oraz działania artystyczne i rozrywkowe. Hapoel posługiwał się charakterystycznym logo przedstawiającym postać boksera wpisanego w sierp i młot.

Żydowski Robotniczy Klub Sportowy Sztern (jid. Gwiazda), Klub Sportowy ŻARBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowski Robotniczy Klub Sportowy Sztern (jid. Gwiazda) - żydowskie towarzystwo sportowe z Lublina o charakterze robotniczym, związane z partią polityczną Poalej Syjon Lewica. ŻKS Sztern został założony około 1926 roku. Prezesem lubelskiego Sztern był Szloma Mitelman, a sekretarzem niejaki Feldman. Największe sukcesy Sztern odnosił pod koniec lat 20. – posiadał wówczas dwie drużyny piłkarskie, sekcję lekkoatletyczną, rowerową oraz własną orkiestrę. W planach klubu (1929) było powołanie sekcji sportów zimowych (łyżwiarstwo i narciarstwo) oraz ping-ponga; nie wiadomo jednak, czy udało się zrealizować te plany31. Podobnie jak inne żydowskie kluby sportowe z Lublina Sztern angażował się w działalność artystyczną i rozrywkową oraz posiadał kilka drużyn, o czym świadczą dopiski pojawiające się w informacjach prasowych Sztern II32. Ze względu na rosnące wpływy komunistyczne, w 1936 lub 1937 roku decyzją władz państwowych klub rozwiązano33. Prawdopodobnie kontynuatorem drużyny był powstały pod koniec lat 30. klub sportowy ŻAR34.

Robotnicze Towarzystwo Wychowania Fizycznego Morgensztern (jid. Jutrznia/ Jutrzenka)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Robotnicze Towarzystwo Wychowania Fizycznego Morgensztern (jid. Jutrznia/ Jutrzenka) - klub sportowy z Lublina działający przy lokalnym oddziale partii politycznej Bund oraz powiązany z innymi organizacjami bundowskimi – Skifem, Cukunftem, Kultur-Ligą i TOZ. Morgensztern zostało powołane w połowie lat 20. XX wieku, ale początkowo działało nieoficjalnie, prowadziło między innymi ćwiczenia i treningi dla grup sportowych działających przy lubelskim oddziale TOZ-u. W 1928 roku zostało zalegalizowane i utworzyło własną drużynę piłkarską. Swój pierwszy mecz drużyna Morgensztern rozegrała 30 czerwca 1928 roku, pokonując klub Hapoel 5:235. Towarzystwo posiadało co najmniej dwie sekcje: piłki nożnej i gimnastyki. Obie nosiły charakterystyczne stroje: piłkarska – dwukolorowe z wiązanym dekoltem i kołnierzem; gimnastyczna – jasne z wzorem serca na piersiach (noszone zarówno przez dziewczęta jak i chłopców). Siedziba Towarzystwa mieściła się przy ulicy Lubartowskiej 24. Oprócz działalności sportowej i popularyzującej aktywność fizyczną lubelski Morgensztern był silnie zaangażowany w działania artystyczne i rozrywkowe. Zarząd Morgensztern zdecydował o zamknięciu klubu w roku 193736

Na uwagę zasługuje ciekawostka, że kilka fotografii przedstawiających dziewczęta i chłopców należących do sekcji gimnastycznej i piłkarskiej klubu Morgensztern znajduje się w kolekcji szklanych negatywów Twarze nieistniejącego miasta.

Żydowski Akademicki Klub Sportowy (ŻAKS), Jordan, Żydowskie Koło Sportowe na Kalinowszczyźnie, Żydowski Klub Sportowy StartBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Niektóre z żydowskich klubów sportowych w Lublinie istniały bardzo krótko lub nie zdołały uzyskać zgody na legalizację. W roku 1930 działał w Lublinie Żydowski Akademicki Klub Sportowy (ŻAKS), który grał w rozgrywkach w klasie C LOZPN. Drużyna ta jednak działała bardzo krótko, prawdopodobnie do 1932-33 roku37. W czerwcu 1931 roku ŻAKS miał zorganizować wycieczkę do Zemborzyc. Wśród atrakcji oprócz zajęć sportowo-rekreacyjnych przewidziano także robienie fotografii. Z krótkiej noty prasowej na temat tego wydarzenia wynika, że lokal ŻAKS mieścił się przy ulicy Powiatowej 3 (obecnie ulica Żołnierzy Niepodległej, do niedawna I Armii Wojska Polskiego)38. W 1932 roku w lubelskim Hakoach miał nastąpić rozłam, w wyniku którego sekcje lekkoatletyczna i bokserska oderwały się, tworząc nowy klub o nazwie Jordan (brak jednak informacji na temat działalności nowego towarzystwa)39.

W 1932 roku próbowano zalegalizować dwa inne towarzystwa – Żydowskie Koło Sportowe na Kalinowszczyźnie i Klub Sportowy Start. W skład komitetu organizacyjnego Żydowskiego Koła Sportowego na Kalinowszczyźnie, który 26 stycznia 1932 roku zorganizował zebranie inauguracyjne, wchodzili: student Uniwersytetu Warszawskiego Dawid-Josef Sztycer, czeladnik fryzjerski Hilel Guthalner i grabarz Szloma Kopel Diamend, którzy byli zwolennikami partii Poalej Syjon Lewica. Koło sportowe miało być oficjalną sekcją „Jugend” – młodzieżówki Poalej Syjon Lewica. Lubelskie starostwo w piśmie przesłanym do Urzędu Wojewódzkiego opiniowało przeciw legalizacji koła ze względu na obawy, że będzie ono przykrywką dla działalności nielegalnej partii komunistycznej. Decyzją wojewody lubelskiego, Żydowskie Koło Sportowe na Kalinowszczyźnie nie zostało zalegalizowane40.

Podobny los spotkał Żydowski Klub Sportowy Start, który próbowano zalegalizować w październiku 1932 roku. Starostwo donosiło w piśmie do Urzędu Wojewódzkiego, że członkowie-założyciele klubu: dziennikarz Mejer Rozenberg, subiekt sklepowy Mejer Nisenbaum i handlowiec Samuel Ber Forszteter są zdeklarowanymi sympatykami KPP (Komunistyczna Partia Polski) i MOPRu (Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom) i korespondentami nielegalnych pism komunistycznych. W związku z powyższymi zarzutami i obawą, że towarzystwo byłoby przykrywką dla działalności KPP, Urząd Wojewódzki odmówił legalizacji Żydowskiego Klubu Sportowego Start41.

Żydowski Klub Sportowy WieniawaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowski Klub Sportowy Wieniawa – bezpartyjny, początkowo żydowski, następnie przez krótki okres (1935-1936) żydowsko-polski klub sportowy z Lublina założony w 1932 roku. Na tle innych żydowskich drużyn z Lublina Wieniawa wyróżniała się największymi sukcesami w dziedzinie piłki nożnej. 

ŻKS Wieniawa początkowo działał półlegalnie jako oddział klubu Sztern. Urząd Wojewódzki zgłaszał kilka zastrzeżeń formalnych do niektórych punktów w statucie klubu, jednak po ich zmianie i uzupełnieniu Wieniawa została oficjalnie zarejestrowana42. Siedziba klubu znajdowała się przy ulicy Króla Leszczyńskiego, w jego skład wchodziło około 50 członków. W Zarządzie Wieniawy działali Boruch Szyldkraut, Hersz Rendlich, Fajwel Tysz i Szloma Sztokfisz. Klub Wieniawa był bardzo aktywny przede wszystkim w dziedzinie piłki nożnej, chociaż posiadał także sekcje ping-ponga i boksu. Od roku 1933, kiedy Wieniawa pokonała wszystkie lubelskie kluby klasy C, klub rozpoczął błyskawiczną karierę. Już w 1934 roku był najlepszy w całej klasie B i awansował do klasy A, gdzie utrzymał się aż do 1937 roku. Drużyna zyskała na Wieniawie i Czechowie ogromne rzesze zwolenników, na mecze przychodzili nawet ortodoksyjni Żydzi, którzy wcześniej nie uczestniczyli w rozgrywkach piłkarskich. W 1935 roku Wieniawa stała się klubem żydowsko-polskim, wówczas do drużyny dołączyło czworo polskich piłkarzy (według niektórych źródeł także zawodniczek, prawdopodobnie siatkarek), którzy opuścili jednak Wieniawę w roku 193643.

Oprócz działalności sportowej, klub angażował się także w przedsięwzięcia o charakterze kulturalnym. W każdy piątek organizowano referaty, w których prelegentami byli między innymi dr Mandelbaum, dr Szlomo Herszenhorn, Szloma Mitelman, Majer Szyldkraut, Fajwel Kamień, Nissenbaum, Mira Giwerc (trenerka żeńskiego związku piłki siatkowej i koszykowej), Chaim Trachtenberg, Gorfinkel i Szalit. 

W drugiej połowie lat 30. w Wieniawie zaczęły umacniać się wpływy nielegalnej Komunistycznej Partii Polski. Decyzją władz państwowych drużyna została z tego powodu zlikwidowana wiosną 1937 roku, a niektórzy jej członkowie aresztowani, trudno jednak jednoznacznie stwierdzić, na ile zarzuty te znajdowały potwierdzenie w rzeczywistych sympatiach członków Wieniawy44.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

A ojsflug fun ż. a. k. s., „Lubliner Tugblat”, R. 15, nr 141, (19 czerwca 1931).

Archiwum Muzeum Bojowników Getta, sygn. 16870tn.

Archiwum Państwowe w Lublinie, sygn. 35/412/0/6/46; sygn. 35/412/0/6/47; sygn. 35/412/0/6/48; sygn. 35/22/0/7.8.3/4114. 

Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS IK 2f/ 32; DŻS XVIIIA 1b/ b2681209; DŻS IK 2f, poz. 77, 97. 

Di algemejne ferzamlung fun judiszen arbejter sport-klub „Sztern”, „Lubliner Tugblat”, r. 12, nr 279, 2 grudnia 1929.

Di lajchtatletik bajm Hapoel, „Lubliner Tugblat”, r. 17, nr 40, 15 lutego 1934.

Frojd J., Szimszon – der erszter jidiszer turn un sport farejn, [w:] Litwin M., Lerman M. (red.), Dos buch fun Lublin, Pariz 1952.

Fun „Morgensztern”. Fizisze derciung – futbol drużine, „Lubliner Sztyme”, R. 1 , nr 26, 6 lipca 1928.

Goksiński J., Klubowa historia piłki nożnej do 1970 roku. Suplement, tabele, Warszawa 2013. 

Jerlicher bal fun makabi, „Lubliner Tugblat”, R. 21, nr 42, 18 lutego 1938.

Kopelman Z. J., Der sport-klub Wieniawa, [w:] Litwin M., Lerman M. (red.), Dos buch fun Lublin, Pariz 1952.

Mistrzostwa Bokserskie Związku Makabi, „Ilustrowana Republika”, R. XVII, nr 87, 1939.

Mistrzostwa okręgu w koszykówce panów, „Głos Lubelski”, R. XXVI, nr 8.

„Przegląd Sportowy”, R. 3, 1923, nr 44, s. 2; R. 4,1924, nr 2, s. 2; R. 4, 1924, nr 23. 

Rajchensztajn I., Der lubliner Hapoel (a bintl zichrojnes), „Kol Lublin”, nr 6, 1972.

Rajchensztajn I., Żydowskie kluby sportowe z Lublina, [w]: Kopciowski A. (red.), Księga pamięci żydowskiego Lublina, Lublin 2011.

Rubinsztejn A., Di sport-klubn „Makabi” un „Jardenia”, [w:] Litwin M., Lerman M. (red), Dos buch fun Lublin, Pariz 1952.

„Sportowiec”, R. II, nr 45, 24 sierpnia 1924.

Sztokfisz Sz., Jidiszer sport-klub Wieniawa, „Kol Lublin”, nr 6, 1972.

Terminarz zawodów o mistrzostwo kl. C w Lublinie, „Ziemia Lubelska”, R. XXVI, nr 217. 

Ze sportu, „Ziemia Lubelska”, R. 21, nr 248, 13 października 1925.

Z kraju. Lublin, „Przegląd Sportowy”, R. 12, 1932, nr 25.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Frojd J., Szimszon – der erszter jidiszer turn un sport farejn, [w:] Litwin M., Lerman M. (red.), Dos buch fun Lublin, Pariz 1952; Rajchensztajn I., Żydowskie kluby sportowe z Lublina, [w]: Kopciowski A. (red.), Księga pamięci żydowskiego Lublina, Lublin 2011; Rubinsztejn A., Di sport-klubn „Makabi” un „Jardenia”, [w:] Litwin M., Lerman M. (red.), Dos buch fun Lublin, Pariz 1952; Archiwum Muzeum Bojowników Getta, sygn. 16870tn.
  2. Wróć do odniesienia Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS IK 2f, Afisze Żydów lubelskich wydane w latach dwudziestych XX wieku, poz. 38.
  3. Wróć do odniesienia Goksiński J., Klubowa historia piłki nożnej do 1970 roku. Suplement, tabele, Warszawa 2013, s. 15.
  4. Wróć do odniesienia Przykładową relację z meczu Makabi Lublin z amatorami z Kowla znaleźć można w czasopiśmie „Sportowiec”, R. II, nr 45, 24 sierpnia 1924, s. 162-163.
  5. Wróć do odniesienia por. „Lubliner Tugblat”, R. 19, nr 297, 25 grudnia 1936, s. 8.
  6. Wróć do odniesienia Goksiński J., Klubowa historia piłki nożnej do 1970 roku. Suplement, tabele, Warszawa 2013, s. 115.
  7. Wróć do odniesienia por. Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS XVIIIA 1b/ b2681209.
  8. Wróć do odniesienia Mistrzostwa Bokserskie Związku Makabi, „Ilustrowana Republika”, R. XVII, nr 87, 1939, s. 11.
  9. Wróć do odniesienia por. Mistrzostwa okręgu w koszykówce panów, „Głos Lubelski”, R. XXVI, nr 8, s. 4.
  10. Wróć do odniesienia por. Jerlicher bal fun makabi, „Lubliner Tugblat”, R. 21, nr 42, 18 lutego 1938, s. 1. .
  11. Wróć do odniesienia por. „Przegląd Sportowy”, R. 3, 1923, nr 44, s. 2; R. 4,1924, nr 2, s. 2; R. 4, 1924, nr 23, s. 2.
  12. Wróć do odniesienia Goksiński J., Klubowa historia piłki nożnej do 1970 roku. Suplement, tabele, Warszawa 2013, s. 15.
  13. Wróć do odniesienia „Przegląd Sportowy”, R. 4,1924, nr 23, s. 2.
  14. Wróć do odniesienia por. Rubinsztejn A., Di sport-klubn „Makabi” un „Jardenia”, [w:] Litwin M., Lerman M. (red.), Dos buch fun Lublin, Pariz 1952, s. 296-297; autor pisze o klubie Szimszon, jednak zdaje się mylić go z drużyną Szomrija/ Jardenia. Pomyłka wynikła być może z podobieństwa nazw Szimszon i Szomrija, z drugiej strony prawdopodobne jest, że klub Szomrija stanowił w pewnym sensie kontynuację Szimszona (oba związane były z organizacją Haszomer Hacair); por. Frojd J., Szimszon – der erszter jidiszer turn un sport farejn, [w:] Litwin M., Lerman M. (red.), Dos buch fun Lublin, Pariz 1952, s. 292-296. .
  15. Wróć do odniesienia Goksiński J., Klubowa historia piłki nożnej do 1970 roku. Suplement, tabele, Warszawa 2013, s. 15.
  16. Wróć do odniesienia APL, sygn. 35/22/0/7.8.3/4114, Statut Żydowskiego Gimnastyczno-Sportowego Towarzystwa Hakoach.
  17. Wróć do odniesienia „Lubliner Tugblat”, R. 14, 1931, nr 264, s. 4.
  18. Wróć do odniesienia „Lubliner Tugblat”, R.18, nr 16 (18 stycznia 1935), s. 1. .
  19. Wróć do odniesienia por. Terminarz zawodów o mistrzostwo kl. C w Lublinie, „Ziemia Lubelska”, R. XXVI, nr 217, 14 sierpnia 1930, s. 5. .
  20. Wróć do odniesienia Ze sportu, „Ziemia Lubelska”, R. 21, nr 248 (13 października 1925), s. 4.
  21. Wróć do odniesienia Z kraju. Lublin, „Przegląd Sportowy”, R. 12, 1932, nr 25, s. 4.
  22. Wróć do odniesienia Rajchensztajn I., Żydowskie kluby sportowe z Lublina, [w]: Kopciowski A. (red.), Księga pamięci żydowskiego Lublina, Lublin 2011, s. 242. .
  23. Wróć do odniesienia „Lubliner Tugblat”, R. 10, nr 76 (30 marca 1927), s. 4; por. „Lubliner Tugblat”, R. 10, nr 208 (6 września 1927), s. 1. .
  24. Wróć do odniesienia APL, sygn. 35/22/0/7.8.3/4114, s. 1, Statut Żydowskiego Gimnastyczno-Sportowego Towarzystwa Hakoach.
  25. Wróć do odniesienia „Lubliner Tugblat”, R. 18, nr 58 (8 marca 1935), s. 1. .
  26. Wróć do odniesienia por. Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS IK 2f, Afisze Żydów lubelskich wydane w latach dwudziestych XX wieku poz. 77.
  27. Wróć do odniesienia por. Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS IK 2f, Afisze Żydów lubelskich wydane w latach dwudziestych XX wieku poz. 97. .
  28. Wróć do odniesienia „Lubliner Tugblat”, R.18, nr 40 (15 lutego 1935), s. 1. .
  29. Wróć do odniesienia por. Terminarz zawodów o mistrzostwo kl. C w Lublinie, „Ziemia Lubelska”, R. XXVI, nr 217, 14 sierpnia 1930, s. 5. .
  30. Wróć do odniesienia Di lajchtatletik bajm Hapoel, „Lubliner Tugblat”, r. 17, nr 40 (15 lutego 1934), s. 4.
  31. Wróć do odniesienia Di algemejne ferzamlung fun judiszen arbejter sport-klub „Sztern”, „Lubliner Tugblat”, r. 12, nr 279, 2 grudnia 1929, s. 4.
  32. Wróć do odniesienia por. Terminarz zawodów o mistrzostwo kl. C w Lublinie, „Ziemia Lubelska”, R. XXVI, nr 217, 14 sierpnia 1930, s. 5.
  33. Wróć do odniesienia Kopelman Z. J., Der sport-klub Wieniawa, [w:[ Litwin M., Lerman M. (red.), Dos buch fun Lublin, Pariz 1952, s. 298.
  34. Wróć do odniesienia por. Morgen der grojser sport-dansing fun ŻAR klub, „Lubliner Tugblat”, R. 22, nr 48, 24 lutego 1939, s. 8.
  35. Wróć do odniesienia Fun „Morgensztern”. Fizisze derciung - futbol drużine, „Lubliner Sztyme”, R.1 , nr 26 (6 lipca 1928), s. 4. .
  36. Wróć do odniesienia Rajchensztajn I., Żydowskie kluby sportowe z Lublina, [w]: Kopciowski A. (red.), Księga pamięci żydowskiego Lublina, Lublin 2011, s. 241-246. .
  37. Wróć do odniesienia por. Goksiński J., Klubowa historia piłki nożnej do 1970 roku. Suplement, tabele, Warszawa 2013, s. 57; klub podpisany omyłkowo jako ŻASS.
  38. Wróć do odniesienia A ojsflug fun ż. a. k. s., „Lubliner Tugblat”, R. 15, nr 141, (19 czerwca 1931), s. 8.
  39. Wróć do odniesienia Z kraju. Lublin, „Przegląd Sportowy”, R. 12, 1932, nr 25, s. 4.
  40. Wróć do odniesienia APL, sygn. 35/412/0/6/46.
  41. Wróć do odniesienia APL, sygn. 35/412/0/6/47.
  42. Wróć do odniesienia APL, sygn. 35/412/0/6/48.
  43. Wróć do odniesienia Zelman Jakub Kopelman, Der sport-klub Wieniawa, [w:] Litwin M., Lerman M. (red.), Dos buch fun Lublin, Pariz 1952.
  44. Wróć do odniesienia Szloma Sztokfisz, Jidiszer sport-klub Wieniawa, „Kol Lublin – Lubliner Sztyme”, nr 6, 1972.