Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Sądy trybunalskie w Lublinie

Lublin był miejscem ogólnopaństwowych zjazdów oraz obywających się okresowo sądów wiecowych, zaś w czasach panowania Kazimierza Jagiellończyka stał się stolicą nowego województwa (1474). Stanowił również centrum życia politycznego, jako miejsce obrad sejmików ziemskich.

Trybunał Koronny
Trybunał Koronny (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Sądy ziemskie i grodzkieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Urząd wojewody lubelskiego nie był pokryty patyną czasu, jak to miało miejsce w innych częściach Korony. Tym właśnie można uzasadnić dłużej utrzymującą się jurysdykcję wojewody lubelskiego wobec szlachty zagrodowej (np. na rokach sądowych w Wąwolnicy), co było rzadkością na początku XVI wieku. Była to prosta kontynuacja jurysdykcji kasztelańskiej, gdyż w tym czasie (do 1518) każdy wojewoda lubelski był jednocześnie kasztelanem lubelskim. Pierwszym wojewodą lubelskim był przedstawiciel możnego rodu Dobiesław Kmita z Wiśnicza1.

Około połowy XIV wieku pojawił się urząd starosty lubelskiego, co wiąże się z powstaniem urzędującego na zamku sądu grodzkiego. Pierwszym starostą lubelskim był Grot z Chobrzan. Sąd ten orzekał w komnacie na I piętrze, zaś od XVI wieku, najprawdopodobniej od czasów starosty Jana Tęczyńskiego, w dużej sali sądowej na II piętrze, dobudowanym nad reprezentacyjną częścią zamku. W połowie XVIII wieku wybudowano jeszcze odrębny murowany budynek, w którym umieszczono archiwum i kancelarię sądu grodzkiego2. W skład sądu wchodzili podstarości, sędzia grodzki, pisarz i regent. Z czasem ustalił się jego zakres jurysdykcji, który obejmował wszystkie sprawy szlachty gołoty oraz sprawy karne szlachty osiadłej schwytanej na gorącym uczynku i z zakresu tzw. czterech artykułów grodzkich3.

Sąd ziemski na czele z lubelskim sędzią ziemskim zaczął orzekać w sprawach szlachty osiadłej na roczkach sądowych w trzech powiatach: lubelskim, urzędowskim i kurowskim. Od 1465 roku sąd ziemski rozstrzygał spory już tylko na zamku w Lublinie i sporadycznie na roczkach w Urzędowie4. Od pierwszej połowy XV wieku działał także w województwie sąd podkomorski lubelski, który rozstrzygał spory graniczne szlachty5.

Wyroki sądów szlacheckich były początkowo ostateczne, ale od 1523 roku (Formula processus) w procesie ziemskim upowszechniła się instytucja apelacji. Pojawiła się więc potrzeba utworzenia stałego sądu wyższego, gdyż dotychczasowe reformy w postaci reaktywowania sądów wiecowych, czy powołania jednorazowych sądów ostatniej instancji (ultimae instantiae), nie zdały ostatecznie egzaminu. Najbardziej znanym odwoławczym sądem zbiorczym dla szlachty tego okresu (1574–1578) był sąd ostatniej instancji trzech województw: sandomierskiego, lubelskiego i podlaskiego. Ustalona organizacja tego sądu i sesje sądowe odbywające się m.in. w Lublinie (1577) miały duże znaczenie dla przyszłego umiejscowienia szlacheckiego sądu najwyższego6.

Powstanie Trybunału KoronnegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1578 roku król Stefan Batory zrzekł się uprawnień najwyższego sędziego na rzecz szlachty, która mocą konstytucji sejmu warszawskiego powołała do życia Trybunał Główny Koronny. Trybunał Koronny miał orzekać wiosną i latem w Lublinie, zaś jesienią i zimą w Piotrkowie. W ten sposób funkcjonował on (pomijając próby nieudanych zmian) aż do reform Sejmu Wielkiego, kiedy to ustanowiono dwa stale urzędujące Trybunały. Umiejscowienie Trybunału w Lublinie nie było przypadkiem, gdyż w II połowie XVI wieku to największe miasto regionu było ważnym ośrodkiem handlowym na pograniczu polsko-litewsko-ruskim. Uznanie Lublina za stolicę staropolskiej Temidy spowodowało dalsze ożywienie gospodarcze miasta i jego rozwój urbanistyczny. 

Przed sądy trybunalskie w Lublinie trafiały przede wszystkim odwołania od sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich z województw: krakowskiego, sandomierskiego, ruskiego, podolskiego, podlaskiego, bełskiego, lubelskiego oraz księstwa oświęcimskiego i zatorskiego, zaś od 1589–1590 także z województw: wołyńskiego, bracławskiego i kijowskiego. Rozpatrywano również sprawy dotyczące dóbr kościelnych – gdy jedną ze stron sporu był duchowny7

Sędziowie Trybunału byli wybierani przez szlachtę na sejmikach deputackich, odbywających się corocznie we wrześniu, oraz przez duchowieństwo w kapitułach. Początkowo sąd trybunalski liczył 33 deputatów (w tym 27 świeckich), liczba ta jednak zmieniała się wraz ze zmianą właściwości terytorialnej sądu. Na czele Trybunału stał marszałek, zaś duchowni wybierali swojego prezydenta. 

Marszałkiem prowadzącym pierwszą sesję Trybunału w Lublinie w 1579 roku był Piotr Dębno-Oleśnicki. Wśród osób piastujących tę zaszczytną funkcję spotykamy m.in. Jana Tarło, Wacława Rzewuskiego, Andrzeja Zamoyskiego czy Stanisława Małachowskiego – później marszałka Sejmu Wielkiego. Pierwszym prezydentem był biskup chełmski Adam Piechowski. W 1765 roku urząd ten piastował kanonik kapituły lwowskiej Ignacy Krasicki, późniejszy biskup warmiński i arcybiskup gnieźnieński, który nie omieszkał opisać znanych mu praktyk trybunalskich w dziele Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki8

Organizacja pracy Trybunału KoronnegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sądy trybunalskie – co do zasady w kompletach sześcioosobowych – odbywały się w Lublinie od Świąt Wielkanocnych, i ich wyroki były ostateczne. Sąd posługiwał się początkowo pieczęcią województwa lubelskiego, ale szybko uzyskał własny znak sądu trybunalskiego z godłem ziemi lubelskiej (od II połowy XVIII wieku ze znakiem orła)9. Zazwyczaj sądzono do sierpnia, lecz wobec stale rosnącej popularności Trybunału i pieniactwa szlachty polskiej sesje sądowe stale przedłużano. Ilość spraw była tak duża, że wejście na wokandę następowało po kilku, a nawet kilkunastu latach10. Dało to asumpt do powstania w XVII wieku palestry trybunalskiej (około 30–50 obrońców), w której szeregach znaleźć można było przedstawicieli drobnej szlachty. Liczne procesy przed sądami trybunalskimi były podstawą do powstania legend („o sądzie diabelskim”), podań („o pięknej Agnieszce Machównie z Kolbuszowej”) i anegdot11. Tutaj zakończył nagle swoje życie, rażony atakiem serca w związku z trwającym procesem, Jan Kochanowski. Jako strona występował Wespazjan Kochowski i Jan Chryzostom Pasek, zaś wśród palestrantów trybunalskich spotykamy Jana Nixdorffa, Kajetana Koźmiana czy Alojzego Felińskiego12

Sądy odbywały się w dużej komnacie na I piętrze ratusza w Rynku Starego Miasta. Kształt budynku z elementami renesansowymi powstał w XVI wieku, chociaż sporo zmian wprowadzono w końcu wieku XVII. Na czas sądów Rada Miejska i sądy miejskie przenosiły swoje urzędowanie do kamienic, a później do tzw. Małego Ratuszka przy ulicy Archidiakońskiej 513.

Sala sądowa przedzielona była drewnianą balustradą. W części sędziowskiej stał duży stół przykryty zielonym suknem z krzesłami obitymi czerwonym materiałem dla deputatów. Za stołem na podwyższeniu stały dwa ozdobne fotele dla marszałka i prezydenta. Po drugiej stronie znajdował się długi pulpit dla obrońców (zwany kratką) na którym – frontem do sędziów – stał czarny drewniany krucyfiks trybunalski (z napisem Iustitias vestras iudicabo – „Ja będę osądzał waszą sprawiedliwość”). Wystrój sali był raczej skromny, zaś czerwono-zielona kolorystyka nieprzypadkowa, gdyż nawiązywała do barw szlachty lubelskiej. Do sali przylegała garderoba i tzw. izba ustępna, do której udawała się zgromadzona publiczność, gdy sędziowie odbywali naradę nad wyrokiem14. W sesjach uczestniczyli członkowie lubelskiego sądu ziemskiego. Obsługę kancelaryjną Trybunału zapewniał lubelski pisarz ziemski, zaś akta i księgi sądowe przechowywano w nieopodal znajdującym się klasztorze oo. dominikanów15.

Likwidacja Trybunału KoronnegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Od II połowy XVII wieku można zaobserwować rosnące nieprawidłowości w funkcjonowaniu Trybunału, które starano się zlikwidować korekturą z 1726 roku16. Niestety nie uzdrowiło to Trybunału, a co gorsza stał się on miejscem intryg zwalczających się stronnictw magnackich w epoce saskiej. Nieco polepszyła się kondycja Trybunału w oczach współczesnych w czasach stanisławowskich w następstwie przeprowadzonych reform (np. stałe wynagrodzenie dla deputatów ze skarbu koronnego). Dokonano wtedy przebudowy siedziby Trybunału w Lublinie w stylu klasycystycznym według projektów architekta królewskiego Dominika Merliniego, dzięki czemu zawdzięcza on swój dzisiejszy wygląd17. Pojawiały się również koncepcje odciążenia Trybunału w Lublinie poprzez ustanowienie drugiej siedziby sądu dla spraw z Małopolski (we Lwowie, a później w Łucku), jednakże nie zostały one ostatecznie zrealizowane na skutek rozbiorów, jak i głośnych protestów mieszczan lubelskich. Po drugim zaborze, a jeszcze przed upadkiem państwa polskiego, Lublin stał się stałą siedzibą Trybunału dla całej Korony18.

Ostatnie posiedzenie Trybunału odbyło się w 1793 roku, zaś w okresie insurekcji kościuszkowskiej sądy szlacheckie zaprzestały swojej działalności19. Powołany specjalny Sąd Karny Wojewódzki w Lublinie dla tępienia zdrady nie odegrał żadnej poważniejszej roli. Rok później tereny Lubelszczyzny znalazły się na mocy traktatu rozbiorowego w ramach monarchii habsburskiej (tzw. Galicja Zachodnia).
 

Źródło: Arkadiusz Bereza, Lublin jako ośrodek sądownictwa, Lublin 2005.
 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bereza A., Lublin jako ośrodek sądownictwa, Lublin 2005.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia J. Mazurkiewicz, Jurysdykcja sądowa wojewody lubelskiego nad szlachtą w XVI wieku, „Rocznik Lubelski”, t. I, Lublin 1958, s. 57–61, 64; M. Stankowa, Sąd kasztelana lubelskiego…, s. 42–44; X.W.D. Bryndza-Nacki, Poczet imienny senatorów i ministrów Królestwa Polskiego doprowadzony do r. 1795 r., Warszawa 1937, s. 36, 81.
  2. Wróć do odniesienia S. Wojciechowski, Renesansowy zamek lubelski, „Ochrona Zabytków” 1954, nr 3, s. 179; Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Akta miasta Lublina 1809–1874, sygn. 74, Topograficzny opis Lublina 1860 r., k. 139 i sygn. 294, Lustracja starostwa lubelskiego w 1614 r., k. 71; J. Teodorowicz-Czerepińska, Zamek lubelski, Zespół dokumentacji historycznej s.c. Mansarda, Lublin 1995 (maszynopis), s. 35–36, 42; J. Mazurkiewicz, Znaczenie polityczno-prawne Lublina…, s. 55.
  3. Wróć do odniesienia Historia państwa i prawa Polski, pod red. J. Bardacha, t. I, Warszawa 1957, s. 462; W. Zieliński, Monografia Lublina…, s. 4–5, 8, 32, 47, 167–169;.
  4. Wróć do odniesienia W. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 46–47; M. Borucki, Temida staropolska, Warszawa 1979, s.19–20. W. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 27–28, 37; Lublin w dokumencie 1317–1967, pod red. F. Cieślaka, H. Gawareckiego, M. Stankowej, Lublin 1976, s. 10; K. Myśliński, W państwie piastowskim, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. I, Warszawa 1974, s. 173, 177–178; S.Z. Sierpiński, Obraz miasta Lublina, Warszawa 1839, s. 67; APL, Akta miasta Lublina 1809–1874, sygn. 74, Topograficzny opis Lublina 1860 r., k. 139; I. Buczkowa, Dzieje Zamku Lubelskiego, Lublin 1965, s. 4.
  5. Wróć do odniesienia L. Białkowski, Lubelska księga podkomorska piętnastego wieku, Lublin 1934, s. 6–7.
  6. Wróć do odniesienia W. Śladkowski, Sąd „ultimae instantiae” trzech województw: sandomierskiego, lubelskiego i podlaskiego 1574–1577, „Rocznik Lubelski” t. III, Lublin 1960, s. 37–46.
  7. Wróć do odniesienia Volumina Legum, t. II, 962, 1293, 1340.
  8. Wróć do odniesienia M. Dobrowolska, Trybunał Koronny w Lublinie 1578–1794, Lublin 1994, s. 41–42. Spis marszałków i prezydentów przez cały okres istnienia Trybunału Koronnego – W. Zieliński, Monografia Lublina…, Przypisy i uzupełnienia do tomu I, s. 9–16.
  9. Wróć do odniesienia Na pierwszej pieczęci widniał napis – Sigillum Terrae Lublinensis, zaś na drugiej (późniejszej) – Sigillum Judiciorum Generalium Tribunalis Regni Lublinensis. – M. Dobrowolska, op. cit., s. 5.
  10. Wróć do odniesienia W. Witkowski, Trybunał Koronny w Lublinie – organizacja i funkcjonowanie, [w:] 400-lecie utworzenia Trybunału Koronnego w Lublinie, Lublin 1982, s. 61–64.
  11. Wróć do odniesienia K. Rawicz, Cudowny krzyż trybunalski w katedrze lubelskiej, Kraków 1894, s. 4–5.
  12. Wróć do odniesienia M. Dobrowolska, op. cit., s. 42–43.
  13. Wróć do odniesienia Lublin w dokumencie 1317–1967…, s. 80–81; Lublin – Przewodnik, pod red. B. Nowaka, Lublin 2000, s. 62.
  14. Wróć do odniesienia Szerzej na ten temat: W. Witkowski, Urządzenie i symbolika Sali Trybunału Koronnego w Lublinie, Annales UMCS, sectio G, vol. XXX, 18, 1983, s. 297–302; W. Świątkowski, Lubelskie. Czwarta wycieczka po kraju, Warszawa 1928, s. 94–95, 97. Krucyfiks, o którym mowa, został uznany za relikwię i znajduje się obecnie w kaplicy św. Stanisława Kostki w archikatedrze lubelskiej.
  15. Wróć do odniesienia W. Witkowski, Trybunał Koronny w Lublinie, [w:] Spojrzenia w przeszłość Lubelszczyzny, Lublin 1974, s. 91–92.
  16. Wróć do odniesienia Volumina Legum, t. VI, 418–440.
  17. Wróć do odniesienia H. Gawarecki, Stary Ratusz w rynku lubelskim, [w:] 400-lecie utworzenia Trybunału Koronnego w Lublinie, Lublin 1982, s. 95–97.
  18. Wróć do odniesienia Volumina Legum, t. X, s. 242; J. Kermisz, op. cit., s. 69–70.
  19. Wróć do odniesienia M.A.R., Ilustrowany przewodnik po Lublinie, cz. II…, s. 182; W. Przyborowski, op. cit., s. 25; K. Rawicz, op. cit., s. 3.