Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Rzeczpospolita Babińska a reformacja

Powstanie i pierwsze lata działalności Rzeczpospolitej Babińskiej nie bez przypadku zbiegły się w czasie z aktywną działalnością na ziemiach lubelskich obozu reformacji, w którym żywo brała udział lokalna szlachta. Według M. Wajsbluma, przedwojennego badacza ruchu braci polskich, w gronie tym spotkać można było obydwu założycieli Rzeczpospolitej Babińskiej.

Spis treści

[RozwińZwiń]

W 1569 roku Piotr Kaszowski i Stanisław Pszonka wzięli udział w synodzie kalwińskim w Bełżycach. Czy byli kalwinami? Na początku lat sześćdziesiątych XVI wieku Piotr Kaszowski przeznaczył kościół w Wysokiem na zbór kalwiński. Na ziemi lubelskiej masowe przyłączanie się szlachty do reformacji rozpoczęło się od połowy XVI wieku i nie zawsze było zdeterminowane zmianą wyznania. Szlachta, często obojętna na dogmatyczną stroną sporu o zasady wiary chrześcijańskiej, koncentrowała się na politycznym aspekcie tego zjawiska. Jednoczyły ją żywe dyskusje na temat potrzeby reformy państwa i ograniczenia władzy Kościoła, tak w kwestiach sądu duchowego, jak i wolności wyboru religii czy zwolnienia z dziesięcin. Po 1569 roku reformacja stała się również istotnym łącznikiem politycznym w wielonarodowej i wielowyznaniowej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Nic dziwnego zatem, że znajdowała coraz większe grono zwolenników.

Na początku lat siedemdziesiątych XVI wieku Piotr Kaszowski stał się patronem małopolskich dyteistów, czyniąc z Wysokiego lubelskie centrum odłamu braci polskich. W miasteczku działała również szkoła. Z Wysokiem związany był Stanisław Farnowski, dyteista, erudyta i działacz społeczny.

Najprawdopodobniej po śmierci Farnowskiego miasteczko Piotra Kaszowskiego znalazło się pod wpływami lubelskich zwolenników Fausta Socyna. Córka Anny i Piotra Kaszowskich, Zofia, siostrzenica Stanisława Pszonki poślubiła Jana Stoińskiego, poetę, przez pewien czas ministra zboru lubelskiego. Co ciekawe, po bezdzietnej śmierci Piotra i Łukasza Kaszowskich część Wysokiego zakupił Krzysztof Lubieniecki starszy, od 1598 roku minister i opiekun lubelskiej gminy braci polskich. Wysokie pozostawało w rękach Lubienieckich do 1658 roku, a gdy ci zostali skazani na banicję, dobra po nich nabył Wawrzyniec Domaszewski.

Nie do końca wiadomo, czy również Stanisław Pszonka należał do grona szlachty różnowierczej. Na pewno pozostawał w bliskiej przyjaźni z Janem z Zaporza Zaporskim. Po śmierci Stanisława Pszonki, to on został wyznaczony na opiekuna jego małoletnich synów. W 1582 roku młody Jakub Pszonka uczestniczył w poselstwie Hieronima Filipowskiego do Turcji. Można zatem przypuszczać, że znajdował się gronie zwolenników Stefana Batorego, księcia Siedmiogrodu, sprzymierzeńca Turcji oraz kontrkandydata dla katolickich Habsburgów – od 1576 roku króla Polski i wielkiego księcia litewskiego. Hieronim Filipowski i Jerzy Blandrata, bracia polscy i działacze reformacyjni, należeli do wielkich zwolenników Stefana Batorego, żywo popierających jego kandydaturę.

W latach dziewięćdziesiątych XVI wieku młode pokolenie Pszonków oraz Kaszowskich nawiązało kontakty z lubelskimi kalwinami. W 1594 roku Jan i Łukasz Kaszowscy znaleźli się pośród członków lubelskiej gminy kalwińskiej. Dołączyli do nich również Stanisław i Jakub Pszonkowie. Jakub Pszonka, od 1592 roku nowy burgrabia Rzeczpospolitej Babińskiej, prowadził ożywioną działalność na terenie zboru kalwińskiego. W latach 1596, 1604, 1613, 1615, 1617 i 1618 można go było spotkać na synodach kalwińskich. W 1616 roku został wybrany na „scholara świeckiego” gimnazjum kalwińskiego w Bełżycach. Rok później został seniorem dystryktu bełżyckiego. W czasach rządów Jakuba Pszonki do Rzeczpospolitej Babińskiej zjeżdżali nie tylko kalwini, ale również bracia polscy. Babińczykiem został Stanisław Mężyk, starosta sądecki; Jakub Sienieński właściciel Rakowa, wojewodzic podolski i minister lubelski Stanisław Lubieniecki starszy. W Babinie bawili również Orzechowscy, Andrzej Chrzęstowski, Piotr i Zbigniew Gorajscy.

Zagadką historii pozostanie to, czy w chwili swej śmierci, 25 czerwca 1622 roku Jakub Pszonka przeszedł konwersję na katolicyzm. W 1621 roku podczas synodu kalwińskiego proszono go, by nie zrzekał się funkcji seniora dystryktu bełżyckiego. Rok później w aktach senioralnych spotykamy wzmiankę o jego śmierci. Jakub Pszonka został pochowany jako katolik w kaplicy św. Tomasza z Akwinu przy kościele dominikańskim w Lublinie. Nie wiadomo, czy mogła być to inicjatywa rodziny, chcącej zatuszować różnowiercze korzenie swych przodków.

Rok śmierci Jakuba Pszonki rozpoczął nowy etap w dziejach Babina. W latach 1622–1634 Rzeczpospolitą Babińską opiekował się katolik Wacław Zamoyski. Pod jego rządami w Babinie coraz częstszymi gośćmi było duchowieństwo katolickie z okolicznych parafii oraz szlachta katolicka. Wnuk Stanisława Pszonki dorastał w zupełnie innych wartościach niż jego ojciec i dziadek, i kiedy w 1634 roku Adam Pszonka został piątym burgrabią Rzeczpospolitej Babińskiej zupełnie inaczej interpretował tradycję swego domu. W dziejach Lublina zasłynął jako jeden z fundatorów kaplicy św. Tomasza z Akwinu w kościele dominikańskim. Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, jaki był jego stosunek do różnowierców. W 1654 roku ksiądz Wojciech Iwański, wikary bełżycki, miał opowiedzieć anegdotę o Szkotach-kalwinach, którzy na nabożeństwo z Lublina do Bełżyc zabierali ze sobą garnek wina. Czy ta anegdota może świadczyć o braku tolerancji religijnej w Rzeczpospolitej Babińskiej?

Spośród pięciu burgrabiów „państwa na opak”, trzech silnie związanych było z obozem szlachty różnowierczej, dwóch było katolikami. Przez kilkadziesiąt lat, jednocząc szlachtę związaną z ruchem reformacji, „państwo na opak” realizowało na płaszczyźnie obyczajowej ideały tolerancji religijnej niemożliwe do osiągnięcia na płaszczyźnie religijno-ideologicznej. W ciągle skłóconym obozie reformacji Rzeczpospolita Babińska stanowiła utopijną wyspę, realizującą ideały obywatelskie, stawiając je ponad podziałami religijno-kulturowymi. I może dlatego pisarz i historyk kalwiński Stanisław Sarnicki uznał jej losy za tak ważny fragment dziejów Rzeczpospolitej, że poświęcił im osobny rozdział w swoim dziele Annales.
 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

K. Bartoszewicz, Rzeczpospolita Babińska, Lwów 1902.
A. Boniecki, Herbarz polski, Warszawa 1899–1914.
A. Brückner, Encyklopedia staropolska, t. 1, Warszawa 1939.
Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 1, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985.
S.Grzybowski, Sarmatyzm. Dzieje narodu i państwa polskiego, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1996.
S. Konarski, Szlachta kalwińska w Polsce, Warszawa 1956.
A. Kossowski, Protestantyzm w Lublinie i Lubelskiem w XVI–XVII w., Lublin 1937.
K. Niesiecki, Herbarz Polski, J.N. Bobrowicz, Lipsk 1839–1845, t. 7, s. 570; t. 2, s. 778, 779.
K. Schuster, Rękopisy ze zbioru Pszonków z Babina w Ossolineum, „Ze skarbca kultury” 1957, z. 57.
J. Tazbir, Rzeczpospolita babińska, „Tygodnik Powszechny” 2007, nr 51/52.
J. Tazbir, Rzeczpospolita babińska w legendzie, „Przegląd Humanistyczny”, 1972, nr 3 (90).
S. Tworek, W okresie reformacji i renesansu, [w:] A. Aleksandrowicz, R. Gerlecka, W. Śladkowski, S. Tworek [red.], Z przeszłości kulturalnej Lubelszczyzny, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1978.
S. Tworek, W kręgu sporów o „Rzeczpospolitą Babińską”, „Rocznik Lubelski”, t. 15, 1972 [druk: 1973].
W. Urban, Pszonka Adam; Pszonka Stanisław, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 29, Ossolineum, Wrocław 1984–1985, s. 286.
J.A. Wadowski, Kościoły lubelskie na podstawie źródeł archiwalnych, Kraków 1907, s. 337.

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe