Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Rada Miejska w Lublinie

Proces kształtowania się Rady Miejskiej był długotrwały i budził wiele emocji.

Pieczęć rady miejskiej miasta Lublina z 1535 roku
Pieczęć rady miejskiej miasta Lublina z 1535 roku (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Początki Rady MiejskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

O Radzie Miejskiej pierwszą wzmiankę odnajdujemy w roku 1377; o księgach miejskich lubelskich pierwszą wiadomość mamy z 1396 roku. Do 1535 roku Lublin miał ośmiu rajców; od tego roku dziesięciu: sześciu starych (consules antiqui) i czterech nowych, czyli rezydentów. Rajców wybierano z ławników. Prerogatywę miasta potwierdził w 1508 roku Zygmunt I, a w 1760 roku – August III. Wybory do rady odbywały się do 1537 roku w dzień św. Walentego (14 lutego), od 1537 do 1611 roku w oktawę Obrzezania Pańskiego, czyli 8 stycznia, od 1611 roku do upadku Rzeczypospolitej w wigilię tegoż święta, czyli 31 grudnia. Od 1591 roku rajcy piastowali swój urząd dożywotnio1.

Autorytet rady w mieście rósł szybko. Jej dziełem były starania o przywileje dla miasta. Rada regulowała coraz więcej spraw dotyczących handlu i rzemiosła. Przejęła sprawy porządkowe. Nic więc dziwnego, że wnet wysunęła się obok wójta na miejsce eksponowane, stając się niejednokrotnie właściwą reprezentacją miasta. Na tym tle doszło do rywalizacji i antagonizmu między radą i wójtem dziedzicznym2.

W 1504 roku Rada Miejska wykupiła wójtostwo za 2400 florenów i tym samym przejęła na siebie nie tylko posiadłości wójtostwa, lecz również wszelkie prawa wójta dziedzicznego, m.in. władzę sądową. Miasto zostało poddane jurysdykcji burmistrza i rajców. Pozostali jednak nadal wójtowie sądowi, których wybierała rada, a ich zadaniem było przewodniczenie ławie, jako instancji niższej w stosunku do rady. Od tej pory do rady szły apelacje od wyroków sądu wójtowskiego. Jeszcze w 1758 roku August III potwierdził prawo rady wyznaczania wójtów sądowych.

Samorządowe władze miejskie 1916–1918Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Mieszkańcy Lublina od czasu upadku powstania styczniowego byli pozbawieni samorządu miejskiego. Powszechne nadzieje na jego odrodzenie wiązali z prężną działalnością Miejskiego Komitetu Obywatelskiego na początku I wojny światowej, a zwłaszcza po opuszczeniu Lublina przez Rosjan w połowie 1915 roku. Komitet, wykorzystując większą swobodę w życiu publicznym wraz z nastaniem okupacji austriackiej, powołał w sierpniu 1915 roku Kolegium Magistratu z prezydentem miasta Edwardem Kołaczkowskim (...) na czele oraz wyłonił Tymczasową Radę Miejską. Instytucje te stanowiły zalążek miejskiego samorządu polskiego, w którym obowiązywał język ojczysty. Okupacyjne władze austriackie ów samorząd uznały za organ administracji miejskiej.

Dążenia światłych obywateli miasta do odrodzenia wybieranego samorządu zostały zrealizowane po wydaniu przez władze austriackie 18 sierpnia 1916 roku rozporządzenia o wprowadzeniu Rady Miejskiej, złożonej z sześćdziesięciu radnych. Byli oni wybierani na trzy lata przez mężczyzn powyżej 25 roku życia. Radnymi mogli zostać mężczyźni po ukończeniu 30 lat, znający język polski w słowie i piśmie. (...)

Na swym konstytucyjnym posiedzeniu 28 grudnia 1916 roku Rada Miejska prezydentem miasta wybrała adwokata Wacława Bajkowskiego, a na wiceprezydentów – przemysłowca Teofila Kujawskiego i adwokata Jana Turczynowicza. Na ławników magistrackich zostali powołani: doktor medycyny Mieczysław Biernacki, Stanisław Janiszewski, Michał Milewski, Wacław Moritz, Jan Puchniarski, Edmund Scheur, Czesław Szczepański i Stefan Uziembło. Prezydent równocześnie przewodniczył posiedzeniom Rady Miejskiej. (...)

W krótkim, bo zaledwie 15-miesięcznym okresie swej działalności Rada Miejska zajmowała się wszystkimi dziedzinami gospodarki samorządowej [uchwalanie budżetu, aprowizacja, oczyszczanie miasta]. (...) Surowo piętnowała też postępowanie miejscowych władz okupacyjnych austriackich, które nie pozwalały samorządowi normalnie pracować. Gdy zaś represje okupantów nasiliły się, zwłaszcza na początku 1918 roku, Rada na nadzwyczajnym posiedzeniu poleciła Magistratowi zerwanie stosunków z władzami austriackimi. W odpowiedzi generalny gubernator Anton Lipošćak 28 marca 1918 roku rozwiązał Radę Miejską i kolegium Magistratu, oraz zwolnił z obowiązków prezydenta Wacława Bajkowskiego.

Ponowne wybory samorządowe w Lublinie, które odbyły się na przełomie września i października 1918 roku przeprowadzono – tak jak poprzednie – według ordynacji austriackiej z 1916 roku. Druga Rada Miejska na posiedzeniu 22 października 1918 roku na prezydenta miasta wybrała adwokata Jana Turczynowicza, oraz sędziego Czesława Szczepańskiego i Stanisława Dylewskiego na wiceprezydentów. Praca jej przypadła na burzliwe czasy odradzania się niepodległego państwa polskiego i walki o sprawowanie w nim władzy. Funkcjonowała zaledwie cztery miesiące [do 23 lutego 1919 roku].

Samorządowe władze miejskie w okresie międzywojennymBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po odzyskaniu niepodległości odrodził się samorząd miejski oparty na demokratycznych podstawach. Ordynacja wyborcza, wprowadzona dekretem Naczelnika Państwa z 13 grudnia 1918 roku, ustanawiała dla Lublina Radę Miejską złożoną z 46 radnych. Byli oni wybierani na trzy lata w głosowaniu powszechnym i tajnym. Prawo głosowania przysługiwało każdemu, bez różnicy płci, kto ukończył 21 rok życia, posiadał obywatelstwo polskie, oraz zamieszkiwał na stałe na terenie miasta od sześciu miesięcy. Na radnych wybierano osoby mające prawo głosowania, które ukończyły 25 lat, oraz umiały czytać i pisać po polsku. Po raz pierwszy z prawa wyborczego korzystały kobiety.

Rada Miejska w Lublinie, w oparciu o dekret Naczelnika Państwa o samorządzie miejskim z 4 lutego 1919 roku [obowiązujący aż do 1933 roku] otrzymała szerokie uprawnienia. Była organem uchwałodawczym i kontrolującym. (...) Magistrat, składający się z prezydenta, dwóch wiceprezydentów i pięciu ławników, był organem zarządzającym i wykonawczym. Nadzór nad samorządem lubelskim sprawował wojewoda.

Do wyborów samorządowych w Lublinie stanęły trzy ugrupowania polskie i aż pięć żydowskich. Dominujące jednak wpływy w społeczności polskiej w czasie kampanii wyborczej miały tylko Narodowa Demokracja i Polska Partia Socjalistyczna, zaś wśród ludności żydowskiej – Powszechny Żydowski Związek Robotniczy „Bund” (...).

Na prezesa Rady Miejskiej 15 marca 1919 roku wybrano Kazimierza Tomorowicza, lubelskiego geometrę, członka PPS. Wiceprezesami zostali: dyrektor gimnazjum Władysław Kunicki [PPS] i Feliks Wodzinowski, dyrektor banku [endecja]. (...) Godność prezydenta miasta przypadła sędziemu Czesławowi Szczepańskiemu, bezpartyjnemu, sympatykowi Narodowej Demokracji, którego poparł Klub Narodowy, oraz małe grupy prawicy i centrum. Wiceprezydentami zostali: kandydat Klubu Narodowego Stanisław Dylewski i Władysław Uziembło, działacz PPS (...).

Rada Miejska wybrana w lutym 1919 roku na trzy lata, na mocy ustawy z 30 marca 1922 roku przedłużającej jej kadencję, sprawowała nadal swe obowiązki aż do maja 1927 roku. Skład osobowy jej prezydium oraz kolegium Magistratu w ciągu ośmiu lat ulegał zmianie. Po ustąpieniu prezesa Tomorowicza [15 maja 1919 roku], Klub Narodowy 31 lipca 1919 roku wprowadził na to stanowisko Jana Turczynowicza, znanego jako prezydenta miasta. Godność tę sprawował do 1927 roku. Wiceprezesa Rady Feliksa Wodzinowskiego zamienił 27 listopada 1919 roku sędzia Julian Borkowski, zaś jego miejsce od 24 maja 1921 roku zajął rejent Władysław Modrzewski. Z kolei na wniosek radnych PPS wiceprezesa Władysława Kunickiego w dniu 24 maja 1921 roku zastąpiła Wanda Papiewska, a po jej rezygnacji z tej funkcji wybrano 4 maja 1922 roku Leontynę Zakrzewską. Stanowisko wiceprezydenta miasta po Władysławie Uziembło zajął 15 lutego 1923 roku dotychczasowy ławnik Ignacy Kubecki [PPS].

Rada Miejska trzeciej kadencji wspólnie z prezydentem Szczepańskim wypracowała własną organizację zarządzania gospodarką miejską, oraz administrację komunalną, istniejącą później jeszcze przez szereg lat (...).

Wybory samorządowe przeprowadzone 19 czerwca 1927 roku ukazały dużą aktywność polityczną mieszkańców Lublina, co ujawniło się na licznych wiecach i zebraniach, oraz w formie agitacji w zakładach pracy (...).

Wybrana w 1927 roku Rada Miejska była najbardziej lewicowa w międzywojennym Lublinie, a jednocześnie w największym stopniu odzwierciedlała układ sił politycznych w mieście. Na 47 mandatów socjaliści polscy i żydowscy [PPS, Bund, Poalej-Syjon Lewica] mieli w niej łącznie 26 (...), co dawało im możliwość sprawowania rządów w mieście.

Klubem radnych PPS, mających wówczas najszersze wpływy w samorządzie, kierowała Józefa Kunicka, nauczycielka, siostra Władysława Kunickiego. Na czele Klubu Narodowego, który przeszedł do opozycji względem rządzącej lewicy, stał Adam Majewski. Liderem Klubu Demokratycznego był nestor lubelskiej palestry Aleksander Wyszyński. Klubowi Bundu przewodniczył lekarz dr Hersz Mandelbaum, zaś połączonym ortodoksom i syjonistom – prawnik dr Karol Hollenberg.

Rada Miejska czwartej kadencji na swego prezesa wybrała Władysława Kunickiego (...). Prezydentem miasta został wpływowy polityk PPS z Warszawy Antoni Pączek, poparty przez lewicową większość Rady (...). Antoni Pączek funkcję prezydenta pełnił tylko 19 miesięcy. W pierwszym roku swej prezydentury, wespół z Radą Miejską, zaangażował się głównie w budowę inwestycji komunalnych. Jako gospodarz był zwolennikiem rządów silnej ręki. Pogłębiający się jego konflikt z radnymi PPS, a także Bundu, doprowadził 26 lutego 1929 roku do rozwiązania przez władze państwowe Rady Miejskiej, oraz zwolnienie go ze stanowiska prezydenta i pozostałych członków Magistratu z pełnionych funkcji.

Władza w mieście w latach 1929–1934 spoczywała w rękach komisarza rządowego, mianowanego przez wojewodę. Przysługiwało mu stanowisko kierownika Zarządu Miejskiego. Miał szerokie uprawnienia dotyczące administrowania gospodarką miejską. Samodzielnie decydował o wszystkich sprawach znajdujących się dotychczas w kompetencji prezydenta i Rady Miejskiej.

Pierwszym komisarzem rządowym Lublina, od 27 lutego do 17 grudnia 1929 roku był ekonomista Seweryn Czerwiński, inspektor Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (...). 16 czerwca 1929 roku odbyły się w Lublinie wybory do Rady Miejskiej piątej kadencji. Wobec daleko idącego rozbicia politycznego społeczności lubelskiej, do czterdziestosiedmioosobowej Rady weszło aż dziesięć ugrupowań, z których żadne nie otrzymało decydującej większości (...). Walka o stanowisko prezydenta miasta, oraz prezesa Rady miała się rozegrać między klubami BBWR i endecji. Rozstrzygnięcie nie nastąpiło, bowiem na trzech kolejnych posiedzeniach konstytucyjnych Rady Miejskiej (...) nie wybrano nawet prezesa. (...) Decyzją ministra spraw wewnętrznych z 11 grudnia 1929 roku Rada Miejska została rozwiązana, w wojewoda powołał [17 grudnia] nowego komisarza rządowego, którym został Józef Piechota, znany w mieście ekonomista i działacz gospodarczy związany z BBWR. Urząd ten pełnił do października 1934 roku.

Kolejne wybory do Rady Miejskiej w Lublinie odbyły się 27 maja 1934 roku (...). Na posiedzeniu konstytucyjnym Rady Miejskiej 29 października Klub BBWR poszedł na kompromis z dwoma radnymi folkistami oraz jednym przedstawicielem ortodoksów, uzyskując łącznie 25 głosów na Józefa Piechotę, który został wybrany prezydentem na dziesięć lat. Na wiceprezydenta Rada wybrała legionistę, Bolesława Liszkowskiego z BBWR. Ławnikami zostali radni: Ludwik Grabowski i Maciej Piasecki z BBWR, Jan Leonowicz i Wacław Radzikowski z endecji, oraz były trzykrotny radny miejski Izrael Kacenelenbogen z partii folkistów.

W latach 1936–1937 nastąpiły zmiany w składzie prezydium Zarządu Miejskiego. Dziewiątego lipca 1936 roku w wieku 46 lat zmarł na zapalenie płuc prezydent Piechota. Sanacyjna większość Rady Miejskiej 18 lutego 1937 roku wybrała na to stanowisko Bolesława Liszkowskiego, który od 7 miesięcy pełnił już obowiązki prezydenckie. Urząd ten sprawował do 9 września 1939 roku (...).

W maju 1939 roku skończyła się kadencja Rady Miejskiej wybranej w 1934 roku. Ostatnie przed wybuchem wojny wybory do 48-osobowej Rady odbyły się 21 maja 1939 roku. Obóz rządowy wystąpił pod szyldem „Narodowo-Chrześcijańskie Zjednoczenie Gospodarcze” [Obóz Zjednoczenia Narodowego]. Zdobył on 19 mandatów [40 proc.], czyli o trzy mniej niż w wyborach z 1934 roku. Na drugiej pozycji uplasowała się PPS z liczbą 11 mandatów [23 proc]. (...)

W odnowionym składzie Rady Miejskiej znaleźli się m.in. profesorowie KUL: Henryk Dembiński i ks. Henryk Sekrecki, dyrektor Gimnazjum im. S. Staszica Tadeusz Moniewski, dyrektor Gimnazjum im. J. Zamoyskiego Alojzy Szubartowski, oraz dyrektor naczelny „Ekspresu Lubelskiego i Wołyńskiego” Wacław Gralewski. Niestety, wybuch wojny uniemożliwił ukonstytuowanie się i podjęcie pracy przez ostatnią Radę Miejską w Lublinie.

Funkcjonowanie Rady MiejskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cotygodniowe posiedzenia lubelskiej Rady Miejskiej rozpoczynały się o godz. 20.40 i ciągnęły się do późnych godzin nocnych, a czasami nawet do rana. Sprawy budżetowe omawiano z reguły na kilku posiedzeniach, które odbywały się częściej niż regulaminowe, niekiedy codziennie. Radni byli zobowiązani przybywać na zebrania punktualnie i brać w nich udział aż do końca. Za spóźnienie się na posiedzenie płacili kary pieniężne (...).

Posiedzenia plenarne Rady Miejskiej, aż do 1929 r. odbywały się pod przewodnictwem jej prezesa, bądź jednego z wiceprezesów. Od 1934 r wszakże, zgodnie z nową ustawą, obowiązek ten przypadł prezydentowi miasta. We wszystkich posiedzeniach Rady brali też udział wiceprezydenci, a także ławnicy Magistratu. Referowali oni problemy podległych im wydziałów, uczestniczyli też w dyskusji oraz odpowiadali na interpelacje i zapytania radnych. Na równi z nimi korzystali z prawa głosowania, co było zgodne z obowiązującym regulaminem obrad.

W kolejnych kadencjach Rady Miejskiej wszystkie kluby polityczne radnych już na konstytucyjnym posiedzeniu składały deklaracje, w których przedstawiały swe programy działalności gospodarczej, społecznej i kulturalnej. (...)

Jak wynika z wcześniej przedstawionych faktów, w Radzie Miejskiej trzeciej kadencji [1919-27] ukształtowało się osiem klubów radnych, a następnie [1927-29] – było ich siedem, zaś w ostatniej, działającej w okresie międzywojennym [1934-39] – łącznie sześć klubów. Warto podkreślić, że prym w samorządzie wodził ten klub radnych, który zdołał utworzyć blok większościowy, przeforsować swego kandydata na prezydenta miasta, oraz obsadzić kierownicze stanowiska w Magistracie. Taką właśnie rolę w Radzie spełniał do 197 r. Klub Narodowy, później w latach 1927-29 Klub PPS, zaś w okresie 1934-39 – Klub BBWR [OZN].

Przewodniczący klubów politycznych w Radzie Miejskiej tworzyli Konwent Seniorów. Stanowił on organ pomocniczy i doradczy przy prezesie Rady. Jego celem było przygotowanie odpowiednich propozycji i wniosków na posiedzenia plenarne samorządu. (...) Konwent Seniorów był miejscem rozstrzygania wielu sporów występujących pomiędzy klubami radnych, a także pomiędzy prezydium Rady Miejskiej a kolegium Magistratu. Na zebraniach Konwentu częściej dochodziło do rozstrzygnięć kompromisowych niż na posiedzeniach Rady. Nie dotyczyło to, rzecz jasna, tak istotnych problemów, jak np. Rozwiązania Rady Miejskiej, o co od połowy 1926 r. usilnie zabiegał Klub PPS. (...)

Funkcjonowanie Rady Miejskiej przez cały okres międzywojenny było nierozerwalnie związane z udziałem w niej reprezentacji miejscowej społeczności żydowskiej. Liczyła ona od 8 do 19 radnych w 46-48-osobowym jej składzie i pozwalała na zdecydowaną obronę zarówno ekonomicznych i kulturalnych, jak też narodowych interesów lubelskich Żydów. Mimo wyraźnego politycznego zróżnicowania i rozbicia na kilka klubów [w Radzie wybranej w 1919 r. 14 radnych tworzyło 5 klubów, zaś w 1929 r. 19 radnych – 6 klubów], co mogło osłabiać ich siłę, radni Żydzi odznaczali się dużą aktywnością i przedsiębiorczością, zwłaszcza na posiedzeniach uchwalających coroczny budżet miasta. (...)

Posiedzenia Rady Miejskiej miały charakter publiczny i można się było przysłuchiwać jej obradom. W Lublinie, zwłaszcza w pierwszych latach niepodległości, wzbudzały one olbrzymie zainteresowanie wyborców, których przedstawiciele zasiadali na galerii, kontrolując w ten sposób pracę miejscowego parlamentu. Najczęściej gromadzili się tam robotnicy. Przysłuchiwano się dyskusjom nad palącymi problemami mieszkańców, zwłaszcza nad sprawami zaopatrzenia w żywność, opał, jak też nad formami zwalczania chorób zakaźnych i łagodzenia bezrobocia. (...)

Według opinii ówczesnych radnych oraz relacji w prasie lokalnej, oblegający galerię wywierali niekiedy presję na Radę Miejską, skłaniając ją do podjęcia uchwał o określonej treści. Zjawisko takie odnotowano już 5 kwietnia 1919 r. gdy na nadzwyczajnym posiedzeniu Rady, rozpatrującym sprawę podwyżki płac dla robotników miejskich, galeria zapełniła się ich zwolennikami, którzy urządzili demonstrację. Radni i prezydent ugięli się pod groźbami robotników i uchwalono żądaną podwyżkę płac. (...)

Opinię publiczną w Lublinie najbardziej bulwersowały problemy bezrobotnych, pozostających nierzadko bez dachu nad głową. Należy dodać, że prasa miejscowa informowała czytelników o eksmisjach z mieszkań. Wydarzeniem, które do głębi poruszyło mieszkańców w styczniu 1926 r. była decyzja kolegium Magistratu o eksmisji [w czasie trwania mrozów] 20 rodzin bezrobotnych z domów należących do cegielni miejskiej.

W dniu 6 kwietnia tegoż [1927] roku, kilkuset bezrobotnych opanowało gmach Magistratu i zdemolowało jego biura. Interweniowała policja. Doszło do starcia, w którym 6 policjantów i kilku robotników odniosło rany, 42 osoby aresztowano. W wyniku demonstracji Rada Miejska i Magistrat rozszerzyły zakres robót publicznych, oraz podjęły szerzej zakrojoną akcję pomocy doraźnej dla bezrobotnych. (...)

Lubelska Rada Miejska w całym okresie międzywojennym była reprezentowana przez przedstawicieli kilkunastu zawodów. Na ogólną liczbę 236 radnych daje się odnotować: 35 rzemieślników, 33 urzędników państwowych i pracowników biurowych, 30 nauczycieli, 21 adwokatów, 20 lekarzy, 19 kupców, 12 przemysłowców, 12 inżynierów, 11 pracowników handlowych, 7 sędziów, notariuszy i prawników bez aplikacji, 7 robotników, 6 księży, 5 właścicieli nieruchomości, 4 profesorów KUL, 4 kolejarzy, 3 bankierów, 2 dziennikarzy. (...)

Ogólnie można stwierdzić, że przez cały okres międzywojenny do Rady Miejskiej w Lublinie wchodzili ludzie odznaczający się siłą charakteru, umiłowaniem swego miasta, w większości swej cieszący się dużym autorytetem wśród mieszkańców. Oprócz polityków i działaczy społecznych znajdowali się w niej wybitni fachowcy z różnych dziedzin. Nie brakowało też w samorządzie przeciętnych reprezentantów poszczególnych środowisk, którzy mieli jednak pewien zasób zdrowego rozsądku, oraz trzeźwiejsze spojrzenie na gospodarkę miejską. (...)

Artykuł składa się z fragmentów opracowania:

Józef Marczuk, Radni Lublina w latach 1919–1939, Lublin 1997, ss. 23–37, 44–45, 48–52.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Dobrzański J., Mazurkiewicz J. [red.], Dzieje Lublina. Próba syntezy, t. 1, Lublin 1965.
  • Marczuk J., Radni Lublina w latach 1919–1939, Lublin 1997.
  • Riabinin J., Materiały do historii miasta Lublina 1317–1792, Lublin 1938.
  • Witusik A.A., Radzik T. [red.], Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin 2000.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia J. Riabinin, Materiały do historii miasta Lublina 1317–1792, Lublin 1938.
  2. Wróć do odniesienia K. Myśliński, Czasy walki o samorząd, [w:] J. Dobrzański, J. Mazurkiewicz [red.], Dzieje Lublina. Próba syntezy, t. 1, Lublin 1965.