Miasteczka Lubelszczyzny
Charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego przedwojennej Lubelszczyzny było małe miasteczko. Było podstawowym elementem układu osadniczego regionu lubelskiego, w skład którego wchodziły miasta i miasteczka. Jedną z charakterystycznych cech małych miasteczek znajdujących się na terenie Lubelszczyzny była obecność w nich, obok ludności polskiej, ludności żydowskiej, prawosławnej, jak też unickiej. Tworzyło to unikalny w skali europejskiej krajobraz kulturowy.
Spis treści
[Zwiń]Miasteczko
W 1910 roku Ewa Łuskina pisała: Miasteczko, będąc formą przejściową między wsią i dużym miastem, może łatwo połączyć najlepsze cechy obu i stać się ostoją pogodnego życia rodzinnego, w średnich ramach zamożności i wymagań, które zawsze pozostaną przeciętną społeczeństw
.
Miasta i miasteczka są podstawowym elementem struktury urbanistycznej kraju. Małe miasta stanowią rodzime dziedzictwo kulturowe, są nie tylko zbiorem obiektów i miejsc, ale są tworami żywymi wciąż zmieniającymi się w czasie.
Miasteczka zlokalizowane na terenie Lubelszczyzny to w większości miasteczka wielokulturowe, w których w okresie do II wojny światowej zamieszkiwali obok siebie przedstawiciele kilku religii lub narodowości. Przykładami takich miasteczek wielokulturowych są: Szczebrzeszyn, Hrubieszów, Tomaszów Lubelski, Kraśnik, Turobin, Bychawa. Zewnętrznie miasteczko wielokulturowe charakteryzuje się obecnością świątyń i cmentarzy różnych wyznań w obrębie jednej struktury urbanistycznej oraz wzajemnym przenikaniem się wpływów kultury, sztuki i obyczaju.
Odmianą miasteczka wielokulturowego było żydowskie sztetł, pośród których na terenie Lubelszczyzny wymienić można Frampol, Turobin, Lubartów. Sztetl (sztetlech, jid. małe miasteczko) to według definicji mała, prowincjonalna gmina żydowska w przedwojennej wschodniej Europie. Żydowska wspólnota zamieszkująca sztetł charakteryzwiała się specyficznym układem społecznym i obyczajowością. Sztetle z terenu Lubelszczyzny (m.in. Aleksandrów, Biłgoraj, Chełm, Goraj, Hrubieszów, Krasnobród) są tłem utworów noblisty Isaaca Bashevisa Singera.
Więcej o sztetlu
Fenomen kulturowy miasteczka
Jednym ze sposobów ochrony dziedzictwa kulturowego miasteczek jest inwentaryzacja dziedzictwa, polegająca na opisie podstawowych elementów składających się na krajobraz kulturowy. Do elementów tego opisu należą: historia, w tym historia funkcjonowania w miejscowości instytucji kościelnych różnych wyznań, spis zabytków architektury, spis zabytków ruchomych, a także spis wartości niematerialnych. Karta Dziedzictwa Kulturowego Miejscowości, jaka powstaje w wyniku szczegółowej analizy, może być podstawą do stworzenia programu ochrony czy też programu edukacyjnego związanego z dziedzictwem kulturowym miasteczka. Edukacja dotycząca dziedzictwa jest konieczna w celu uświadomienia społecznościom lokalnym wartości jakie tkwią w układzie urbanistycznym ich miasteczek. Ogół społeczności małomiasteczkowej nie ceni ani dobrej architektury, ani kompozycji urbanistycznej, ani też właściwego kształtowania przestrzeni. Prowadzi to do zaniku cech własnych krajobrazu, który w konsekwencji bezpowrotnie traci swoją oryginalność i tożsamość. Uświadamianie w dziedzinie przestrzeni jest zadaniem niezwykle trudnym.
Więcej informacji o Karcie dziedzictwa kulturowego miejscowości
opracowanej w zespole prof. Zbigniewa Myczkowskiego
Dziedzictwo kulturowe miasteczek Lubelszczyzny nie doczekało się jak dotąd zbyt wielu opracowań. Najważniejsze opracowania dotyczące krajobrazu miasteczek regionu lubelskiego to książki prof. Elżbiety Przesmyckiej Przeobrażenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny (2001) i Lubelszczyzna. Wielokulturowość osadnictwa, budownictwa i architektury (2008). Ważnym opracowaniem jest także zbiór artykułów Miejskie społeczności lokalne w Lubelskiem 1795–1918 opracowany pod red. Albina Koprukowniaka oraz książka Katarzyny Więcławskej Zmartwychwstałe miasteczko... Literackie oblicza sztetł.
Miasteczka Lubelszczyzny w działaniach Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”
Popularyzacją zagadnień związanych z małymi miasteczkami Lubelszczyzny i ich wielokulturową tradycją zajmuje się od 2001 roku Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Projekty związane z tą tematyką, zrealizowane i realizowane przez Ośrodek, to:
„Zapomniana Przeszłość – Wielokulturowe Tradycje Lubelszczyzny”,
„Śladami opowiadań Singera. Literacki przewodnik po Lubelszczyźnie”,
„Wirtualne Miasteczko. Wirtualna makieta przedwojennego Józefowa Biłgorajskiego”,
Projekt „Shtetl Routes. Obiekty żydowskiego dziedzictwa kulturowego w turystyce transgranicznej”.