Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Miasteczka Lubelszczyzny

Charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego przedwojennej Lubelszczyzny było małe miasteczko. Było podstawowym elementem układu osadniczego regionu lubelskiego, w skład którego wchodziły miasta i miasteczka. Jedną z charakterystycznych cech małych miasteczek znajdujących się na terenie Lubelszczyzny była obecność w nich, obok ludności polskiej, ludności żydowskiej, prawosławnej, jak też unickiej. Tworzyło to unikalny w skali europejskiej krajobraz kulturowy.

W wyniku II światowej małe miasta jako forma socjologiczno-przestrzenna, ze specyficznym klimatem kulturowym, przestały istnieć. Pozostały już tylko we wspomnieniach, na starych ilustracjach, fotografiach i kartach literatury. Również zachodzące zmiany okresu transformacji w Polsce przyniosły małym miasteczkom przyśpieszoną degradację. Być może jest to ostatni moment na zabezpieczenie jeszcze istniejących w poszczególnych miasteczkach walorów krajobrazu kulturowego, związanego z układem przestrzennym czy też konkretnymi obiektami budownictwa.
Rynek w Tyszowcach
Rynek w Tyszowcach, 1917 r., autor nieznany, zbiory Roberta Horbaczewskiego.

Spis treści

[RozwińZwiń]

MiasteczkoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miasteczko lub małe miasto można określić jako przestrzenne zgrupowanie niewielkiej liczby budowli na określonym i czytelnie rozplanowanym terenie przeznaczonych dla niewielkiego zgrupowania ludności. Określenie „niewielkie” odnosi się do liczby mieszkańców i jest różnie precyzowane, najczęściej w granicach od kilku do kilkunastu tysięcy, ale przeważnie poniżej trzydziestu tysięcy mieszkańców. Termin małe miasteczko stosowany był przez historyków i urbanistów, już w okresie 20-lecia międzywojennego do określenia osad o funkcjach miejskich, mających lokalne znaczenie gospodarcze.

W 1910 roku Ewa Łuskina pisała: Miasteczko, będąc formą przejściową między wsią i dużym miastem, może łatwo połączyć najlepsze cechy obu i stać się ostoją pogodnego życia rodzinnego, w średnich ramach zamożności i wymagań, które zawsze pozostaną przeciętną społeczeństw.

Miasta i miasteczka są podstawowym elementem struktury urbanistycznej kraju. Małe miasta stanowią rodzime dziedzictwo kulturowe, są nie tylko zbiorem obiektów i miejsc, ale są tworami żywymi wciąż zmieniającymi się w czasie.

Miasteczka zlokalizowane na terenie Lubelszczyzny to w większości miasteczka wielokulturowe, w których w okresie do II wojny światowej zamieszkiwali obok siebie przedstawiciele kilku religii lub narodowości. Przykładami takich miasteczek wielokulturowych są: Szczebrzeszyn, Hrubieszów, Tomaszów Lubelski, Kraśnik, Turobin, Bychawa. Zewnętrznie miasteczko wielokulturowe charakteryzuje się obecnością świątyń i cmentarzy różnych wyznań w obrębie jednej struktury urbanistycznej oraz wzajemnym przenikaniem się wpływów kultury, sztuki i obyczaju.

Odmianą miasteczka wielokulturowego było żydowskie sztetł, pośród których na terenie Lubelszczyzny wymienić można Frampol, Turobin, Lubartów. Sztetl (sztetlech, jid. małe miasteczko) to według definicji mała, prowincjonalna gmina żydowska w przedwojennej wschodniej Europie. Żydowska wspólnota zamieszkująca sztetł charakteryzwiała się specyficznym układem społecznym i obyczajowością. Sztetle z terenu Lubelszczyzny (m.in. Aleksandrów, Biłgoraj, Chełm, Goraj, Hrubieszów, Krasnobród) są tłem utworów noblisty Isaaca Bashevisa Singera.

Fenomen kulturowy miasteczkaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Fenomen kulturowy miasteczka wyrasta z jego historii, która ukazuje wielostronny rozwój miasta i jest silnie związana z istniejącą w przestrzeni miasteczka architekturą. Z jej przemianami w sposób bezpośredni związane są przeobrażenia przestrzeni i krajobrazu miasteczek, wynikające między innymi ze zmiany funkcji przestrzeni publicznych, braku wyraźnego rozdziału strefy publicznej od prywatnej, czy też braku sposobu zagospodarowania opuszczonych obiektów.
 

Jednym ze sposobów ochrony dziedzictwa kulturowego miasteczek jest inwentaryzacja dziedzictwa, polegająca na opisie podstawowych elementów składających się na krajobraz kulturowy. Do elementów tego opisu należą: historia, w tym historia funkcjonowania w miejscowości instytucji kościelnych różnych wyznań, spis zabytków architektury, spis zabytków ruchomych, a także spis wartości niematerialnych. Karta Dziedzictwa Kulturowego Miejscowości, jaka powstaje w wyniku szczegółowej analizy, może być podstawą do stworzenia programu ochrony czy też programu edukacyjnego związanego z dziedzictwem kulturowym miasteczka. Edukacja dotycząca dziedzictwa jest konieczna w celu uświadomienia społecznościom lokalnym wartości jakie tkwią w układzie urbanistycznym ich miasteczek. Ogół społeczności małomiasteczkowej nie ceni ani dobrej architektury, ani kompozycji urbanistycznej, ani też właściwego kształtowania przestrzeni. Prowadzi to do zaniku cech własnych krajobrazu, który w konsekwencji bezpowrotnie traci swoją oryginalność i tożsamość. Uświadamianie w dziedzinie przestrzeni jest zadaniem niezwykle trudnym.

Dziedzictwo kulturowe miasteczek Lubelszczyzny nie doczekało się jak dotąd zbyt wielu opracowań. Najważniejsze opracowania dotyczące krajobrazu miasteczek regionu lubelskiego to książki prof. Elżbiety Przesmyckiej Przeobrażenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny (2001) i Lubelszczyzna. Wielokulturowość osadnictwa, budownictwa i architektury (2008). Ważnym opracowaniem jest także zbiór artykułów Miejskie społeczności lokalne w Lubelskiem 1795–1918 opracowany pod red. Albina Koprukowniaka oraz książka Katarzyny Więcławskej Zmartwychwstałe miasteczko... Literackie oblicza sztetł.

Miasteczka Lubelszczyzny w działaniach Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Popularyzacją zagadnień związanych z małymi miasteczkami Lubelszczyzny i ich wielokulturową tradycją zajmuje się od 2001 roku Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Projekty związane z tą tematyką, zrealizowane i realizowane przez Ośrodek, to:

„Zapomniana Przeszłość – Wielokulturowe Tradycje Lubelszczyzny”,

„Śladami opowiadań Singera. Literacki przewodnik po Lubelszczyźnie”,

„Wirtualne Miasteczko. Wirtualna makieta przedwojennego Józefowa Biłgorajskiego”,

Festiwal „Śladami Singera”,

Projekt „Shtetl Routes. Obiekty żydowskiego dziedzictwa kulturowego w turystyce transgranicznej”.

 

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Audio

Historie mówione

Inne materiały

Słowa kluczowe