Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Kształtowanie się Polskiego Państwa Podziemnego na terenie Lublina

Polskie Państwo Podziemne funkcjonujące na okupowanych przez Niemcy ziemiach polskich w latach II wojny światowej było niespotykanym w takiej skali zjawiskiem w dziejach podziemnej Europy. Stolica Polski, Warszawa, okupowana przez Niemcy, w dalszym ciągu była dla Polaków centrum podziemnego życia politycznego. Tu we wrześniu 1939 roku została utworzona Służba Zwycięstwu Polski – konspiracyjna struktura wojskowo-polityczna, która była początkiem rozbudowanego potem podziemnego państwa.

 

Spis treści

[RozwińZwiń]

Początki Polskiego Państwa PodziemnegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kształtujące się stopniowo od jesieni 1939 roku Polskie Państwo Podziemne w latach 1943–1944 funkcjonowało w swej najbardziej dojrzałej formie. Najwyższą władzę w tym państwie sprawował Delegat Rządu RP na Kraj, który w 1944 roku był wicepremierem (działającego na obczyźnie) Rządu RP.
Najistotniejszym z punktu widzenia walki z okupantem pionem Polskiego Państwa Podziemnego była jego siła zbrojna – Armia Krajowa – stanowiąca integralną część Sił Zbrojnych RP i podlegająca działającemu na obczyźnie Naczelnemu Wodzowi. Kolejnymi dowódcami Służby Zwycięstwu Polski – Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej byli: gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz „Torwid”, gen. Kazimierz Sosnkowski „Godziemba”, gen. Stefan Rowecki „Grot”, gen. Tadeusz Komorowski „Bór”, gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”.
Najwyższym organem dowodzenia była Komenda Główna składająca się z 7 Oddziałów Sztabu oraz biur i specjalistycznych komórek kierowniczych. Teren II RP był podzielony na obszary i okręgi, na czele których stały ich komendy stanowiące w zmniejszonym zakresie odbicie Komendy Głównej. Podstawowym zadaniem Armii Krajowej było przygotowanie i przeprowadzenie w końcowej fazie wojny powstania powszechnego (zgranego z działaniami aliantów), które miało uwolnić ziemie polskie od okupanta. W walce bieżącej skupiono się przede wszystkim na samoobronie (uwalnianie aresztowanych, obrona przed pacyfikacjami) i uderzaniu w aparat terroru okupanta (likwidacja funkcjonariuszy gestapo i SS). Działania te prowadził specjalny pion walki pod nazwą Kierownictwo Dywersji. Dowodził nim płk August Emil Fieldorf. Poza tym tworzono oddziały partyzanckie mające zaprawiać żołnierzy w bieżących akcjach do walki powstańczej. W wyniku scalania w Armii Krajowej konspiracyjnych organizacji wojskowych, stała się ona ogólnonarodową armią, liczącą w 1944 roku ponad 350 tys. żołnierzy.
Polskie Państwo Podziemne było strukturą powstałą przez połączenie się ze sobą inicjatyw odgórnych, powstałych tak w kraju, jak za granicą, oraz inicjatyw oddolnych, lokalnych. Bez zetknięcia się ze sobą tych dwóch nurtów, Polskie Państwo Podziemne na pewno nie byłoby zjawiskiem o tak ogromnych rozmiarach.
W kraju inicjatywy odgórne wychodziły od władz wojskowych (wysocy oficerowie WP) i kierowników partii politycznych, przede wszystkim takich, które przed 1939 rokiem znajdowały się w opozycji. Inicjatywy wojskowe opierały się na utworzonej jeszcze w okresie II RP sieci tajnej organizacji, zwanej potocznie dywersją pozafrontową lub Tajną Organizacją Wojskową.
Niezależnie od inicjatyw generalskich, narodziły się w okupowanej Polsce inicjatywy odrodzenia w podziemiu partii politycznych. Decyzje te podejmowały kierownictwa partii, najczęściej jeszcze w październiku 1939 roku. Jako pierwsze reaktywowało się jako struktura konspiracyjna, opozycyjne wobec sanacji Stronnictwo Narodowe „Kwadrat”. Następnie w podziemie weszła Polska Partia Socjalistyczna, używająca nazwy WRN (Wolność, Równość, Niepodległość). Jeszcze w 1939 roku reaktywowało się w podziemiu Stronnictwo Pracy.
W ten sposób podstawowe partie i stronnictwa opozycyjne sprzed 1 września 1939 roku odtworzyły się jako ugrupowania konspiracyjne, wywierając znaczny wpływ na życie podziemne, będąc przy tym ważnymi składnikami Polskiego Państwa Podziemnego. We wrześniu i październiku 1939 roku – a więc na samym początku okupacji, gdy dopiero wydawano w Berlinie dekrety o utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa i wcieleniu polskich ziem zachodnich i północnych do III Rzeszy, a w Moskwie przeprowadzano proces „dobrowolnego” wcielenia ziem wschodnich Polski do odpowiednich republik ZSRR – powstała konstrukcja Państwa Podziemnego. Tym samym odtworzono struktury polityczne i odrodziło się Wojsko Polskie. W oparciu o nie – choć nie tylko – powstał cały system instytucji państwowych, zwany Polskim Państwem Podziemnym.

Kształtowanie się Polskiego Państwa Podziemnego w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lublin w latach okupacji stanowił stolicę regionu o największym nasileniu walki podziemnej w kraju. Stał się przede wszystkim miejscem powstania dwóch ważnych inicjatyw o charakterze ogólnokrajowym.
Już 28 września 1939 roku przystąpiono w mieście do tworzenia tajnej organizacji wojskowej – Komendy Obrońców Polski. Jej twórcą był mjr Bolesław Studziński; organizacja skupiała działaczy pochodzących z miasta. W Lublinie znajdowały się główne punkty kontaktowe KOP, skąd biegły szlaki organizacyjne na cały kraj. Studziński zdołał zbudować Komendę Okręgu, która kierowała pracami poszczególnych komend obwodowych, oraz organizację miejską. Miasto ujęto w rejony organizacyjne: Stare Miasto, Dziesiąta, Kośminek, Wieniawa, Śródmieście, Lubartowska, rejon kolejowy, rejon pocztowy i rejony specjalne. W październiku KOP połączył się z organizacją warszawską Gwardia Ludowa, rozciągając swoje wpływy na drobniejsze ugrupowania konspiracyjne w terenie. Organizacja podporządkowała się władzom polskim na emigracji. Na przełomie 1940 i 1941 roku gestapo zadało organizacji straszliwe ciosy: w mieście aresztowano wiele osób, torturując je i zsyłając do obozów. Pomimo tego, KOP oddała sprawie wyzwolenia wiele zasług. Jego członkowie m.in. przyłączyli się do uratowania wielkich dzieł Jana Matejki ukrytych w Lublinie.
Drugą inicjatywą o charakterze ogólnokrajowym, która miała miejsce w Lublinie, było oficjalne reaktywowanie działalności Stronnictwa Ludowego, najliczniejszej partii politycznej lat międzywojennych okresu okupacji. Powołano naczelne władze w postaci Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego, działającego pod kryptonimem „Roch”. Wkrótce ruch ludowy powołał własną formację zbrojną, zwaną początkowo Strażą Chłopską, a następnie Batalionami Chłopskimi. SL „Roch” i BCh nie utworzyły w mieście siatki organizacyjnej i garnizonu, ale mimo to związały ze sobą wielu ludzi w kolportażu prasy, przerzutach broni i łączności.
Obok tych inicjatyw o charakterze ogólnokrajowym, na Lubelszczyźnie i w samym Lublinie zawiązało się samorzutnie lub zostało zorganizowanych przez władze centralne wiele organizacji konspiracyjnych. Niewątpliwie najwcześniej przejawiła tu działalność Służba Zwycięstwu Polski (SZP), która powstała w Warszawie we wrześniu 1939 roku. Pod koniec 1939 roku sieć SZP została przejęta przez Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Następnie ZWZ został przemianowany na Armię Krajową, która obok BCh była najliczniejszą organizacją konspiracyjną na ziemi lubelskiej i jedną z najliczniejszych, wśród wszystkich okręgów tej organizacji w kraju.
Na początku 1942 roku w Lublinie rozwinęło swą działalność ugrupowanie bliskie tradycjom Komunistycznej Partii Polski – Polska Partia Robotnicza i jej formacja zbrojna, Gwardia Ludowa. Kiedy w styczniu 1942 roku zawiązała się w Warszawie PPR, nawiązali oni z nią kontakty. Szczególnie duży wpływ miała PPR i GL w środowisku kolejarzy, dzięki czemu wprowadzono rozległy wywiad kolejowy i dokonywano akcji dywersyjnych na torach. Grupa GL osłaniała i umożliwiała działanie radiostacji radzieckiego wywiadu o kryptonimie „017”. Przez miasto prowadziły także szlaki przerzutowe kolportażu i ludzi. 
Pierwszy okres okupacji charakteryzował się dużym rozdrobnieniem i żywiołością w życiu konspiracyjnym. Na terenie województwa odnajdujemy ślady co najmniej kilkudziesięciu ośrodków i organizacji konspiracyjnych. W samym Lublinie istniały takie organizacje, jak: „Orzeł Biały” – w oparciu o ukrywających się oficerów i inteligencję zawiązano organizację pod nazwą „Związek Orła Białego”, Żołnierze Armii Polskiej (ŻAP), Polska Organizacja Zbrojna (POZ), Organizacja Wojskowa „Unia”, Związek Odbudowy Rzeczypospolitej (ZOR), Organizacja Wojskowa „Wilki”, „Narodowa Organizacja Wojskowa” (NOW). W późniejszym czasie nastąpił okres pewnej unifikacji i scalenia. Wiele spośród drobniejszych organizacji zostało rozbitych przez gestapo.
Niemcy prowadzili systematyczne rozpracowanie polskiego podziemia. Penetracji podziemia służyła m.in. powstała w Lublinie, przy specjalnej jednostce Abwehry, szkoła agentów. W maju 1944 roku przekazała ona do dyspozycji władz niemieckich 231 agentów wyszkolonych do penetracji polskiego podziemia. Teren miasta nasycony był konfidentami i prowokatorami. Z tego względu warunki działania konspiracji w Lublinie były szczególnie trudne. Organizacje podziemne prowadziły na wielką skalę kontrwywiad, likwidowały często konfidentów i coraz bardziej rozwijały system konspiracji; wydawały w mieście szereg pism konspiracyjnych. 28 maja 1941 roku wyszedł pierwszy numer pisma „Dzień” z podtytułem „Niepodległościowe pismo codzienne”. W sierpniu tego samego roku rozpoczęto wydawanie „Okręgowego Dziennika Radiowego”, a w październiku ukazywał się „Codzienny Serwis Radiowy”. Biuro Informacji i Propagandy oraz okręgowa Delegatura Rządu w Londynie wydawała tygodnik „Nasze jest jutro”.
W strukturze terytorialnej Armii Krajowej miasto do marca 1944 roku wchodziło do obwodu Lublin. Później, na skutek liczebnego wzrostu organizacji, wydzielono je tworząc tzw. obwód Lublin-miasto.

Szare SzeregiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Obok organizacji o charakterze politycznym i wojskowym na terenie miasta działały organizacje paramilitarne, pozostające pod wpływem różnych ugrupowań politycznych. Pod wpływem AK pozostawał konspiracyjny ruch młodzieżowy polskiego harcerstwa. Nosił on w okresie okupacji kryptonim „Szare Szeregi”. Był to okupacyjny kryptonim Związku Harcerstwa Polskiego, który podczas pięciu lat okupacji niemieckiej (1939–1944) musiał walczyć z oprawcami ludności Polski. Szare Szeregi dzieliły się na trzy główne piony, grupy wiekowe. Pierwszym pionem były drużyny Zawisza („Z”), zrzeszające dzieci w wieku 12–14 lat. Chłopcy nie brali udziału w bezpośrednich działaniach przeciw okupantowi. Zawiszacy byli szkoleni w zakresie łączności i ratownictwa. Drugą grupą wiekową były Bojowe Szkoły („BS”), które zrzeszały młodzież w wieku 15–18 lat. W BS-ach prowadzono szkolenia wojskowe. Harcerze Bojowych Szkół brali czynny udział w walce z okupantem w ramach Małego Sabotażu Wawer. Celem Wawru było wypisywanie na murach napisów, malowanie rysunków m.in. znaku kotwicy – znaku Polski Walczącej, żółwia – oznaczającego „Pracuj powoli”. Oprócz wypisywania napisów, chłopcy gazowali kina, zrywali niemieckie flagi, a podczas polskich świąt narodowych wywieszali polskie flagi. Wawerczycy wykonywali te czynności w ramach akcji N, aby ludność polska i niemiecka pamiętała, że Polska nadal istnieje i walczy. Trzecim pionem Szarych Szeregów były Grupy Szturmowe („GS”); była to młodzież powyżej 18 roku życia. GS były przeznaczone do walki bieżącej z okupantem przez sabotaż, dywersję kolejową i osobową.
Pod koniec października 1939 roku powstałe w Warszawie naczelne władze ZHP nawiązały kontakty konspiracyjne z instruktorkami i instruktorami lubelskimi. Harcerze lubelscy zapisali się pięknymi czynami już w okresie wojny obronnej we wrześniu 1939 roku. Od samego początku okupacji działali w podziemiu. W jesieni 1939 roku utworzono żeńskie i męskie drużyny Szarych Szeregów. Na czele Chorągwi Żeńskiej stanęła hm. Maria Walciszewska, która równocześnie pełniła funkcję szefa łączności Komendy Okręgu ZWZ. Harcerki pełniły funkcje kolporterek prasy konspiracyjnej, łączniczek, udzielały pomocy więźniom Zamku i Majdanka. Współpracując z Radą Główną Opiekuńczą, harcerki przygotowywały posiłki i prowiant, które dostarczano więźniom. Zajęły się zwłaszcza sierotami i dziećmi wysiedleńców, pracując w ochronkach i punktach dożywiania. W 1943 roku Lubelska Chorągiew Harcerek przekazała do służby łączności Wojskowej Służbie Kobiet AK 106 dziewcząt i 7 instruktorek, a w 1944 roku dalszych 68 osób.
Na czele Chorągwi Harcerzy stanął Tadeusz Kozłowski. Organizacja aż trzykrotnie była rozbijana przez okupanta. Ostatecznie, została odtworzona w marcu 1943 roku. W Lublinie istniało kilkanaście zastępów w poszczególnych dzielnicach. Chorągiew Lubelska Szarych Szeregów, nosząca kryptonim „Zboże” i „Oficyna IV”, skupiała 285 członków.
Chorągwie Lubelskie z różnym powodzeniem pełniły pełną poświęcenia i ofiar służbę Ojczyźnie przez cały okres okupacji, utrzymując do końca kontakt z naczelnymi władzami Związku w Warszawie. Zarówno męskie, jak i żeńskie zastępy wykonywały sumiennie swe obowiązki, poczynając od pracy wychowawczej, poprzez wszechstronną działalność społeczną, aż po udział w organizacjach wojskowych i czynnej walce z okupantem.

Tajne nauczanieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Tajne nauczanie w Lublinie było podziemną akcją oświatową, stanowiącą część ogólnej walki narodu polskiego, prowadzonej z okupantem w latach 1939–1945. Ośrodki i komplety tajnego nauczania były najbardziej wysuniętymi placówkami konspiracyjnej oświaty, które połączyły nauczycieli, młodzież i rodziców. Nie bacząc na niebezpieczeństwo, lubelscy nauczyciele szkół średnich w ogromnej większości wzięli udział w tajnym nauczaniu. Podjęli walkę o wychowanie nowej kadry, która mogłaby zastąpić w odrodzonej Polsce ludzi wymordowanych przez okupanta. Członkowie TON stali się nie tylko bohaterami podziemnej akcji tajnego nauczania, ale także organizatorami podziemnego czytelnictwa. Ich staraniu, odwadze i poświęceniu należy zawdzięczać powstanie przy ogniskach tajnego nauczania, w różnych skrytkach lub we własnych mieszkaniach licznych biblioteczek lub punktów rozdzielczych zakazanej literatury polskiej. Mimo terroru książki polskie nie przestały służyć społeczeństwu, które z narażeniem życia nie tylko je chroniło przed zagładą, ale także korzystało z nich. Konspiracyjne biblioteki i czytelnictwo organizował podziemny ruch ludowy występujący pod kryptonimem „Roch”. Staraniem jego działaczy, w oparciu o sklepy spółdzielcze, zorganizowano sieć dystrybucyjną książek.
Szczególnie żywą działalność podjęli przywódcy najsilniejszej organizacji nauczycielskiej – Związku Nauczycielstwa Polskiego. W województwie lubelskim Tajną Organizacją Nauczycielską kierował do maja 1941 roku Władysław Petrykiewicz. Tajna Organizacja Nauczycielska, ze względu na skład zawodowy członków, była w  zasadzie czynnikiem inspirującym i organizującym w szkolnictwie powszechnym. Na terenie Lubelszczyzny i Lublina odegrała również zasadniczą rolę w dziedzinie tajnego nauczania w zakresie szkoły średniej.
Pierwszą formą tajnego nauczania w Lublinie, były luźne, 3-5 osobowe komplety prowadzone przez jednego nauczyciela, który uczył w miarę swych możliwości wszystkich przedmiotów. Komplety te nie miały ze sobą powiązań organizacyjnych. Stan taki nie dawał dobrych rezultatów i nie mógł być formą długotrwałą. By sprostać zadaniom, jakie stanęły przed tajnym nauczaniem, w 1940 roku zjednoczono je i w ten sposób powstały na terenie miasta ośrodki podziemnego szkolnictwa. Powstawanie nowych kompletów odbywało się na zasadzie przynależności nauczycieli do poszczególnych szkół. W 1940 roku ukształtowały się w Lublinie trzy takie ośrodki. Były to: ośrodek kierowany przez Janinę Mally – dyrektora III Państwowego Gimnazjum i Liceum Unii Lubelskiej, ośrodek kierowany przez Alojzego Paciorka – nauczyciela II Państwowego Gimnazjum i Liceum Jana Zamoyskiego oraz ośrodek kierowany przez Bożenę Scherwentke – dyrektorkę Prywatnego Gimnazjum i Liceum ss Urszulanek. W kompletach tajnego nauczania w Lublinie realizowane były programy czteroletniego gimnazjum i dwuletniego liceum.
W związku z powstaniem Departamentu Oświaty i Kultury przy Delegaturze Rządu RP na Kraj powołano Biuro Okręgowe Oświaty i Kultury. Aktywnie działało ono do 22 lipca 1944 roku, kierując całokształtem prac związanych z konspiracyjną oświatą oraz niesieniem pomocy nauczycielom, ich rodzinom i młodzieży.
Lubelscy nauczyciele nielegalną pracę oświatową podjęli samorzutnie, bez żadnego programu politycznego. Był to patriotyczny zryw dążący do zachowania polskiej szkoły i kultury narodowej. Pracowali pod ideowym kierownictwem TON i stąd należy wnioskować, że stali na gruncie postępu i demokracji. Na treści wychowawcze tajnych kompletów i postawę ideowo-polityczną nauczycieli wpływał fakt, że na czele tajnego nauczania stał Departament Oświaty i Kultury Delegatury Rządu RP na Kraj. 
Praca nauczycieli w kompletach tajnego nauczania, podobnie jak wszystkich nauczycieli w okupowanym kraju, była częścią ogólnej walki narodu polskiego z hitlerowskimi Niemcami. Był to godny szacunku, wysoce patriotyczny czyn nauczycielstwa polskiego. Nauczyciele biorący udział w konspiracyjnej pracy oświatowej byli w najtrudniejszych dniach naszego narodu „drogowskazem”, który wskazywał drogę w przyszłość młodemu pokoleniu.


Opracowała Monika Mazur
Redakcja: Monika Śliwińska

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kasperek J., Kronika wydarzeń Lublinie w okresie okupacji hitlerowskiej, Lublin 1989.
Kowalski Z., Biblioteki lubelskie w okresie okupacji hitlerowskiej, „Folia Bibliologica”, R. 34/35, 1986/1987, s. 127–145.
Krawczyk E., O tajnym nauczaniu w Lublinie w zakresie szkoły średniej ogólnokształcącej w latach okupacji hitlerowskiej, „Rocznik Ogniska Nauczycieli, T. II, 1969, s. 117–131.
Mańkowski Z., Sonderaktion Lublin. Listopad 1939, Lublin 1989.
Mańkowski Z., Wojna i okupacja, [w:] Zins H. [red.], Historia Lublina w zarysie 1317–1968, Lublin 1972.
Radzik T., Śladkowski W., Wójcikowski G., Lublin dzieje miasta, t. II, XIX–XX w., Lublin 2000.
Słowikowski M., Z tajnego szkolnictwa  Lublinie (1940–1944), „Rocznik Ogniska Nauczycieli”; T. 4, 1972, s. 175–183.
Strzembosz T., Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie, a państwo podziemne 1939–1945, Warszawa 2000.