Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Krasnystaw – historia miasta

Krasnystaw jest miastem powiatowym położonym nad rzeką Wieprz. Wskaźniki mapy: N 50˚59'02 – E 23˚10'22 [538]. Skraj geologicznej wschodnioeuropejskiej platformy prekambryjskiej na granicach takich krain geograficznych, jak: Wyżyna Lubelska, Polesie Lubelskie, Wyżyna Zachodniowołyńska. Obszar należy do dwóch mezoregionów, gdzie większość terenu przynależy do Wyniosłości Giełczewskiej w makroregionie Wyżyny Lubelskiej podprowincji Wyżyny Lubelsko-Lwowskiej.

Spis treści

[RozwińZwiń]

WstępBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powierzchnia miasta wynosi 4207 ha, która dzieli się następująco:
2050 ha – grunty orne;
100 ha – sady;
433 ha – łąki;
25 ha – pastwiska;
401 ha – lasy.

Ilość osób zamieszkałych na terenie miasta Krasnystaw (według stanu na 9.10.2011, PKW [1101]) wynosi 19 731. Historia Krasnegostawu związana jest z dziejami plemion słowiańskich w Europie Środkowej i Wschodniej, potem z dziejami państwa polskiego1.

Sytuacje osadnicze w Europie środkowej w IV–X wieku

Na początku naszej ery dolny brzeg Wisły zamieszkiwał germański lud Gotów, który w drugiej połowie II wieku rozproszył się na tereny Mazowsza, Podnieprza i Wołynia. W połowie IV wieku tereny dzisiejszej Polski zamieszkiwały:
Plemiona należące do kultury przeworskiej, związane z germańskim plemieniem Wandalów;
Wandalsko-dackie osadnictwo w Karpatach i na Podgórzu Karpackim;
Plemiona kultury bałtyjskiej;
Plemiona grupy dębczyńskiej;
Plemiona kultury luboszyckiej;
Plemiona kultury wielbarskiej germańskiego plemienia Gotów;
Plemiona grupy masłomęckiej należące do Gotów2.

Ciekawym faktem jest obecność w Kotlinie Hrubieszowskiej starożytnych ludów: Sarmatów, Bastarnów, Wandalów, Scytów, Herulów, Awarów. Na terenach tych do IV wieku istniał też osadniczy ośrodek Gotów. W V wieku nastąpiło przemieszczenie się ludów na zachód i rozrzedzenie osadnictwa; ziemie Europy Środkowej opustoszały.

Na przestrzeni V i VI wieku na dużym obszarze Europy Środkowej pojawiła się nowa kultura archeologiczna różniąca się od wcześniejszych z okresu rzymskiego. Był to wynik przemieszczania się Słowian na zachód i południe, a cechami nowej kultury były:

Czworokątne ziemianki (o pow. 16–20 m kw.) wyposażone w kamienno-gliniany piec;
Jeden typ naczynia, wytwór ceramiki, jakim był ręcznie lepiony garnek;
Agrarny charakter gospodarki;
Ubóstwo materialne;
Brak znalezisk grobowych3.

Ludnością o tych cechach kultury byli przemieszczający się Goci, Sarmaci i Hunowie. Jako że w V i VI wieku tereny wschodniej części Polski były zachodnimi peryferiami świata słowiańskiego, osadnictwo postępowało na zachód aż zajęto niemal całe dorzecze Wisły i Odry. Istotne jest też to, że przed VII wiekiem język słowiański nie wykazywał wewnętrznego zróżnicowania. Słowianie osiedlili się w końcu na terenie między Wisłą a Odrą między VI a VII wiekiem, przejmując ziemie opuszczone przez plemiona germańskie i sarmackie, budując swoją kulturę bez kontynuacji kultury ludów wcześniejszych.

Z czasem wyodrębniło się wiele plemion słowiańskich. Na wiek VI datuje się plemię Mazowszan, natomiast w VII wieku Polanie opanowali Wielkopolskę i zorganizowali państwo plemienne, którego głównymi grodami były Gniezno i Poznań. W IX wieku nad górną Wisłą leżało państwo Wiślan z Krakowem, które ok. roku 875–876 podporządkował sobie książę wielkomorawski Światopełk, a następnie ok. 987 roku przyłączono Wiślan do Polan4.

Klimat w Europie Środkowej w IV–XIX wieku

Klimat w znacznym stopniu wpływał na przemieszczanie się ludów i kulturę osadniczą. Czwarty wiek przyniósł znacznie pogorszenie się klimatu wokół Morza Bałtyckiego. Wzrost wilgotności i podniesienie się wód skutkowały zatopieniem dużej części terenów uprawnych i miejscowości powstałych w okresie rzymskim. Dodatkowo z końcem IV i początkiem V wieku nastąpiło też duże ochłodzenie.

Średniowiecze przyniosło znacznie łagodniejsze warunki klimatyczne, a okres ten nazywa się drugim postglacjalnym optimum klimatycznym i dzieli na dwa podokresy – ciepły i suchy (VII–X, XI wiek), ciepły i wilgotny (XII–XIII, XIV wiek).

W okresie tzw. małej epoki lodowcowej, która przypadała na XV/XVI–XIX wiek, nastąpiło ochłodzenie, wzrost wilgotności klimatu, a tym samym nieurodzaj oraz zahamowanie rozwoju gospodarczego i kulturalnego Europy. Najsurowsza część tej epoki przypadła na lata 1645–1723, w wielu miejscach klimat ten trwał do XIX wieku i w niektórych rejonach utrzymywał się jeszcze niemal przez cały wiek. Ciekawostką są przekazy mówiące o tym, że w XVII wieku temperatura była tak niska, że po zamarzniętym Bałtyku prowadzono do Szwecji drogi dla sań, a także karczmy dla podróżujących. Ostatni raz Bałtyk zamarzł w 1709 roku5.

Krasnystaw – najważniejsze fakty historyczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nazwa miasta na przestrzeni wieków

Najstarsze zapisy pochodzą z Latopisu hipackiego i między 1219 a 1282 rokiem podają nazwę miasta Szczekariew, Szczekarzew lub też Szczekarzów. Polskie dokumentacje (akty lokacyjne z lat 1394, 1405, 1439, 1462) podają nazwy: Sczekarzów, Sczeckarzsow, Jan Długosz pisał zaś Schczekarzow, Szczekarzów. Dopiero za panowania Władysława Jagiełły zaczęto używać nowej nazwy Krasny Staw, później Krasnystaw.

Z powstaniem tej nazwy związane są dwie legendy. Pierwsza podaje, że nazwa pochodzi od słów królowej Zofii, czwartej żony Władysława Jagiełły. Podczas podróży Jagiełły i Zofii (wtedy jeszcze litewskiej księżniczki Soni Holszańskiej) z Krakowa do Lwowa para zatrzymała się na zamku we wsi Szczekarzów, gdzie była podejmowana przez wójta. Na kolację podawano karpie z szafranem, które księżniczka niezwykle chwaliła. Podczas wyjazdu z zamku Zofia zobaczyła staw pośród równin, który wywarł na niej takie wrażenie, że zawołała: Oto Krasny Staw6. Przyjmuje się, że legenda ta dała zarówno nazwę miasta, jak i herb, który przedstawia dwa karpie na niebieskim tle.

Druga legenda również opisuje podróż Władysława Jagiełły, który po przeprawie przez nieprzejezdną nawierzchnię ziem Bełskich, wjechał na lepszą drogę i powiedział: krasno stawja7. Nową nazwę – Krasnystaw – zapisano w 1439 roku w dokumencie Władysława III: Krasnystaw, czyli Szczekarzew – i było to pierwsze użycie nazwy w oficjalnym dokumencie królewskim8. Pieczęcie miejskie z XVI wieku prezentują napisy łacińskie z nazwą Krasnegostawu. Wcześniejsza, z 1569 roku – Civita Crasnistav i później z 1570 roku – Sigliv. Civitatis. Crasnosta oraz Sigil. Scabinorum. Civita Crasnistaw. Drugi napis wskazuje, że nazwa była używana również jako zrost, a więc podobnie jak dziś – Krasnystaw9.

Jednym z ważniejszych elementów kształtowania się wzajemnych kontaktów na pograniczu polsko-ruskim były Grody Czerwieńskie, czyli system grodów zbudowanych przez Lędzianów ok. X/XI wieku. Głównym zadaniem Grodów była ochrona przed najazdami10. W pracy z 1912 roku opisano wśród Grodów Czerwieńskich również Krasnystaw (Szczekarzów) i dodano: „Szczekarzów był niezawodnym grodem czerwieńskim i to wybitnym”11.

Najstarsze kronikarskie zapiski ruskie o Szczekarzewie (Krasnymstawie) sięgają roku 1219 i znajdują się w Latopisie hipackim – „Przychodził Lestko (Leszek Biały) na Daniła do Szczekarzewa, broniąc mu iść na pomoc Mścisławowi, teściowi swojemu”12.

Kształt ziem krasnostawskich w rysie administracyjno-terytorialnym

Wyraźny administracyjno-terytorialny kształt ziem wschodnich wyklarował się na przestrzeni XIV i XV wieku na zrębach dawnego księstwa halicko-włodzimierskiego. Niemniej na ostateczny kształt terytorialny największy wpływ miały polsko-węgiersko-litewskie walki o ziemie wschodnie, jak też panowanie mazowieckich Piastów13. Ziemia chełmska była w XV wieku samodzielną jednostką administracyjną. Mimo iż na przełomie XV i XVI wieku została przyłączona do województwa ruskiego, zachowała dość dużą samodzielność. W średniowieczu ziemia chełmska miała hierarchię urzędniczą. W XV wieku wyróżniało się takie urzędy, jak: kasztelan, chorąży, cześnik, łowczy, miecznik, podczaszy, podkomorzy, podstoli, stolnik, wojski, sędzia, podsędek oraz pisarz ziemski. Warto wspomnieć, że pisarze ziemi chełmskiej obsługiwali także roki krasnostawskie. W XVII wieku pojawił się dodatkowo urząd skarbnika, w XVIII – wojskiego mniejszego. W powiecie krasnostawskim znany jest (od 1522) urząd wojskiego, inne urzędy zostały ustanowione konstytucją sejmu z 1736 roku. Po włączeniu Krasnegostawu do województwa lubelskiego powołano urząd podkomorzego krasnostawskiego.

Do XVIII wieku ziemia chełmska podzielona była na dwa powiaty: chełmski i krasnostawski. W południowej części powiatu krasnostawskiego znajdował się dodatkowo prywatny powiat szczebrzeski. Ostatecznie powstały dwa grody: chełmski i krasnostawski14.

W okresie po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Austria zajęła Ruś Czerwoną i ziemia chełmska straciła swoją przynależność do województwa ruskiego, traktowana była jako samodzielne terytorium. Zmieniło się to dopiero przed drugim rozbiorem. Krasnystaw i część powiatu krasnostawskiego przyłączono do województwa lubelskiego, utworzono też województwo chełmskie15. W wyniku wojny Napoleona z Austrią w 1809 roku Galicję przyłączono do Księstwa Warszawskiego i utworzono w nim cztery nowe departamenty (zarządzali nimi prefekci), które następnie dzieliły się na dziesięć powiatów, którymi zarządzali podprefekci, a w grupie tej znajdował się też podprefekt krasnostawski16. W latach 1816–1837 (Królestwo Polskie 1815–1837) do województwa lubelskiego należał obwód krasnostawski, w nim zaś powiaty chełmski i krasnostawski. W okresie międzywojnia Krasnystaw był miastem powiatowym i przynależał do województwa lubelskiego. Od 28 czerwca 1946 roku Polska dzieliła się na 14 województw, Krasnystaw był powiatem ziemskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 należał do województwa chełmskiego. Od 1999 roku powiat krasnostawski należy do województwa lubelskiego.

Wielkie pożary w Krasnymstawie

W 1510 roku pożar w Krasnymstawie był tak niszczący, że zwolniono po nim mieszkańców z płacenia podatków na 16 lat. Po kolejnym pożarze w 1523 roku zwolnienie to przedłużono na kolejne 16 lat. W 1524 roku w wyniku wielkiego ognia zostały zniszczone nie tylko zabudowania miejskie, ale również wszystkie dokumenty miejskie i prywatne. W 1597 roku spłonęło archiwum kurii biskupiej i konsystorza krasnostawskiego, zaś w 1671 roku szpital, który zwolniono potem z podatków na cztery lata. Zamek w Krasnymstawie spłonął w 1794 roku, do czego przyczynił się najazd oddziału carskiego pod dowództwem gen. Ottona Derfeldena. Rok 1811 przyniósł kolejny wielki pożar, który strawił niemal całe miasto i 25 proc. okolicznych domostw, na rok ten datuje się też gruntowną przebudowę rynku miasta, niemniej w 1968 roku ogień ponownie wyniszczył większość zabudowań. Kolejne wielkie pożary datuje się na 1878, 1905, 1915, 1926 i 1938 rok17. Warto dodać, że po pożarze w 1811 roku Żydzi zamieszkujący ziemię krasnostawską otrzymali pozwolenie na osiedlanie się w mieście, celem czego była chęć ożywienia gospodarczo-handlowego w mieście. Oficjalne zezwolenie na osiedlanie się w mieście Żydzi otrzymali dopiero w 1824 roku, zaś ostatnie ograniczenia zniesiono w 1862 roku18.

Ważniejsze trakty i szlaki handlowe

Pogranicze polsko-ruskie na przełomie XII i XIII wieku miało ogromne znaczenie w rozwoju gospodarczym regionu. Przez ziemie wschodnie, w tym ziemie krasnostawskie ciągnął się szlak, który łączył handel arabski z Europą Zachodnią19. Przez Krasnystaw przebiegało wówczas główne połączenie, a nabrało ono jeszcze większego znaczenia po zniszczeniach mongolskich. Na przełomie XIV i XV wieku przez Krasnystaw biegły główne szlaki łączące Kraków ze Lwowem oraz Poznań z Włodzimierzem Wołyńskim. Na przełomie XV i XVI wieku Krasnystaw dzięki szlakom podniósł poziom rozwoju gospodarczego, zaś przebieg tych szlaków znany jest z mandatów Kazimierza Jagiellończyka. Krasnystaw był ważną ostoją kupiectwa, zatrzymywali się tu kupcy z Rusi, którzy przywozili biżuterię, przyprawy, owoce, alkohol. Z kolei z Polski na Ruś wieziono tą drogą głównie srebro i brąz20. Od końca XV wieku nową drogę komunikacji stanowiła rzeka Wieprz, a transportowano tędy m.in. zboża. O rzekę dbano przez następne lata, w XIX wieku był to spory ośrodek żeglugi handlowej. W okresie tym przez Krasnystaw przebiegała trasa do Austrii i Prus, sprawdzano tu też rosyjskie bydło. W 1823 roku nałożono na przejazd wysokie myto, co sprawiło, że rola handlowa Krasnegostawu znacznie się zmniejszyła21. W tym samym roku też zakończono budowę drogi łączącej Warszawę z Brześciem. Krasnystaw mieścił się na linii drogi między Lublinem a Zamościem. W latach 1839–1870 zbudowano 317,4 km dróg bitych, z czego jedną z najważniejszych stanowiła trasa między Krasnymstawem a Zamościem. W 1903 roku przez Krasnystaw przebiegał też trakt wołyński łączący Warszawę z Mniszewem22.

Sejmiki szlacheckie w Krasnymstawie

Między 1440 a 1657 rokiem w Krasnymstawie odbyło się 13 sejmików szlacheckich, z czego pierwszy był sejmikiem generalnym ziemi chełmskiej. W 1447 roku magnaci zjechali na sejmik krasnostawski w celu wypełnienia unii krewskiej z 1385 roku, domagano się od króla Kazimierza IV Jagiellończyka włączenia do Polski Wołynia i Podola, które wtedy wchodziły w skład Litwy. Na sejmiku w 1477 roku określono powinności kmieci, zagrodników i chałupników. Zabroniono im opuszczać ziemię bez zgody właściciela, zaś cały majątek kmieci miał przechodzić na jego dzieci23. W 1572 roku po raz pierwszy w historii polskiego parlamentaryzmu zawiązano sąd kapturowy, zaś sejmik ziemi chełmskiej został zwołany przez Mikołaja Siennickiego po śmierci Zygmunta II Augusta24. W 1654 roku postanowiono na sejmiku zmilitaryzować i wzmocnić obwarowania miejskie. Warto jeszcze dodać, że na sejmiku chełmskim w 1672 roku uwolniono krasnostawskich mieszczan od udziału w pospolitym ruszeniu25.

Krasnystaw – szlak historiiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Najważniejsze fakty i podania historyczne do końca XVI wiekuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze ślady działalności ludzkiej na terenach ziemi krasnostawskiej sięgają późnego paleolitu, w samym mieście zaś neolitu26. Początki osadnictwa w tym miejscu datuje się na ok. X wiek lub też czasy wcześniejsze i wiąże się z tym legenda o trzech książętach ruskich: Kiju (założyciel Kijowa), Szczeku i Chorewie. Legenda ta znajduje się w spisanym przed 862 rokiem Latopisie nikiforskim27. W XVII wieku kronikarz Jakub Susza zapisał stare podanie ludowe, jakoby książę Szczek założył gród o nazwie Szczekarzew.

W chełmskich zapiskach sądowych znaleziono informację z 1470 roku o istniejącym na terenie obecnego Krasnegostawu grodu, co wiąże się z dokumentem funkcjonowania młyna znanego jako „młyn u podnóża grodziska”28. Źródła archeologiczne zaś wskazują na intensywne osadnictwo na przestrzeni X–XIII wieku. W tym czasie grunty grodu sięgały Żółkiewki. Na terenach tych postawiono później zamek i ulokowano miasto. Gród istniał prawdopodobnie do połowy XIV wieku, nie złamał się też pod najazdem Mongołów w XIII wieku. Dopiero niekorzystne zmiany klimatyczne oraz opanowanie ziem przez Kazimierza Wielkiego w czasie wojen 1340–1366 przyniosło kres grodu, a król wybudował w Szczekarzewie zamek w nowym miejscu. Przyczyniło się to do szybkiego wzrostu osadnictwa i handlu, z czasem osada przekształciła się w miasto z systemem obronnym i funkcjami administracyjnymi. Swoją siedzibę miał tu starosta królewski.

Królewska lokacja miasta miała miejsce 1 marca w 1394 roku w Krakowie. Król Władysław Jagiełło podniósł Szczekarzew do rangi miasta. Pierwszym wójtem mianowanym przez króla był Stanisław z Korzyc, zaś po 1433 roku, kiedy to wprowadzono urząd starościński, pierwszym starostą został Jan (Hryćko) Kierdej z Pomorzan. W tym okresie zaczęła się upowszechniać współczesna nazwa Krasnystaw, miała ona jednak różny charakter zapisów29.

XV i XVI wiek przyniósł na ziemie krasnostawskie najazdy tatarskie, które w znacznym stopniu zniszczyły miasto i okolice. Trwały też konflikty o władzę między ludnością polską a rusińską. Skutkiem tego było polecenie Stefana Batorego, aby wszyscy mieszkańcy byli w równej mierze dopuszczeni do pełnienia urzędów. Królowie Zygmunt I Stary i Zygmunt II August przyczynili się wielkimi staraniami do podniesienia Krasnegostawu ze zniszczeń, a w konsekwencji do rozkwitu gospodarczego30.

W 1407 roku powstała szkoła parafialna (później przykatedralna) odznaczająca się wysokim poziomem nauczania. Absolwenci krasnostawskiej szkoły kontynuowali naukę na Uniwersytecie Jagiellońskim w XV i XVI wieku. Już w XVI wieku jako szkoła katedralna była najważniejszym ośrodkiem oświaty na ziemi chełmskiej31.

Pod koniec XVI wieku przeprowadzono w Krasnymstawie lustrację majątków. Wykazała ona, że w starostwie było 13 wsi królewskich na 182 łanach kmiecych, 19 szewców, 13 piekarzy, 8 rzeźników, 399 domów i 1995 mieszkańców. W mieście działała też izba celna32.

Krasnystaw w skrócie XVII i XVIII wiekuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W XVII wieku w Polsce zanotowano jedynie 32 dni pokoju, powstanie Chmielnickiego i potop szwedzki przyniosły największe zniszczenia. W wyniku tego w drugiej połowie XVII wieku liczba zamieszkałych domów w Krasnymstawie zmalała z 72 do 12, co daje 80 proc. zniszczeń33. Niemały wpływ miały również przemarsze i postoje wojsk kozackich. Kryzys ten spowodował odsunięcie się społeczności chłopskiej od miejskiej, co następnie skłoniło mieszczan do uprawy roli. W 1651 roku w Krasnymstawie zamieszkiwało zaledwie 13 rzemieślników, których liczba następnie zmniejszyła się do 4 w 1673 roku34. Pod koniec XVII i na początku XVIII wieku przemarsze wojsk, liczne najazdy, grabieże oraz zaraza morowa doprowadziły Krasnystaw do upadku. W powiecie krasnostawskim zniszczono ok. 80–95 proc. wsi królewskich oraz 65–70 proc. wsi prywatnych. Spowodowało to zmniejszenie upraw, głód i ubóstwo, zmniejszenie liczby ludzi zdolnych do pracy oraz ogromne straty archiwalne i architektoniczne. Dużego zubożenia miasta dokonały też powszechne nadużycia starostów. Krasnystaw wyludnił się i podupadł35.

Ostatni wielki najazd tatarski na Polskę miał miejsce w roku 1698 i nim został powstrzymany przez hetmana Feliksa Kazimierza Potockiego w bitwie pod Podhajcami, powstrzymał go również starosta krasnostawski36.

Krasnystaw w XIX i XX wiekuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1825 roku Krasnystaw liczył ok. 3 tys. mieszkańców. Lata 1815–1830 były okresem stagnacji, zaś odbudowa miasta po zniszczeniach odbywała się powoli. W 1822 roku w mieście było 255 domów i stanowiły niecałą połowę liczby z 1810 roku. W 1860 roku odnotowano tu już 534 domy mieszkalne (w tym 56 murowanych). W latach 30. XIX wieku w Krasnymstawie mieściło się pięć szkół elementarnych: wyższa męska, wyższa żeńska, niższa męska, szkoła rzemieślniczo-niedzielna i prywatna szkoła żeńska prowadzona przez Annę Pęczarską. W 1862 roku reforma szkolna w Królestwie wprowadziła przymus szkolny i kary pieniężne dla rodziców nie posyłających dzieci do szkół. Rada krasnostawska poprosiła wówczas duchowieństwo o pomoc, chcąc zwiększyć ilość uczących się dzieci poprzez siłę przekonania. Po reformie w Krasnymstawie w 1866 roku mieściło się pięć szkół elementarnych37.

W czasie powstania listopadowego w okolicach Krasnegostawu rozegrały się niewielkie batalie, niemniej miasto leżało na drodze do ważnej twierdzy Zamość, co sprawiło, że dokonano tu znaczących zniszczeń. Mimo upadających majątków ziemskich okoliczna ludność udzielała pomocy oddziałom powstańczym. Na ziemiach krasnostawskich swoją obecnością odznaczył gen. Józef Dwernicki, zaś o Krasnymstawie w trakcie powstania styczniowego wspomniał w swoich notatkach Julian Ursyn Niemcewicz38. W okolicach Krasnegostawu walczył też I Pułk Jazdy Kaliskiej ppłk. Ludwika Sczanieckiego, co zanotował w swoim pamiętniku39. Jedną z represji po powstaniu styczniowym było nadawanie oficerom rosyjskim skonfiskowanych dóbr ziemskich, a w konsekwencji zubożenie ziem krasnostawskich. Warto wspomnieć, że w czasie powstania styczniowego działał w Krasnymstawie komitet kobiecy, który podejmował pracę szpitalną i kurierską. Kobiety odegrały ogromną rolę w powstańczej służbie zdrowia. Komitetami w Krasnymstawie i Chełmie dowodziła Zofia Przewłocka, która później została zesłana na Sybir40.

W 1942 roku szpitale zostały odebrane kościołowi, tworząc w ten sposób instytucje państwowe. W Krasnymstawie powstała w tym czasie Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Krasnystaw, w 1875 roku istniał tu jeden szpital. W 1830 roku w Europie rozpoczęła się epidemia cholery, w 1848 roku na chorobę tę zapadło 307 osób, z czego połowa zmarła. Za bezpośrednią przyczynę rozprzestrzeniania się cholery w Krasnymstawie uznano zanieczyszczoną wodę41.

Opis demograficzny ludności Krasnegostawu z 1866 roku wskazuje na liczbę 4145 Polaków i Rosjan oraz 411 Żydów. Ponadto wskazano na liczbę 58 domów murowanych i 483 domów drewnianych42. Opis z przełomu XIX i XX wieku ukazuje miasto o regularnych ulicach, dobrym stanie budynków i zamożności mieszczan; większość murowanych domów było dwu- i trójkondygnacyjnych43.

Na początku XX wieku w Krasnymstawie funkcjonowało pięć szkół elementarnych, a także szkoły prywatne, niemniej władze carskie odnosiły się do nich niechętnie. W latach 1907–1910 zlikwidowano w powiecie krasnostawskim 14 tajnych szkółek. W 1914 roku szkołę elementarną przekształcono z cztero- na siedmioklasową szkołę miejską. W 1912 roku w krasnostawskich szkołach uczyło się ok. pięciuset dzieci. W tym samym roku utworzono też I klasę szkoły realnej, do której zapisano 134 osoby. W 1917 roku założono Oddział Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego w Krasnymstawie. W tym samym roku też otwarto Gimnazjum Państwowe im. Władysława Jagiełły44. W 1904 roku na trasie Trawniki–Krasnystaw–Tomaszów Lubelski ruszył niewielki przewóz pasażerski za sprawą dwóch „samojazdów omnibusów” zamówionych przez spółkę „Jakowski–Daszyński”. Każdy z pojazdów posiadał siedem miejsc siedzących i rozwijał prędkość do 20 km/h. W 1905 roku nasiliły się manifestacje patriotyczne, jedną z większych zorganizowano 27 października.

I wojna światowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Podczas I wojny światowej na terenie ziem krasnostawskich rozegrały się dwie krwawe batalie, Krasnystaw zdobywano natomiast trzykrotnie45. W 1914 roku miasto zostało odebrane Rosjanom przez wojska austro-węgierskie, które następnie zostały wyparte na południe. W 1915 roku do Krasnegostawu powrócił front wojenny, teren ten był ważny dla Rosjan ze względu na linię kolejową Lublin–Rejowiec–Chełm. Tego samego roku na terenie tym toczyły się walki z udziałem wielu tysięcy żołnierzy trzech armii. W wyniku tych starć zabudowa miasta uległa znacznemu zniszczeniu, zarządzono też ewakuację mieszkańców. Na miejscu stacjonowały po tym wojska różnych oddziałów, które grabiły mienie i napadały okoliczną ludność46. W 1915 roku polska gwardia połączyła się z gwardią rosyjską, a miasta bronił II Syberyjski Korpus Piechoty. Gubernia lubelska została podzielona między okupantów niemieckich i austro-węgierskich. Mimo że reżim austro-węgierski, który zapanował nad ziemią krasnostawską był nieco łagodniejszy to, podobnie jak niemiecki, prowadził wyniszczającą politykę rabunkową wobec zajętych ziem. Obie władze po zajęciu Królestwa poczyniły jednak ustępstwa na polu społeczno-kulturalnym, czego skutkiem było m.in. powołanie polskich samorządów47. Największe straty podczas walk na ziemiach krasnostawskich w latach 1914–1915 poniosła armia rosyjska: 8618 żołnierzy, najmniejsze zaś armia niemiecka – 3775 żołnierzy48. Niecałe 4 tys. ludzi wcielono do armii rosyjskiej, wyemigrowało niemal 10 tys. osób, w całym powiecie krasnostawskim pozostało natomiast niespełna 98 tys. Powiat krasnostawski poniósł straty w budynkach rzędu 17,4 proc.49 Większość budynków gospodarczych i usługowych przestała funkcjonować, natomiast bardzo wysokie straty w inwentarzu zwierzęcym spowodowały m.in. to, że ponad 70 proc. gruntu leżało odłogiem. Ogólne zniszczenia z lat 1914–1915 były tak wielkie, że dopiero w latach 30. udało się odbudować poziom sprzed 1914 roku50.

W 1916 roku w Krasnymstawie odbył się Wielki Powiatowy Wiec Włościański, w którym udział wzięli delegaci wszystkich gmin i miasta Krasnegostawu. Celem wiecu były prace odbudowania struktur polskich władz na terenie powiatu. W 1917 roku w Warszawie powstało Zjednoczenie Ludowe, na czele którego stanął ziemianin z powiatu krasnostawskiego – Jan Sadlak. Celem Zjednoczenia Ludowego było połączenie struktur administracyjnych ze wsparciem intelektualistów i przywrócenie świetności terenom Krasnegostawu po stratach wojennych51.

Na początku lutego 1918 roku w Brześciu Litewskim zawarto separatystyczny pokój, zwany zbożowym, między Cesarstwem Niemieckim, Królestwem Bułgarii, Imperium Osmańskim, Austro-Węgrami a Ukraińską Republiką Ludową. Bezpośrednim następstwem tego układu było wytyczenie nowych granic, gdzie zachodnia miała przebiegać m.in. przez Krasnystaw. Wywołało to jednak wielkie oburzenie w Królestwie Polskim i w Galicji, nowe granice uważano za krzywdzące. W Krasnymstawie odbyła się wielka demonstracja przeciw odłączeniu ziemi chełmskiej i przyłączeniu jej wraz z ziemią krasnostawską do terenów ukraińskich, pokój brzeski nie wszedł ostatecznie w życie. W tym samym roku miasto Krasnystaw liczyło ok. 7 tys. mieszkańców, spłonęła połowa miasta, funkcjonowały zaś takie instytucje jak: ochotnicza straż pożarna, towarzystwo wzajemnego kredytu, kasa pożyczkowo-oszczędnościowa, biblioteka, szpital św. Franciszka, a także przytułek dla dzieci i osób starszych52.

Krasnystaw odzyskał niepodległość 4 listopada 1918 roku, tego dnia przed południem oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej dowodzone przez mjra Rozwadowskiego rozbroiły ok. 200-osobowy garnizon austriacki53.

Okres wojny polsko-bolszewickiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ósmego lipca 1920 roku w Krasnymstawie wobec zagrożenia wojną zawiązał się Komitet Obrony Narodowej, który składał się z Komisji Kwalifikacyjnej, której celem była rejestracja ochotników i zwolnienia z obowiązku służby oraz Komisji Zapomogowej, która monitorowała poziom życia ochotników i udzielała zasiłków (304). Największe zagrożenie dla Lubelszczyzny stanowiła I Konna Armia Budionnego, której wcześniej nie udało się zdobyć Lwowa (789). Budionny w połowie sierpnia skierował wszystkie siły na ziemię krasnostawską, aby zdobyć miasto. Krasnystaw był oblężony, a na jego terenie rozgrywały się ciężkie walki. Przełomową dla bezpieczeństwa miasta okazała się bitwa pod Komarowem 31 sierpnia, w wyniku której armia Budionnego wycofała się na wschód (697)54. Po walkach, w szpitalu polowym w Krasnymstawie pozostało 300 rannych.

Okres dwudziestolecia międzywojennegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Po odzyskaniu niepodległości Krasnystaw został stolicą powiatu i przynależał do województwa lubelskiego. Obszar miasta wynosił wówczas 58,2 km kw., a liczba mieszkańców – 10 435. Według wyznania największą grupę stanowili polscy katolicy – 81,9 proc., osoby wyznania mojżeszowego – 17,2 proc., inne mniejszości wyznaniowe – 0,9 proc. W Krasnymstawie działało w tym okresie kilka organizacji politycznych, jak: Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Liga Morska i Kolonialna, Związek Strzelecki55, żydowska partia ortodoksyjna Agudas Isroel, dwie młodzieżowe organizacje syjonistyczne, żydowskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytu oraz wiele różnych związków i zrzeszeń katolickich i żydowskich56.

Polityczny obraz Krasnegostawu z lat międzywojennych był bardzo zróżnicowany. Działały tu frakcje syjonistyczne, komunistyczne, socjalistyczne, jednak największą liczbą zwolenników cieszyły się ugrupowania o charakterze ruchu ludowego. Najbardziej popularne było PSL-Wyzwolenie, natomiast po jego rozłamie także Stronnictwo Chłopskie, Komunistyczna Partia Polski, która w 1932 roku liczyła już 240 członków57.

Z powodu dużych zasobów robotniczych, rolniczego regionu i struktury ekonomicznej powiat krasnostawski wraz z Lubelszczyzną zostały włączone do Centralnego Okręgu Przemysłowego, którego data rozpoczęcia budowy przypada na 1936 rok z ostatecznym zdefiniowaniem obszaru w 1938 roku. Centralny Okręg Przemysłowy został podzielony na trzy strefy, powiat Krasnystaw znalazł się w lubelskiej strefie B – aprowizacyjnej. Na lata 1936–1939 planowano budowę wielu fabryk, a w Krasnymstawie planowano budowę fabryki materiałów wybuchowych – trotylu i petrylu58. Według książki adresowej przemysłu i handlu z 1922 roku w latach 1922–1938 na terenie powiatu krasnostawskiego działały: cztery młyny, trzy suszarnie ziemniaków, dziewięć gorzelni, jeden browar, cztery tartaki, jedna fabryka budowlano-stolarska, jedno przedsiębiorstwo ciesielskie, jedna papiernia, jedna elektrownia miejska, krasnostawska filia Lubelskiego Syndykatu Rolniczego, krasnostawska filia Lubelskiego Oddziału Handlowego, cztery przedsiębiorstwa handlu bydłem i trzodą, krasnostawski Związek Stowarzyszeń Spożywców, trzy przedsiębiorstwa handlu produktami łokciowymi i rolniczymi, szklanymi, żelaznymi, skórami, Powiatowy Związek Kółek Rolniczych, krasnostawska filia Lubelskiego Oddziału Banku Ziemi Polskiej, sklep udziałowy, handel towarami fajansowymi, porcelaną, szkłem, produktami blaszanymi i drewnianymi, przedsiębiorstwo handlowe towarami galanteryjnymi, papierami farbami, jedno przedsiębiorstwo handlu jajami i miodem59. W związku z inicjatywą wojewody lubelskiego o Lubelskim Międzykomunalnym Związku Elektryfikacyjnym w Krasnymstawie wybudowano elektrownię o dwóch silnikach spalinowych, która pracowała tylko w nocy60.

Jeszcze w 1916 roku założono w Krasnymstawie Państwowe Gimnazjum Męskie im. Władysława Jagiełły, którego pierwszym dyrektorem był kapitan armii austriackiej dr Jan Wowczak. W 1924 roku szkoła ta posiadała profil humanistyczny i nauczała w języku polskim. Funkcjonowało osiem klas zasadniczych, dziewięć oddziałów, uczyło się w niej 273 chłopców, dyrektorem był wówczas Mieczysław Krukiewicz. W tym okresie funkcjonowała tu też Szkoła Przemysłowo-Handlowa Żeńska Towarzystwa Przyjaciół Żeńskiej Szkoły Średniej z polskim językiem wykładowym, trzema klasami zasadniczymi, sześcioma oddziałami. Uczyło się w niej zaledwie 64 uczennic, szkoła posiadała oddziały: krawiecki, handlowy, przemysłowy, przemysłowo-ogrodniczy oraz przemysłowo-trykotarsko-kilimkarski. Jej dyrektorem był Bronisław Malinowski61. W 1932 roku istniała również Koedukacyjna Szkoła Ogrodniczo-Handlowa (dawniej Żeńska Szkoła Przemysłowo-Handlowa). Podzielona była na dwa działy: ogrodniczo-przetwórczy i handlowy. Warunkiem przyjęcia było ukończenie siedmiu klas szkoły powszechnej lub trzeciej klasy średniej. Szkoła posiadała własny ogród owocowo-warzywny oraz przetwórnie owoców i warzyw. Została zlikwidowana w 1933 roku. Krasnostawska Szkoła Rolnicza została założona w 1921 roku. Zajęcia dydaktyczne odbywały się w ówczesnym gimnazjum państwowym, kompleks składał się z budynku szkolnego, dwóch budynków mieszkalnych i dwóch gospodarskich, które zbudowano w latach 1925–1928. Była to jedenastomiesięczna szkoła rolnicza im. Bartosza Głowackiego wraz ze specjalnym sześciomiesięcznym kursem społeczno-hodowlanym. W 1926 roku była to męska Ludowa Szkoła Rolnicza oferująca kursy sześciomiesięczne, zaś jej kierownikiem był Bolesław Berezowski. W 1930 roku oferowano tu półtoraroczne kursy, placówka nosiła nazwę: Ludowa Szkoła Rolnicza Męska im. Bartosza Głowackiego w Krasnymstawie, zaś jej właścicielem był sejmik krasnostawski. W tym samym roku wymienia się też niższą roczną męską szkołę hodowlano-rolniczą62.

W okresie międzywojennym w Krasnymstawie funkcjonował Szpital Sejmikowy św. Franciszka, pierwszą wzmiankę o nim datuje się na 1827 rok. Szpital posiadał 70 łóżek na oddziałach: położniczym, chirurgicznym, gruźliczym, wewnętrznym i zakaźnym63. Kadrę tworzyli lekarze, farmaceuci, lekarze dentyści, lekarze weterynarii, felczerzy, pielęgniarki i położne, wszyscy pochodzenia polskiego i żydowskiego. 

Okres II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W połowie września 1939 roku polskie siły wojskowe na Lubelszczyźnie składały się z dwóch licznych grup. Jedną z nich był front północny, którym dowodził gen. Stefan Dąb-Biernacki, zaś drugą były połączone armie „Kraków” i „Lublin” dowodzone przez gen. Tadeusza Piskora. W dniach 12 i 13 września jednostki niemieckie zajęły kolejno Roztocze, Zamość i Tomaszów Lubelski, a następnie zbombardowały pobliskie stacje kolejowe, w tym stację w Krasnymstawie. Miasto zostało zajęte przez cztery dywizje niemieckiej piechoty 18 września, niemniej o Krasnystaw walczyły jeszcze wojska gen. Dąb-Biernackiego oraz nowo przybyłe wojska płka Bronisława Ducha. Polskie oddziały walczyły z wojskami niemieckimi na terenie powiatu krasnostawskiego i ziemi chełmskiej do 26 września, kiedy to zostały rozbite w bitwie pod Suchodołami. Siedemnastego września Armia Radziecka wkroczyła do Polski, a 27 września – do Krasnegostawu. Wrześniowe walki na ziemi krasnostawskiej spowodowały duże zniszczenia oraz liczne straty wśród żołnierzy, a 18 września rozpoczęła się niemiecka okupacja miasta. Niemieccy żołnierzy spalili wtedy wiele domostw i rozstrzelali 12 chłopów we wsi Rońsko64. Dwudziestego piątego października utworzono Generalną Gubernię, a Dystrykt Lubelski podzielono na dziesięć powiatów, w tym krasnostawski. Po wcześniejszym zamknięciu przez okupanta gimnazjum i liceum (20 września) i zezwoleniu na działanie szkół fachowych (31 października), władze niemieckie 16 listopada wydały ostateczny nakaz zamknięcia wszystkich polskich szkół. W przeddzień niemieckiej inwazji na ZSRR, czyli 21 czerwca 1944 roku, siły wojsk okupanta skoncentrowane były na terenie ziem krasnostawskich65.

Powiat krasnostawski niemal przez cały okres trwania wojny stanowił miejsce działania polskich ugrupowań partyzanckich i ruchu oporu, również ludowego. W mieście i regionie aktywnie funkcjonowały takie grupy, jak Bataliony Chłopskie, Związek Walki Zbrojnej, Armia Krajowa, Gwardia Ludowa i Armia Ludowa. Brawurową akcją odznaczył się oddział Batalionów Chłopskich dowodzony przez Stanisława Sokołowskiego przy wsparciu Gwardii Ludowej, gdy w nocy z 19 na 20 września 1943 roku bez żadnego wystrzału uwolniono 234 więźniów przetrzymywanych przez Niemców w krasnostawskim więzieniu. W lutym 1944 roku partyzanci zniszczyli stację kolejową Horyniec, wysadzili most kolejowy przy stacji Krasnystaw oraz inny na trasie Jarosław–Rawa Ruska. W ten sposób zerwane zostało połączenie bezpośrednie między Lublinem a Lwowem. Inną udaną akcją było odbicie rannego partyzanta ze szpitala w Krasnymstawie w czerwcu tego samego roku. W lipcu działalność oddziałów Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich na terenie powiatu znacznie się nasiliła66.

Według zapisków jednego z dowódców, Jana Wojtala, walczący w małych grupach partyzanci dotarli do Krasnegostawu 27 lipca i tego dnia miasto zostało wyzwolone. Wojskowym komendantem Krasnegostawu został mjr Władymir Wasylewskij, oficer NKWD, zaś w grudniu jego miejsce zajął oficer rosyjski, ppłk Michajłow67. W tym czasie rozpoczęły się też represje polskich oddziałów podziemnych.

Latem 1944 roku Nikita Chruszczow dokonał nieudanej próby przyłączenia Podlasia, ziemi chełmskiej i Nadsania do Ukrainy. We wrześniu podpisano porozumienie lubelskie, na mocy którego rozpoczęły się przesiedlenia do ZSRR Ukraińców mieszkających m.in. w powiecie krasnostawskim. Podobne rozporządzenie dotyczyło powrotu do Polski wszystkich Polaków i Żydów, którzy mieszkali w Polsce przed wybuchem wojny.

Krasnystaw po 1945 rokuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 1944–1956 w Krasnymstawie mieściła się siedziba Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (w skrócie PUBP, budynek na rogu obecnych ulic Okrzei i PCK). PUBP czynnie współpracował z NKWD oraz komendantem Milicji Obywatelskiej, który organizował obławy na członków grup podziemia. Krasnostawski Urząd Bezpieczeństwa organizował również zsyłki na Syberię, a pierwszy transport 160 mężczyzn ruszył już w listopadzie 1944 roku. Kolejne transporty do lasów i kopalń na Syberii nastąpiły w styczniu i kwietniu 1945 roku. Kamienica ta stoi do dziś i nosi obecnie charakter budynku handlowo-użytkowego. Po przekątnej rogu krasnostawskiego rynku, na skrzyżowaniu obecnych ulic Mostowej i Kościuszki znajdowała się druga siedziba PUBP, a w jej podziemiach – lochy i więzienie dla przeciwników politycznych powojennej władzy. PUBP przeniósł się tu pod koniec 1945 roku, wcześniej był to majątek rodziny Jaślikowskich. W podziemiach budynku torturowano w równym stopniu kobiety i mężczyzn, a część z nich została zamordowana. Przekazy miejskie głoszą, że w podziemiach siedziby Urząd Bezpieczeństwa umieścił w jednej z cel masywnego knura do dręczenia i mordowania więźniów. Dziś na miejscu nieistniejącego już budynku stoi metolowy krzyż, który postawiono 7 lutego 1990 roku, na umieszczonej na nim tabliczce widnieje napis: Pomordowanym przez Urząd Bezpieczeństwa. W 1999 roku pojawiła się tu druga tabliczka z napisem W hołdzie pomordowanym przez UB, SB, PZPR – AWS, ZCHN – 17.09.199968. Stojąc przodem do krzyża, widzimy też obecny Zespół Szkół nr 5 im. Orląt Lwowskich – tę samą szkołę, w której w 1942 roku mieścił się punkt gromadzenia Żydów przed transportem do obozu zagłady w Sobiborze. Należy tu jednak zaznaczyć, że stacja kolejowa, z której odjeżdżały transporty oddalona była ok. półtora kilometra w stronę Zamościa od miejsca obecnej stacji. Budynek wzniesiony jeszcze przez Austriaków, został zniszczony pod koniec wojny, niemniej krasnostawska stacja funkcjonowała w tym miejscu do lat 9069.

W latach 1948–1990 przy obecnej ul. Okrzei mieścił się Komitet Miejski PZPR. Został rozwiązany na XI Nadzwyczajnym Zjeździe w 1990 roku w wyniku samorozwiązania się PZPR. Komitet Miejski PZPR w Krasnymstawie stanowił instancję partyjną szczebla podstawowego odpowiadającą za realizację polityki gospodarczej, kulturalnej, oświatowej i kadrowej na terenie swojego regionu70. Od 1993 roku w budynku Komitetu działa I Liceum Ogólnokształcące im. C.K. Norwida.

W 1951 roku w Krasnymstawie działalność rozpoczął pierwszy zakład przemysłowy – Fermentownia Tytoniu. Od 1995 roku firma była oddziałem Zakładów Tytoniowych w Lublinie, natomiast od 2000 roku funkcjonuje jako samodzielna jednostka. Proces produkcyjny jest bardzo prężny niemal od początku funkcjonowania zakładu, w latach 80. osiągnął rekordową ilość w Polsce – 12 tys. ton na 100 tys.71

W 1953 roku swoją działalność rozpoczął Krasnostawski Dom Kultury. W 1967 roku powstała nowa siedziba Liceum Ogólnokształcącego im. Władysława Jagiełły oraz Zakłady Wyrobów Sanitarnych Cersanit. Firma ta jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych marek urządzeń sanitarnych i terakoty w Polsce, w latach 90. jako pierwsza marka w tym segmencie wprowadziła na rynek szafki pod umywalki. Cersanit zdobył ogromne uznanie konsumentów i zdobył wiele polskich i międzynarodowych nagród, m.in. Laur Konsumenta, Konsumencki Lider Jakości czy Superbrands i Premium Brands w 2012 i 2013 roku.

W 1972 roku powstały Zakłady Odzieżowe Cora, które funkcjonują do dziś pod nazwą Coratex S.A. W 1976 roku zakończono budowę prosperującej do dziś cukrowni „Krasnystaw”. Od 1974 roku funkcjonuje nowy budynek szpitala, który od 1999 roku jest jednostką samodzielną. W 1989 roku ukończono budowę obwodnicy krasnostawskiej będącej częścią trasy ekspresowej Warszawa–Kijów. W 1994 roku Krasnystaw obchodził swoje 600-lecie. Z kolei w 1995 roku zakończono renowację starówki i doprowadzono gaz ziemny do wszystkich części miasta. Do użytku oddano też nową stację kolejową i centralę telefoniczną. 

Krasnystaw posiada wieloletnią tradycję chmielarstwa, która wiąże się z osobą Tadeusza Fleszyńskiego, inżyniera chmielarstwa i inicjatora budowy szkoły rolniczej. Do dziś polami chmielu opiekują się wychowankowie Zespołu Szkół Rolniczych im. Bartosza Głowackiego. Od 1971 roku Krasnystaw jest miejscem dorocznego festynu chmielarskiego znanego jako Chmielaki Krasnostawskie. Na początku dożynki te miały charakter regionalny i dopiero w 1977 roku nabrały wymiaru ogólnopolskiego. Wydarzenie to trwa niemal przez cały weekend i towarzyszą mu koncerty, konkursy, twórczość regionalna, degustacje piw polskich i zagranicznych z większych i małych browarów. Od 1992 roku odbywa się tu także Konsumencki Konkurs Piw, a w 2007 roku ustanowiono ostateczny podział na XI typów ocenianych piw.

Po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku wyremontowano wszystkie szkoły w Krasnymstawie, zrewitalizowano rynek, zmodernizowano infrastrukturę dróg i wybudowano nowy stadion z zabudowaniami sportowymi na miejscu starego obiektu72. W 2012 roku po gruntownej modernizacji oddano mieszkańcom Krasnostawski Dom Kultury z nowoczesną salą kinową, pracowniami plastycznymi, salą konferencyjną, salami do użytku edukacyjnego i artystycznego oraz infrastrukturą dla osób niepełnosprawnych73.

Zabytki i miejsca pamięci w KrasnymstawieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zabytki na terenie miastaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Oficjalna lista zabytków Krasnegostawu z 2007 roku przedstawia 18 pozycji, m.in. układ urbanistyczny, zespoły klasztorne augustianów (stary i nowy), zespół klasztorny jezuitów, cmentarz i znajdującą się w nim kaplicę Smolińskich, dwa domy i pięć kamienic przy placu 3 Maja, jak również dawny Dom Sejmikowy w tej lokalizacji, dwór Starościński, jatki miejskie i spichlerz74.

W XVI wieku miasto obwarowano fosą i murem obronnym o grubości ok. 2,6 m, opatrzonym kilkoma basztami. Część ważnych zabudowań miasta, jak np. kościół Przemienienia Pańskiego i cmentarz znalazły się poza umocnieniami. W większej części zachował się średniowieczny układ urbanistyczny Krasnegostawu. Jego centrum stanowi czworokątny plac ze skwerkiem (dziś jest to plac 3 Maja), z naroży placu wybiegają ulice, tworząc tym samym układ szachownicowy. Od 1968 roku na rynku stoi granitowy pomnik autorstwa Józefa Ciechana, który przedstawia żołnierza wykutego w prostokątnej bryle i symbolizuje pamięć żołnierzy, partyzantów i więźniów poległych w latach 1939–1944. Szczególnie cenna pod względem zabytkowym jest wschodnia i północna pierzeja rynku. Domy dwu- i trzykondygnacyjne budowane były z kamienia i cegły. Domy przy ul. Matysiaka 25 i 27 oraz plac 3 Maja 6 mają elewacje późnobarokowe i klasycystyczne. W mieście jest też wiele starych budynków, które utraciły już stylowy wygląd. Przy pierzei południowej usytuowany jest nowy charakterystyczny ratusz miejski z wieżyczką wzniesiony w dwudziestoleciu międzywojennym. Do 1878 roku miasto posiadało średniowieczny ratusz, który stał na środku rynku, jednak nie pozostał po nim żaden ślad. Pod starym miastem rozciąga się sieć podziemnych korytarzy i komór w trzech, a nawet pięciu kondygnacjach do głębokości 6–8 m. Pod budynkiem przy ul. Matysiaka 15 głębokość dochodzi nawet do 8 m. W 1975 roku naukowcy w AGH w Krakowie przeprowadzili badania podziemi i zabezpieczeń, po czym stwierdzono, że mogłyby być one dostosowane do celów turystycznych75.

Zespół poaugustiański składa się z części dawnej, czyli kościoła i klasztoru, oraz nowej, czyli kościoła Trójcy Przenajświętszej i nowego klasztoru poaugustiańskiego. Dawny kościół przypada na lata 1394–1434, ufundowany został przez Władysława Jagiełłę. W 1449 roku został zniszczony przez Tatarów, a następnie odbudowany w 1458 roku przez Kazimierza Jagiellończyka. Budynek jest murowany z kamienia i cegły, posiada dwie kondygnacje. Przez władze carskie został przekształcony na magazyn, dziś znajdują się w nim warsztaty szkoły zawodowej. Dawny klasztor sięga XVII wieku. Budynek jest piętrowy, dwuskrzydłowy i posiada charakterystyczny układ wnętrz z długim korytarzem i małymi pomieszczeniami, które służyły dawniej za cele klasztorne. W czasach carskich mieściły się tu koszary, dziś – internat zespołu szkół zawodowych. Częścią nowego zespołu poaugustiańskiego jest kościół Trójcy Przenajświętszej znajdujący się przy ul. Okrzei, otoczony murem ceglanym z czterema narożnymi kapliczkami i dzwonnicą. Na ołtarzu głównym znajduje się siedemnastowieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Po kasacie zakonu kościół i klasztor oddano unitom, potem od 1875 roku była to cerkiew prawosławna, a od 1917 roku kościół katolicki. Gruntowne remonty budynku datuje się na 1925, 1978 i lata 90. Nowy parterowy klasztor poaugustiański wzniesiono w 1826 roku. Po kasacie zakonu służył za sierociniec, później dom dziecka i bibliotekę, obecnie jest to plebania.

Najbardziej charakterystyczny element panoramy Krasnegostawu stanowi zespół pojezuicki, który jest najcenniejszym zabytkiem miasta. Budynek pochodzi z przełomu XVII i XVIII wieku, zaś w jego skład wchodzi: kolegium, kościół, pałacyk biskupi, wikariat i seminarium. Barokowy kościół św. Franciszka Ksawerego datuje się na przełom XVI i XVII wieku, jego fundatorami byli Krystyna z Lubomirskich Potocka i jej spadkobiercy. Zachowała się galeria fundatorów, zaś portrety były malowane przez jezuickich artystów. Kościół jest jednonawowy z dwoma rzędami kaplic, do jego wnętrza prowadzi portal z czarnego marmuru wykuty w 1715 roku przez krakowskiego architekta Kacpra Bażankę. Zakrystia jest akustyczna. Kościół początkowo pokryty był kopułą na podobieństwo bazyliki św. św. Piotra i Pawła w Rzymie. Kopuła posiadała dwie kondygnacje z oknami i żelaznym gankiem wewnątrz. Pokryta miedzią, stała się charakterystycznym symbolem miasta, niemniej w 1849 roku doszło do jej zawalenia, co skutkowało też częściowym zniszczeniem podziemi i grobów fundatorów. Powodem katastrofy były prawdopodobnie zaniedbania renowacyjne. Ciekawostką jest historia mówiąca o tym, że jezuici dość sprawnie pozyskali fundusze na budowę, niemniej kler diecezjalny wymógł na nich umowę zaświadczającą, że budowany kościół nie będzie wyższy niż stojąca obok katedra. Konstrukcja wymagała, aby kościół jednak był wyższy od katedry, co doprowadziło do poważnego zatargu i budowę wstrzymano. Aby kościół powstał, jezuici zobowiązali się podnieść katedrę o 12 stóp, dobudowując drewnianą wieżę76. Kościół posiada bardzo bogate wyposażenie ruchome, dekoracje i sprzęt, a także zabytkowe naczynia i szaty liturgiczne z XVII–XIX wieku. Na chórze znajdują się też osiemnastowieczne organy przebudowane w XIX wieku. Kościół remontowano kilkakrotnie, pierwszy raz w 1829 roku, natomiast ostatni generalny remont odbył się w latach 90. XX wieku77.

Kolegium pojezuickie powstało w latach 1695–1740, wzniesiono je na fragmentach muru obronnego i piwnic dawnych kamienic. Kolegium tworzy czworobok razem z pałacykiem biskupim i kościołem. Po kasacie zakonu jezuitów budynki zostały przekazane Komisji Edukacji Narodowej. Dziewiętnasty wiek to okres niszczenia budynków, które zostały zajęte na szpital wojskowy i mieszkania dla oficerów, co znacznie zmieniło ich pierwotny widok i stan. Działania rewitalizacyjne i budowlane oraz zmiana funkcji kolegium trwały przez cały XIX i XX wiek78. W okresie międzywojennym w zachodnim skrzydle kolegium znajdowało się kino, reszta budynku służyła za mieszkania dla rodzin wojskowych. Pod koniec lat 50. obiekt przejęto i przeznaczono na urzędy i mieszkania lokatorów prywatnych, od 1958 roku skrzydło zachodnie i część południowego zajmuje Muzeum Regionalne. W 2008 roku zakończono gruntowną rewitalizację całego obiektu.

Do dalszej zabudowy pojezuickiej należy też wzniesiony w XVIII wieku pałacyk biskupi, który w latach 1780–1826 był rezydencją biskupów. Po tym, jak w 1878 roku spłonął ratusz miejski do pałacu przeniesiono sąd, a od XIX wieku budynek był własnością inż. Macieja Bayera – budowniczego drogi z Lublina do Zamościa. Wmurował on we frontową fasadę budynku rzeźbione elementy późnogotyckiego portalu z ruin zamku i tym samym ocalił je od zniszczenia. Dalej znajduje się seminarium pozbawione obecnie cech stylowych, wybudowane w 1719 roku, oraz wikariat z XVIII wieku.

Z innych zabytkowych budynków wymienić można dawny dwór stojący przy szosie do Żółkiewki. Dwór jest drewniany, otynkowany, klasycystyczny, parterowy z kolumnami, dach jest pokryty gontem, wzniesiono go na początku XIX wieku. W tym samym okresie powstał piętrowy, murowany, klasycystyczny spichlerz z kolumnami przy ul. Konopnickiej. Przy ul. Piłsudskiego 1 i 4 stoją dawne kanonie – budynki mieszkalne z mansardami, murowane, późnobarokowe z przełomu XVIII i XIX wieku. Z kolei przy ul. Matysiaka 1 znajduje się dawna poczta konna z XIX wieku, budynek murowany z mansardą. Przy tej samej ulicy mieści się też Dworek Starosty datowany na XIX wiek. Zarówno dworek, jak i spichlerz mają być poddane rewitalizacji z dotacji unijnych.

Nie istnieją już dawne obwarowania miejskie, które powstały na przełomie XV i XVI wieku. Na jego rzecz uwolniono wówczas mieszczan z podatków. Mur miejski można zaś datować na XV wiek, po pożarze w 1811 roku został rozebrany79.

Historia zamku KrasnymstawieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Reprezentatywną budowlą miasta był zamek, siedziba starosty, a jego wzniesienie przypisuje się Kazimierzowi Wielkiemu w latach 1340–1366. Zamek był wielokrotnie najeżdżany i niszczony, potem zaś odbudowywany. Przypuszcza się zatem, że w Krasnymstawie istniało kilka zamków stojących na tym samym obszarze80. Wydarzenia z XVIII wieku, w tym liczne przemarsze wojsk moskiewskich, kozackich i szwedzkich doprowadziły zamek do całkowitej ruiny; ostatnie chwile świetności przeżywał po ostatniej odbudowie w 1878 roku. Wojna polsko-rosyjska i rozbiory Polski przyczyniły się do całkowitego upadku zamku, z którego już nigdy się nie podniósł. Po pożarze w 1811 roku pozwolono mieszkańcom na odbudowanie miasta kosztem materiałów z muru i ruin zamku. Resztę murów rozebrano na polecenie księcia Adama Wirtemberskiego, który stacjonował z grupą ułanów w Krasnymstawie, a prace trwały dwa lata. Na miejscu zamku powstały dwie stajnie dla garnizonu rosyjskiego, który stacjonował akurat w klasztorze Augustynów81. Po krasnostawskim zamku zachowało się dziś zaledwie kilka elementów architektonicznych. Jedna część została wywieziona przez księżnę Izabelę Czartoryską do Puław i wmurowana w ścianę Domku Gotyckiego, z rzeki Wieprz wyłowiono też kilka fragmentów kafli pochodzących z pieców zamkowych. Obecnie znajdują się one w Muzeum Regionalnym. W połowie XX wieku w dawnych stajniach rosyjskich urządzono warsztaty dla szkoły zawodowej, w latach 70. XX wieku na części terytorium zbudowano amfiteatr miejski. Krasnostawski zamek odwiedzało wielu polskich królów i magnatów; stanowił również miejsce odbywania kar. Niestety nie ma żadnych rzeczywistych odzwierciedleń jego wyglądu, plan zamku jest wciąż dyskutowany, nie ma też pewności co do wizerunku znajdującym się na obrazie Wacława Kupścia82.

Miejsca pamięci i zabytki w pobliżu KrasnegostawuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W odległości siedmiu kilometrów od Krasnegostawu w stronę Chełma, w miejscowości Krupe położony jest renesansowy zamek, który dziś ze względu na zniszczenia daje jedynie częściowy rys tego, jak mógł wyglądać. Jego historia sięga końca XVI wieku, pierwszym właścicielem był Jerzy Krupski herbu Korczak. Największy rozkwit budowli przypada na koniec XVI wieku, kiedy właścicielem był arianin Paweł Orzechowski. Pod koniec życia Orzechowski był właścicielem Piask, Bełżyc, Rejowca, dwudziestu wsi i dwóch dworów w Lublinie. Znaleziska archeologiczne w postaci herbów florenckich sugerują współpracę z włoskimi architektami. Do zamku prowadził most zwodzony, a przyjezdnych witał ogromny dziedziniec. Baszta bramna z oknami strzelniczymi, a także pomieszczenia mieszkalne dla straży wskazywały też na charakter obronny zamku. Zamkowe wnętrza z początku XVII wieku tętniły życiem dworskim i odznaczały się bogatym wystrojem83. Paweł Orzechowski zmarł w 1612 roku, jego zamek był wtedy otoczony fosą, rzeką i wydawał się być twierdzą nie do zdobycia. Jednak w 1648 roku Polskę najechały wojska tatarsko-kozackie Bohdana Chmielnickiego i zamek został splądrowany, zaś mieszkańcy przepędzeni lub wzięci w niewolę. Osiem lat później zamek został zniszczony w wyniku najazdu szwedzkiego.

Obok zamku znajduje się dwór zbudowany przez Rejów. Zachował się w całości, a dziś jest w posiadaniu prywatnych właścicieli. Prace konserwatorskie w końcu XX wieku pozwoliły zachować ruiny zamku jako bezpieczny szlak turystyczny, dobudowano też część murów, aby przybliżyć dawny wizerunek zamku84.

Za miastem, na trasie do Zamościa, w latach 1834–1835 usypano kopiec, na którym postawiono mały pomnik i żeliwny zegar słoneczny. Obiekt ten stoi do dziś, zbudowano go dla upamiętnienia prac nad drogą między Lublinem a Zamościem85.

W odległości kilku kilometrów od Krasnegostawu w stronę Łopiennika we wsi Olszanka położony jest zespół pałacowy z początku XIX wieku, na który składa się dziś pałac klasycystyczny, stajnia cugowa i park. Budynek był adaptowany, m.in. na szkołę, obecnie jest własnością prywatną86.

W położonej obok Krasnegostawu Białce mieści się zabudowa zakładu hodowlano-produkcyjnego Stado Ogierów i dwór z II połowy XIX wieku. Są tu też budynki gospodarcze i czworaki oraz park o powierzchni 9,5 ha. Od lat 30. XX wieku funkcjonuje tu hodowla ogierów i stajnia koni małopolskich, zaś od 1981 roku stadnina koni czystej krwi arabskiej. Konie z hodowli w Białce są znane na całym świecie, co roku na aukcji w Janowie Podlaskim padają za nie wysokie ceny. Obecnie przebywa tu ok. 100 ogierów i ok. 120 koni arabskich87.

Na przełomie XVIII i XIX wieku w położonej obok Krasnegostawu wsi Siennica Różana wybudowano zespół pałacowo-dworski, na który składa się dwór, park i zajazd. Właścicielami dworu, jak i całej wsi byli do 1875 roku Poletyłowie herbu Trzywdar, potem zaś Lubomirscy. W latach 30. XX wieku majątek rozparcelowano z powodu zadłużenia, w latach okupacji niemieckiej mieścił się tu posterunek SS. Po wojnie w dawnym dworze działała szkoła, potem Gminny Ośrodek Kultury, dziś budynki nie są użytkowane88.

Około 2 km od miasta w stronę Zamościa przy drodze stoi wiatrak Koźlak. Liczy 140 lat, przetransportowano go tu w 1979 roku z miejscowości Dragany. W środku zachowane są częściowo sprzęty młyńskie. Obok stok ok. osiemdziesięcioletnia chałupa młynarza89.

W graniczącej z Krasnymstawem wsi Stężyca Nadburzańska stoi dawna cerkiew greckokatolicka zbudowana w latach 1870–1875, później była to świątynia prawosławna, następnie katolicka (do dziś). Obiekt jest murowany z białego kamienia, wewnątrz mieszczą się trzy drewniane ołtarze, krzyż procesyjny z XVIII wieku, rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z XIX wieku, klasycystyczna monstrancja z XIX wieku, rokokowy relikwiarz z XVIII wieku oraz dwa kielichy z XVIII i XIX wieku. Dziś jest to parafia pw. Podwyższenia Krzyża Świętego90.

CmentarzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na końcu graniczącej z Krasnymstawem wsi Zakręcie, tuż przy lesie łopiennickim znajduje się cmentarz wojenny z I wojny światowej, który założyli Austriacy w 1915 roku. Zajmuje powierzchnię ok. 1200 m kw. i otoczony jest drutem rozciągniętym na metalowych słupach. W lewym narożniku cmentarza znajduje się symboliczna wieża wykonana z białego kamienia, a na niej tablica informacyjna. Metalowa brama prowadzi na cmentarz, gdzie znajdują się też dwie tablice informacyjne ufundowane m.in. przez Austriacki Czarny Krzyż. Teren obecnie jest porośnięty drzewami, zaś groby straciły swój pierwotny wygląd. W 2008 roku odbyła się uroczystość odsłonięcia symbolicznej mogiły91.

Cmentarz parafialny w Krasnymstawie został założony w latach 20. XIX wieku. Otoczony jest murem i podzielony na kwatery. Zachowały się tu kaplica i grobowce z XIX i XX wieku. Na cmentarzu znajduje się też część poświęcona pamięci żołnierzy poległych w walce o Ojczyznę.

Przy ul. Rejowieckiej w pobliżu lasu Borek znajduje się zniszczony przez Niemców cmentarz żydowski, założony w 1890 roku. Ostatni pogrzeb odbył się tu w 1943 roku. Obecnie znajduje się tu zaledwie kilka macew, na terenie cmentarza ustawiono słupy energetyczne92.

Kościoły i miejsca sakralne    Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przy ul. Czystej 3 w Krasnymstawie mieści się wybudowana na przełomie XIX i XX wieku synagoga. Została ona zniszczona przez Niemców w 1941 roku, natomiast po wojnie została przebudowana i pełniła funkcję spółdzielni krawieckiej. Z pierwotnego wyglądu zachowała się jedynie bryła architektoniczna, zaś wnętrze zostało całkowicie zmienione93. Obecnie budynek jest remontowany w celu zagospodarowania go na biura.

Najstarsza w Krasnymstawie jest parafia pw. św. Franciszka Ksawerego, a jej historia sięga XIV wieku. Wtedy też był to dawny kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych. Duży rozwój parafii nastąpił w XV wieku, kiedy to przeniesiono do Krasnegostawu spaloną katedrę z Chełma. Jeszcze w XIV wieku z inicjatywy Władysława Jagiełły wybudowano kościół pw. Świętej Trójcy i klasztor dla augustianów. Na dawnym cmentarzu stał też drewniany kościół pw. Przemienienia Pańskiego. W XVII wieku sprowadzono do Krasnegostawu bonifratrów, posiadali oni kościół pw. Świętego Krzyża, oraz klasztor i szpital, który został zniszczony w XIX wieku. Od 1465 do 1803 roku przy prawym brzegu rzeki Wieprz stał kościół pw. Świętego Ducha, a przy nim szpital. W podobnym okresie, bo w 1810 roku, przestał funkcjonować w Krasnymstawie kościół unicki. W 1685 roku abp chełmski Stanisław Święcicki sprowadził tu jezuitów, którzy w 1695 roku rozpoczęli budowę własnego kościoła, dzięki funduszom Krystyny Potockiej z Lubomirskich. Budynek ten jest dziś kościołem parafialnym pw. św. Franciszka Ksawerego. Jezuici pracowali w Krasnymstawie do kasaty zakonu w 1773 roku. Do dziś zachowała się też część zbiorów biblioteki jezuickiej z XVII i XVIII wieku, około 250 tomów, a także (po pożarze archiwum w 1920 roku) inwentarze z okresu międzywojennego, księga wizytacji kanonicznych i akta metrykalne od końca XVIII wieku.

Przy parafii i kościołach klasztornych działały bractwa: szkaplerzne, różańcowe i agonizantów. Od 1927 roku pracują tu też siostry służebniczki starowiejskie. W obecnym kościele pw. św. Franciszka Ksawerego znajdują sie ławki, konfesjonały i organy barokowe z XVIII wieku (przebudowane w XIX wieku), jak również dwa obrazy św. Franciszka Ksawerego z początku XVIII wieku i 1907 roku. Z przełomu XVIII i XIX wieku pochodzą też trzy murowane kapliczki znajdujące się na przedmieściu Zastawie, Krakowskie Przedmieście i Kasjanie94.

Drugim w kolejności najstarszym funkcjonującym dziś jest kościół pw. Trójcy Przenajświętszej. Jest on częścią nowego zespołu poaugustiańskiego, którego historia opisana jest w rozdziale poświęconym zabytkom miasta. W budynku tym działała też cerkiew prawosławna, kościół unicki i rektoralny. Jako parafia kościoła rzymskokatolickiego funkcjonuje od 1984 roku. W latach 90. kościół został rozbudowany, rozpoczęły się też prace remontowe budynków parafialnych. Przejęto cmentarz od parafii pw. św. Franciszka Ksawerego.

Najmłodszym kościołem i parafią jest parafia pw. Matki Bożej Pocieszenia, której budowa rozpoczęła się w 1987 roku. Funkcjonuje od początku lat 90.95

Badania archeologiczne w KrasnymstawieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Badania archeologiczne, które przeprowadzono na terenie położonym za miejskimi murami, nad Wieprzem i na Grobli ukazały zabudowę średniowiecznych domów mieszkalnych i budynków gospodarczych. Odkryto też kilka poziomów dróg utwardzonych drewnem96. Inne badania pozwoliły też na rozpoznanie przebiegu umocnień obronnych i planów miasta z XVI i XVIII wieku. W 1995 roku podczas remontu zespołu pojezuickiego natrafiono na fragment muru miejskiego, kolejny zaś fragment odkryto w 1999 roku przy ul. Poniatowskiego i Cichej. Badany teren znajdował się w obrębie dawnej Bramy Lubelskiej w obrębie murów miejskich. Dalej mur biegł w kierunku zamku, odkryto go na długości 17 m. Mur rozebrano ostatecznie w 1824 roku, ale jego zręby widoczne były jeszcze przez następne sto lat. W 2007 roku prowadzono badania archeologiczne w południowym skrzydle kolegium pojezuickiego, które potwierdziły istnienie muru w tym miejscu. W 2002 roku natrafiono na ślady po wbitym palu, którego rozmiary i usytuowanie pomiędzy murem a fosą wskazują na istnienie palisady w płn.-zach. części Starego Miasta.

W 1995 roku przeprowadzono w Krasnymstawie liczne badania archeologiczne, m.in. na ulicach Grobla, Piłsudskiego i Lwowskiej oraz na dziedzińcu kościelnym. Dokonano znacznych odkryć. Na ulicy Grobla znaleziono zręby średniowiecznych domów mieszkalnych z przełomu XIII i XIV wieku. Odkryto, że tereny te były silnie bagienne, dlatego też drogi utwardzano bardzo skrupulatnie drewnianymi balami i kamieniami. Konstrukcje domów wskazywały, że drewnianymi słupami wzmacniano też fundamenty. Podczas prac na terenie dziedzińca kościelnego natrafiono na ludzkie szkielety bez trumien, ułożone rzędowo na głębokości 140–150 cm. Był to teren starego cmentarza datowanego na XVII–XVIII wiek, odnaleziono też końcowy mur cmentarza o szerokości 60–70 cm. W tym miejscu znaleziono najstarszy zabytek, którym jest narzędzie z krzemienia pochodzące z epoki brązu. W okolicach wejścia na dziedziniec odnaleziono mur z cegły i opoki, który można powiązać ze starą katedrą z XVI wieku, a także zielone dachówki i cegły, które mogą pochodzić z dachu i elewacji katedry. Do tego można dołączyć zielone elementy posadzki, prawdopodobnie również z katedry.

Badania z 2007 roku przeprowadzane na placu 3 Maja pozwoliły odkryć murowany prostokątny fundament, który identyfikuje się jako dawny ratusz miejski97.

W latach 90. przeprowadzono również badania archeologiczne na terenie zespołu pojezuickiego, kolejne w 2001 roku, a w latach 2006–2007 nadzory na dziedzińcu klasztoru, jak i na zewnątrz założenia98. Skoncentrowano się głównie na średniowiecznych i wczesnonowożytnych umocnieniach obronnych oraz odkrytych reliktach murów miejskich o grubości 2 m. Na pozostałościach późnośredniowiecznego muru w XVIII wieku wybudowano klasztor99. Ponadto badania pozwoliły na ustalenie kilku faz osadniczych: najstarsze osadnictwo wpływów rzymskich z I–IV wieku n.e., czego dowodzi znalezione ręcznie robione naczynie; ślady z wczesnego średniowiecza, z XI, XIII–XIV wieku; średniowieczna ceramika użytkowa; późnośredniowieczne i wczesnonowożytne relikty osadnictwa, ślady zabudowań murowanych i drewnianych; XVII- i XVIII-wieczne elementy murowane na terenie klasztoru, następnie XIX- i XX-wieczne przebudowy; znaleziska XVI- i XVIII-wieczne w postaci pieców kaflowych o ornamentyce roślinnej100.

EtnografiaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Etnograficzna wystawa w Muzeum Regionalnym w Krasnymstawie obejmuje głównie zbiory z XIX i XX wieku. Najstarsze zbiory pochodzą z przełomu XVIII i XIX wieku, niemniej są one nieliczne. Eksponaty ukazują kulturę duchową, społeczną i materialną ziemi krasnostawskiej. Z zakresu kultury materialnej są to zbiory dotyczące: kowalstwa, garncarstwa, rybołówstwa, hodowli, przygotowania i przechowywania żywności, tkactwa, ubioru, sprzętów domowych i mebli. Zbiory kultury duchowej obejmują sztukę ludową, rzeźbę, malarstwo oraz miary i wagi. Z kolei na zbiory kultury społecznej składają się eksponaty związane z obrzędami i wierzeniami. W Muzeum Regionalnym znajduje się łącznie 1500 eksponatów. Muzeum posiada też ponad tysiąc eksponatów sztuki dawnej, na które w dużej części składają się portrety fundatorów, przedstawicieli rodów szlacheckich oraz dobrodziejów kościelnych. Ponadto w zbiorach znajdują się pozostałości sztuki użytkowej oraz pozostałości domowe z zamku w Krupem, zbiory kafli, ceramiki i innych detali architektonicznych z Krasnegostawu z okresu XVI–XVIII wieku. Ciekawą część stanowią meble ukazujące zmienność stylów i technik wykonania, a także bogate złotnictwo polskie i zagraniczne z XVIII–XX wieku. Zbiory obejmują również ceramikę, wyroby ze szkła i grafiki z XVIII–XX wieku. Największy zbiór grafik jest autorstwa Antoniego Oleszczyńskiego (1794–1879), wybitnego krasnostawskiego grafika, który studiował m.in. w Paryżu. Niewielkie, aczkolwiek znaczące zbiory dotyczą też sztuki sakralnej, na którą składają się szaty liturgiczne, naczynia, obrazy, rzeźby, wota. Na szczególną uwagę zwraca kielich mszalny z 1667 roku autorstwa Andrzeja Mackensena, I złotnika gdańskiego101.

W Muzeum Lubelskim znajdują się zbiory etnograficzne związane z ziemią krasnostawską w postaci malarstwa ludowego autorstwa Stanisława Mazurka, rzeźba ludowa autorstwa Franciszka Piaseckiego (lata 70. XX wieku), elementy strojów ludowych w postaci drewniaków dłubanych (lata 30. XX wieku), kowalstwo ludowe autorstwa Edwarda Bychawskiego (lata 60. i 70. XX wieku). Powiat krasnostawski na tle Lubelszczyzny wyraźnie odznaczał się też wieloletnią tradycją muzyki ludowej. Wśród najczęściej używanych instrumentów wymienia się: skrzypce, cymbały, bębenek obręczowy. Do dziś w powiecie krasnostawskim funkcjonuje zespół grający muzykę ludową – „Siedliszczki”102.

Od kilkunastu lat Krasnostawski Dom Kultury organizuje też Przegląd Twórczości Ludowej, w której aktywnie biorą udział mieszkanki i mieszkańcy Krasnegostawu, odnosząc sukcesy w dziedzinie poezji ludowej, malarstwa i malarstwa na szkle, plastyki obrzędowej i zdobniczej, a także w wycinkarstwie i koronkarstwie103.

Fauna i flora ziemi krasnostawskiejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Powiat krasnostawski jest bardzo atrakcyjny turystycznie, głównie ze względu na łagodnie górzyste ukształtowanie terenów i wąwozy lessowe. W zachodniej stronie powiatu znajduje się rezerwat przyrody Wodny Dół, który zajmuje powierzchnię 186 ha i bogaty jest w wąwozy sięgające niekiedy do 100 m długości i 30 m głębokości. Na terenie tego rezerwatu występuje bardzo rzadka roślina – cieszynianka wiosenna – oraz drzewa: klon, jawor, wiąz górski, buk oraz lipa drobno- i szerokolistna. Na terenie pobliskiej gminy Kraśniczyn znajduje się rezerwat Głęboka Dolina, również bogaty w wąwozy i lasy wielogatunkowe. Po wschodniej stronie, na granicy z powiatem zamojskim, utworzono Skierbieszowski Park Krajobrazowy, również charakteryzujący się lasami i wąwozami. Jego osobliwością jest występujący tu suseł perełkowany i krystalicznie czysta woda. Od strony północno-wschodniej krajobraz podkreślają Pagóry Chełmskie i Obniżenie Dorohuckie, zaś na południu powiatu położone jest Roztocze uważane za jedno z najpiękniejszych przyrodniczo i najmniej skażonych działalnością człowieka obszarów w Europie. Stosunkowo niewielkie uprzemysłowienie regionu sprawia, że jest on bardzo atrakcyjny dla mieszkańców większych miast. Na terenie powiatu znajduje się 187 pomników przyrody, w tym 66 pojedynczych drzew, 19 grup drzew i jedna aleja. Najstarsze pomniki to: lipa drobnolistna przy ul. Poniatowskiego w Krasnymstawie oraz lipa drobnolistna we wsi Drewniki104.

Szlaki turystyczneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W powiecie krasnostawskim znajduje się pięć szlaków turystycznych.

Niebieski szlak „Tadeusza Kościuszki” o długości 120,5 km wiąże się z upamiętnieniem miejsca bitwy z 18 lipca 1792 roku i przebiega od miejscowości Uchańce do Krasnegostawu. Na trasie można zwiedzić cerkiew z XIX wieku oraz zespół dworski otoczony parkiem krajobrazowym. Szlak biegnie też przez wieś Wólka Orłowska, gdzie krzyżują się cztery szlaki: powietrzny, kolejowy, morski i lądowy (jedyne takie miejsce w Europie). Niedaleko tego miejsca jest usytuowany zalew Tuligłowy bogaty w sumy.

Żółty szlak „Ariański” przybliża tradycje innowiercze szlachty krasnostawskiej, na jego trasie można poznać wiele zabytków architektury oraz miejsc widokowych, np. Wzgórze Ariańskie. Głównymi punktami na szlaku są ruiny zamku w Krupem oraz miasto Krasnystaw, a w nim Muzeum Regionalne, zabytkowy kościół pw. św. Franciszka Ksawerego, zmodernizowany rynek, rewitalizowany zabytkowy spichlerz, Dworek Starosty i kolegium pojezuickie z przełomu XVII i XVIII wieku. Do szlaku zalicza się również Skierbieszowski Park Krajobrazowy.

Kolejnym szlakiem jest „Nadwieprzański" na Wyniosłości Giełczewskiej. Zaczyna się przy stacji kolejowej Krasnystaw Fabryczny i biegnie wzdłuż rzeki Wieprz do miejscowości Borowica. Po drodze mijamy granice trzech mikroregionów: Pagóry Chełmskie, Obniżenia Dorochuczy i Wyniosłość Giełczewską. Na trasie zwiedzić można wzniesiony w XVIII wieku kościół modrzewiowy pw. Przemienienia Pańskiego, obszar rezerwatu Wodny Dół z dobrze zorganizowaną siecią dróg leśnych, a także stadninę koni czystej krwi arabskiej w Białce, gdzie znajduje się dwór z XIX wieku, zabytkowe budynki gospodarcze, czworaki i park krajobrazowy.

Ostatni szlak nosi imię Mikołaja Reja i można na nim zwiedzić Wieżę Ariańską – miejsce pochówku właścicieli zamku w Krupem oraz dworek w Krupem powstały prawdopodobnie z inicjatywy Mikołaja Reja, a także park wokół zespołu dworskiego łącznie z położonymi nieopodal ruinami zamku105.

Społeczność żydowska w Krasnymstawie i okolicachBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydzi w Krasnymstawie do 1939 rokuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Krasnystaw od końca XV wieku był odwiedzany przez żydowskich kupców; pierwsza wzmianka o Żydach na tych terenach pochodzi z 1548 roku. Dla uzyskania przez Polaków większej swobody i korzyści z handlu król Zygmunt II August wydał przywilej De non tolerandis Judeais, podtrzymany później przez kolejnych władców106. Stefan Batory podtrzymując przywilej, zezwolił jednak na osiedlanie się Żydów na terenach podmiejskich. W przypadku Krasnegostawu były to przedmieścia Zakręcie, Zastawie, Grobla i Krakowskie Przedmieście. Na przełomie XVII i XVIII wieku istniały też zakazy prowadzenia przez Żydów zakładów rzemieślniczych w mieście, nie były one jednak ściśle przestrzegane. Zakaz osiedlania się Żydów w mieście został podtrzymany przez władze austriackie. W 1811 roku wybuchł w mieście wielki pożar, po którym Krasnystaw popadł w gospodarczą zapaść i poniósł ogromne straty w zabudowaniach. Pozwolono Żydom na osiedlanie się i handel w mieście, w czym upatrywano szansy na szybsze podniesienie się po tragedii. W 1824 roku Żydzi otrzymali oficjalne pozwolenie na osiedlanie, niemniej przez długie lata było ono skutecznie hamowane przez chrześcijańskich mieszkańców, ograniczenia ustały dopiero w 1862 roku107.

Pod koniec XIX wieku ludność żydowska osiągnęła najwyższy w historii demograficznej miasta procent społeczności – 24,4. W okresie tym powstał również cmentarz żydowski położony na trasie do Chełma (obecnie jest to ul. Rejowiecka). W 1843 roku utworzono Okręg Bożniczy Gminy Wiejskiej Krasnystaw, do którego należało ok. 50 rodzin. Społeczność żydowska posiadała w mieście synagogę i łaźnię rytualną – mykwę położoną przy rzece Wieprz. Podobnie prężnie rozwijało się osadnictwo. W mieście, jak i poza murami, oraz w okolicznych wsiach pojawiało się coraz więcej żydowskich domów, m.in. przy ul. Mostowej, Rejowieckiej, Czystej, Poniatowskiego, Zamkowej, Rzeźnickiej. W XIX wieku powstała też druga synagoga, a głównym źródłem dochodu żydowskich rodzin był handel i rzemiosło108. Co istotne, w połowie XIX wieku zaborca rosyjski najpierw wprowadził opłatę za noszenie tradycyjnych strojów żydowskich, a potem całkowity zakaz noszenia długich bród i pejsów oraz czarnych nakryć i peruk dla kobiet, aby likwidować odrębność kulturową Żydów. W 1913 roku ludność żydowska stanowiła 23,4 proc. społeczeństwa w Krasnymstawie, zaś w 1917 roku w Radzie Miejskiej obok Polaków zasiadało trzech Żydów: Chaim Bergerman, Boruch Perelmuter i Judka Rozenblat. Nastroje w Radzie jednak nie były najlepsze i w 1918 roku w mieście zaczęły pojawiać się plakaty o negatywnych treściach pod adresem Żydów.

W 1921 roku Żydzi stanowili 19,6 proc. ogółu mieszkańców miasta, posiadali synagogi: Wielką (ul. Czysta) i Mniejszą, mykwę, rzeźnię rytualną, liczne zakłady rzemieślnicze, sklepy, zakład typograficzny i fotograficzny, rozlewnie piwa, skup zboża, młyny, piekarnie oraz księgarnię żydowską109. W latach 20. Żydzi byli właścicielami i dzierżawcami kilku majątków ziemskich w powiecie krasnostawskim110. W mieście działały też cztery prywatne bejt ha-midrasze (bożnice z przeznaczonymi pomieszczeniami na studia talmudyczne dla chłopców i mężczyzn), zaś pięć kolejnych działało w okolicznych wsiach. W 1926 roku założono w Krasnymstawie kilka komórek partii, m.in. Syjonistów-Rewizjonistów, Bund, Komunistycznej Partii Polski, Agudas Isroel, a także młodzieżowe organizacje syjonistyczne: Bejtar, He-Chaluc Pionier, He-Chaluc ha-Mizrachi. Funkcjonowały tu też: Związek Krawców i Szewców Wyznania Mojżeszowego, Centralny Związek Rzemieślników Żydów w Polsce, Związek Przemysłu Odzieżowego, Związek Robotników Niefachowych, Towarzystwo Szerzenia Pracy Zawodowej i Rolniczej „Ort”. W tym czasie działało też kilka żydowskich instytucji finansowych: Kupiecki Bank Kredytowy, Żydowski Bank Ludowy, Towarzystwo Wzajemnego Kredytu i stowarzyszenie udzielające bezprocentowych pożyczek Braterska Pomoc. W latach 30. w Krasnymstawie funkcjonowało sześć chederów (szkółek religijnych), dodatkowo żydowskie dzieci uczyły się w szkole publicznej. Funkcjonowały tu też Szkoła Szycia i Kroju Milci Cypkiewicz, Wzorcowy Warsztat Wikliniarski, Stowarzyszenie Oświatowo-Kulturowe „Jawne” i biblioteka im. Pereca. W 1939 roku ludność żydowska stanowiła 20 proc. ogółu mieszkańców miasta111.

Krasnystaw i HolocaustBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Stosunki między Żydami a pozostałą częścią ludności bywały różne. Nastroje antysemickie były podobne jak w innych częściach Polski. Najczęściej do głośnego skandowania „precz z Żydami” dochodziło podczas pierwszomajowych wieców. Było to spowodowane głównie tym, że większości uczestników nie podobało się, że w pochodzie idzie też młodzież żydowska działająca w Komunistycznej Partii Polski. We wrześniu 1939 roku do Krasnegostawu wkroczyła Armia Czerwona, jednak po dwóch dniach oddała miasto wojskom niemieckim. W 1940 roku Niemcy powołali w Krasnymstawie Judenrat, na czele którego stanął Lipa Reichmann, zaś w sierpniu 1940 roku na krasnostawskich przedmieściach Grobla powstało getto. Zamieszkiwali je nie tylko Żydzi z Krasnegostawu i okolic, ale również Żydzi z protektoratu Czech i Moraw, Słowacji, jak też z III Rzeszy. Getto nie było zamknięte, ale nie pozwalano na przemieszczanie się Żydów do centrum miasta. Łącznie w nim przebywało ok. 2 tys. osób; sytuacja mieszkaniowa była ciężka z powodu prymitywnych warunków sanitarnych oraz odcięcia od elektryczności i żywności. Grobla zabudowana była drewnianymi domkami, a wodę można było pobierać jedynie z rzeki Wieprz112.

Pod Krasnymstawem w lesie Borek znajdował się również obóz pracy, w którym pracowali Żydzi z terenów Krasnegostawu oraz Żydzi z Czech. Większość z nich została rozstrzelana na miejscu. W marcu 1942 roku Niemcy rozpoczęli Akcję Reinhardt, która miała na celu wymordowanie całej ludności żydowskiej na terenach okupowanych przez III Rzeszę. W kwietniu w krasnostawskim getcie rozpoczęła się akcja wysiedleńcza, Żydzi byli kierowani do obozu zagłady w Sobiborze. Transporty odbywały się ze stacji kolejowej w Krasnymstawie, obok której znajdowała się szkoła, gdzie gromadzono Żydów przed odjazdem pociągów. Kilkuset Żydów trafiło też do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Ci, którzy pozostali jeszcze w getcie, zostali w październiku wypędzeni do getta w Izbicy, a następnie przetransportowani do obozu zagłady w Bełżcu. Jedną z osób z Krasnegostawu, która przeżyła Holocaust była Pola Ajzensztajn. Złożyła ona relację na temat sytuacji Żydów w okupowanym Krasnymstawie, Rejowcu, pracy w fabrykach amunicji w Skarżysku-Kamiennej i Lipsku, pobycie na Majdanku i wyzwoleniu. Informacje zapamiętane przez Polę Ajzensztajn przekazują, że jeszcze w 1939 roku do Krasnegostawu niemal każdego poniedziałku, czwartku i soboty przyjeżdżali z Chełma żołnierze SS i SD, po czym spędzali Żydów do miejskiego parku w celu publicznego katowania i upokarzania, a proceder trwał zazwyczaj od rana do wieczora. W trakcie akcji deportacyjnej w drodze na stację kolejową zastrzelono wiele osób, zaś do sprzątania ciał zmuszono członków Judenratu, których następnie wywieziono do obozu w Krychowie113.

GorzkówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Siedzibą gminy wyznaniowej krasnostawskich Żydów był Gorzków, w którym w 1862 roku Żydzi stanowili 57 proc. ogółu mieszkańców, zaś 1921 roku było to już 62 proc. W okresie międzywojennym Żydzi z Gorzkowa przenieśli się do większych ośrodków miejskich. W 1940 roku Niemcy utworzyli w Gorzkowie Judenrat, którego przewodniczącym został Izrael Edelstein. W tym samym roku powstało getto i istniało do maja 1942 roku. Wtedy to wysiedlono wszystkich Żydów do Izbicy, skąd mężczyzn wysłano do obozu pracy w Trawnikach, zaś kobiety, osoby starsze i dzieci skierowano do obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze. W ten sposób zginęła społeczność żydowska w Gorzkowie. Założony w XIX wieku cmentarz żydowski przestał istnieć w 1942 roku. W trakcie wojny był też miejscem rozstrzeliwań Żydów. Obecnie nie ma na nim macew, teren o powierzchni 0,3 ha nie jest też ogrodzony114.

Żydzi w IzbicyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do Izbicy Żydzi przenieśli się w XVIII wieku z Tarnogóry, która posiadała przywilej de non tolerandis Judeais. W 1744 roku Żydzi wyrokiem sądu zostali zmuszeni do opuszczenia Tarnogóry, prawdopodobnie na skutek żądań chrześcijańskich kupców i rzemieślników. Nowe miejsce osiedlenia Żydów – Izbica – zostało wybrane przez starostę tarnogórskiego Antoniego Granowskiego. I tak w 1781 roku w Izbicy mieszkało 72 Żydów, zaś w 1810 – 173 Żydów. Nie było jeszcze wtedy synagogi, ale funkcjonował dom modlitwy. Pierwszym znanym z imienia rabinem był Eliezer i to on właśnie zorganizował gminę wyznaniową w miasteczku. W tym czasie istniał już w Izbicy kirkut i synagoga drewniana, którą w 1855 roku przebudowano na murowaną. Rozwój Izbicy spowodowany był również przybyciem cadyka Mordechaja Josefa Leinera i rozpoczęciem chasydzkich pielgrzymek, budowano więc nowe sklepy i zajazdy. Cadyk ten był też założycielem wielkiej dynastii chasydzkiej Izbica-Radzyń, a po jego śmierci władzę nad dynastią przejął jego syn Jakub, który przeniósł dwór to Radzynia Podlaskiego (potomkowie tej dynastii przetrwali Zagładę i po wojnie przenieśli się do Izraela). W XIX wieku Izbica przeżywała prężny rozwój i w 1860 roku liczyła już 1450 mieszkańców, niemal wyłącznie Żydów, a w mieście stało 117 domów (w większości drewnianych). W 1879 roku spłonęła synagoga. W 1910 roku Izbica liczyła 3400 mieszkańców, również prawie samych Żydów.

I wojna światowa zahamowała rozwój Izbicy, opuściło ją wiele osób. W 1921 roku społeczność żydowska stanowiła 93 proc. ogółu 3085 mieszkańców. W dwudziestoleciu międzywojennym działały tu partie i organizacje syjonistyczne, a także stowarzyszenia dobroczynne. W Izbicy funkcjonowały prywatne chedery, szkoła dla chłopców Talmud-Tora i szkoła powszechna, do której uczęszczały głównie żydowskie dziewczynki i chrześcijańskie dzieci. W miasteczku dominował wtedy język jidysz. W 1939 roku liczba żydowskich mieszkańców wynosiła 5098, część z nich zdecydowała się na opuszczenie miasta z Sowietami. W tym samym roku rozpoczęła się okupacja niemiecka w Izbicy i przesiedlono tu ludność żydowską z terenów okupowanych przez III Rzeszę, Izbica zaś stała się siedzibą Gestapo na cały powiat krasnostawski. Komendantem Gestapo był Kurt Engels, a jego pomocnikiem Ludwik Klemm. Ogromnym problemem w izbickim getcie było przeludnienie, głód i fatalne warunki sanitarne. Żydzi zostali zmuszeni do zbudowania aresztu z macew własnego cmentarza przy obecnym budynku posterunku policji. Wraz z rozpoczęciem Akcji Reinhardt Izbica stała się głównym gettem tranzytowym w dystrykcie lubelskim, o czym zdecydowała infrastruktura kolejowa blisko obozu zagłady w Bełżcu. Do Izbicy przywożono także Żydów z Niemiec, Austrii, Czech, Słowacji, od marca do maja 1942 roku łącznie ok. 11–15 tys. osób. Ze stacji kolejowej kierowano transporty Żydów do obozów w Bełżcu i w Sobiborze (największa fala w październiku i listopadzie 1942 roku), w izbickim getcie wiele Żydów zmarło z powodu głodu i epidemii. Likwidacja getta tranzytowego nastąpiła 2 listopada 1942 roku, a pozostałych 1–2 tys. Żydów rozstrzelano na kirkucie i pochowano w masowych grobach. Wiele osób z izbickiego getta zbiegło i ukryło się w pobliskich lasach, po czym wróciło do miasteczka w 1943 roku. Niemcy utworzyli wtedy getto szczątkowe, a następnie deportowali powracających do Sobiboru. Z całej społeczności żydowskiej w Izbicy do końca wojny udało się przeżyć zaledwie 14 osobom. Ze śladów pozostałych po izbickich Żydach pozostał dom, stacja kolejowa, z której odchodziły transporty do obozów zagłady, oraz cmentarz, na którym wzniesiono pomnik ku czci ofiar Holocaustu. Odbudowano też ohel cadyka Mordechaja Josefa Leinera. Świat żydowskiej Izbicy przybliża książka jednego z uciekinierów z Sobiboru Thomasa Toivi Blatta Z popiołów Sobiboru wydana w 2002 roku we Włodawie115.

FotografieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1. Zygmunt Vogel, Widok na krasnostawski zamek, 1794, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
2. Edward Gorazdowski, Widok ogólny Krasnegostawu, drzeworyt, 1871, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
3. Krasnystaw, pocztówka, 1910. Na pierwszym planie ul. Lwowska, w tle kościół pw. św. Franciszka Ksawerego, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
4. Starostwo Powiatowe w Krasnymstawie, lata 1910–1915. Obecnie w budynku tym mieści się Powiatowy Urząd Pracy, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
5. Widok na kościół pw. św. Franciszka Ksawerego, 1914, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
6. Ratusz na placu 3 Maja, 1914, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
7. Widok z wieży kościoła pw. św. Franciszka Ksawerego w 1914 roku ukazujący zniszczenia miasta po dwukrotnym przejściu frontu podczas I wojny światowej, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
8. Krasnystaw, 1914. Widok na kolegium pojezuickie, które w czasie I wojny światowej służyło za szpital polowy. Obecnie w obiekcie tym znajduje się Powiatowa Biblioteka Publiczna i Muzeum Regionalne, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
9. Szpital św. Franciszka przy ul. Okrzei, lata 1910–1920. Obecnie w budynku mieści się odział gruźlicy i chorób płuc szpitala w Krasnymstawie, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
10. Centrum Krasnegostawu podczas I wojny światowej. Po prawej stronie znajduje się ogród miejski, po lewej wyjazd z miasta w stronę stacji kolejowej, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
11. Tymczasowy most na Wieprzu od strony ul. Żurka, 1914, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
12. Słynny hotel Kresowy i cukiernia U Ratajskiego przy placu 3 Maja w latach 1920–1925. Obecnie w budynku znajdują się sklepy, zaś w budynkach sąsiadujących po prawej stronie – Poczta i Urząd Miasta, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
13. Dom Sejmiku Powiatowego przy placu 3 Maja w latach 1928–1939. Obecnie w budynku mieści się Urząd Miasta, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
14. Poczta konna z I połowy XIX wieku. Obecnie w budynku znajdują się sklepy, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
15. Widok na ogród miejski i pochodzący z okresu dwudziestolecia międzywojennego ratusz miejski. Pocztówka z lat 30., źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
16. Ul. Zamkowa, 1938, Podoficerska Szkoła Łączności działająca w Krasnymstawie w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Szkoła szkoliła podoficerów wszystkich rodzajów wojsk w ówczesnych technikach łączności i mieściła się w dawnym klasztorze, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
17. Synagoga przy ul. Czystej zaraz po II wojnie światowej. Budynek odbudowano w celach gospodarczych, obecnie trwa jego remont i adaptacja na lokale biurowe, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
18. Dawne gimnazjum i liceum im. Władysława Jagiełły, w czasie II wojny światowej posterunek Gestapo. Obecnie w budynku mieści się Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Janiny Doroszewskiej. Pocztówka z lat 20./30. XX wieku, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
19. Pocztówka z 1930 roku ukazująca obecną ul. Matysiaka i ogród miejski po lewej stronie, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
20. Stacja PKP, lata 1916–1920, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
21. Dworek Starościański wzniesiony w XIX wieku. Fotografia z lat 1955–1965. Obecnie w dworku trwa generalny remont, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
22. Widok budynku poczty konnej, 2010, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
23. Ratusz miejski, 2010, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
24. Stan obecny dawnego budynku Starostwa Powiatowego, dziś Powiatowy Urząd Pracy, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
25. Młyn przy ul. Szkolnej wzniesiony w 1909 roku, fotografia z 2011 roku, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
26. Zabytkowy spichlerz z XIX wieku, fotografia z lat 60., źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
27. XIX-wieczny spichlerz w 2012 roku, obecnie w trakcie generalnego remontu, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
28. Budynek, w którym mieścił się hotel Kresowy i cukiernia U Ratajskiego, 2012, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
28. Urząd Miasta, 2012, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
29. Plac 3 Maja, park miejski, 2012, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
30. Dawna synagoga przy ul. Czystej tuż przed remontem w 2012 roku, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
31. Kościół pw. św. Franciszka Ksawerego i część zespołu pojezuickiego po generalnym remoncie, 2012, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
32. Dawne gimnazjum i liceum im. Władysława Jagiełły, obecnie Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Janiny Doroszyńskiej, 2012, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
33. Dziewiętnastowieczna kaplica na cmentarzu parafialnym przy ul. Okrzei, 2012, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
34. Obecny budynek dworca PKP oddany do użytku na początku lat 90. XX wieku, 2012, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].
35. Ruiny zamku w Krupem, 2012, źródło: www.fotopolska.eu, [dostęp: 2015.03.31].

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia K. Stołecki, Krasnystaw. Rys historyczny, Puławy 2008, s. 11.
  2. Wróć do odniesienia A. Kokowski, Starożytna Polska, Warszawa 2005, s. 23–28.
  3. Wróć do odniesienia S. Czopek, Pradzieje Polski Południowo-Wschodniej, Rzeszów 2003, s. 25–30.
  4. Wróć do odniesienia P. Urbańczyk, Trudne początki Polski, Wrocław 2008, s. 15–17.
  5. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Puławy 2008, ss. 18, 40–42.
  6. Wróć do odniesienia „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny”, Polskie Towarzystwo Etnologiczne, t. 10, Warszawa 1896, s. 190.
  7. Wróć do odniesienia E. Sobczuk, Rozwój przestrzenny Krasnegostawu w świetle źródeł pisanych oraz badań i nadzorów architektonicznych, 2000, t. 5, s. 136.
  8. Wróć do odniesienia „Biblioteka Warszawska. Pismo Poświęcone Naukom, Sztukom i Przemysłowi”, t. 1 I/XXV, Warszawa 1847.
  9. Wróć do odniesienia S. Warchoł, Nazwy miast Lubelszczyzny, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1964.
  10. Wróć do odniesienia J. Kuśnierz, Historia i stan badan latopisowych grodów Czerwień i Wołyń oraz ich okolice, w: Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, Zamość 2003.
  11. Wróć do odniesienia Zob. S. Cercha, Gdzie znajdowały się Grody Czerwieńskie, w: „Litwa i Ruś: miesięcznik ilustrowany poświęcony kulturze, dziejom, krajoznawstwu i ludoznawstwu” 1912, VII, R. 1., t. 3, z. 1, s. 21–40.
  12. Wróć do odniesienia Tamże.
  13. Wróć do odniesienia A. Gąsiorowski red., Urzędnicy dawnej Rzeczpospolitej XII–XVIII wieku, t. 3, Ziemie ruskie, zeszyt 2, Urzędnicy Województwa Bełskiego i Ziemi Chełmskiej XIV–XVIII wieku, Biblioteka Kórnicka, Kórnik 1992.
  14. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Krasnystaw 2012, s. 35.
  15. Wróć do odniesienia K. Jurkiewicz, Kultura Krakowa i Małopolski, www.ignatianum.home.pl/pub/IK_WUL/KJ_KKM_2.ppt, [dostęp: 2015.03.31].
  16. Wróć do odniesienia H. Łopaciński, Podziały administracyjne guberni lubelskiej w różnych czasach. Pamiętnik Lubelski, „Kalendarz Ilustrowany”, Warszawa–Lublin 1904.
  17. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Krasnystaw 2012, s. 47–49.
  18. Wróć do odniesienia Zob. www.wirtualnysztetl.org.pl, [dostęp: 2015.03.31].
  19. Wróć do odniesienia R. Szczygieł red., Dzieje Hrubieszowa, t. 1, Od pradziejów do 1918 roku, wyd. Urząd Miasta Hrubieszów 2006, www.dziejehrubieszowa.hrubieszow.info [dostęp: 2015.03.31].
  20. Wróć do odniesienia D. Stańczyk, Stosunki polsko-ruskie w XII–XIV w. w historiografii polskiej, rosyjskiej, ukraińskiej, radzieckiej (Badania do końca lat 80.), „Biuletyn Ukrainoznawczy” 1997, nr 3, s. 46–62.
  21. Wróć do odniesienia E. Sobczuk, Proces przemian przestrzennych Szczkarzowa i Krasnegostawu od średniowiecza do czasów nowożytnych, konferencja: Miasta Lubelszczyzny w średniowieczu i w okresie wczesnonowożytnym. Problemy i perspektywy badawcze, Lublin 2007.
  22. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Krasnystaw 2012, s. 126.
  23. Wróć do odniesienia F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Fundacja Pomocy Antyk, Komorów 1999.
  24. Wróć do odniesienia R. Kozyrski, Sejmik Szlachecki Ziemi Chełmskiej 1648–1717, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2006.
  25. Wróć do odniesienia K. Stołecki,dz. cyt., Puławy 2008, s. 165.
  26. Wróć do odniesienia Zob. Muzeum Regionalne w Krasnymstawie, www.muzemkrasnystaw.webd.pl [dostęp: 2015.03.31].
  27. Wróć do odniesienia E. Sobczuk, dz. cyt., 2000, s. 136–138.
  28. Wróć do odniesienia W. Czarnecki, Rozwój sieci parafialnej Kościoła Łacińskiego w Ziemi Chełmskiej do początku XVII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 2000, t. 48, z. 2, Historia, ss. 32, 33.
  29. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Puławy 2008, s. 49.
  30. Wróć do odniesienia Tamże, ss. 56, 57.
  31. Wróć do odniesienia S. Starowolski, Setnik pisarzy polskich, albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzy polskich, Warszawa 1970, s. 56–60.
  32. Wróć do odniesienia Zob. A. Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana, Ziemie Ruskie, Ruś Czerwona, t. 7, cz. 2, Warszawa 1903.
  33. Wróć do odniesienia M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Ossolineum, Wrocław 1986, s. 45–48.
  34. Wróć do odniesienia R. Kozyrski, Miasto i mieszczaństwo w dokumentach sejmiku Ziemi Chełmskiej 1648–1717, „Rocznik Chełmski” 2004, 10, s. 22–40.
  35. Wróć do odniesienia Zob. P. Krasny red., Sztuka dawnej Ziemi Chełmskiej i Województwa Bełskiego, Universitas, Kraków 1999.
  36. Wróć do odniesienia Zob. Emmanuel Henri Victurien de Noailles, Henri de Valois et la Pologne en 1572, Michael Levy Freres, Libraries Editeurs, Paris 1867.
  37. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Krasnystaw 2012, s. 126.
  38. Wróć do odniesienia Zob. J.U. Niemcewicz, Pamiętniki 1830–1831 roku, Kraków 1909.
  39. Wróć do odniesienia Zob. L. Sczaniecki, Pamiętnik Ludwika Sczanieckiego pułkownika wojsk polskich, z rękopisów wyd. Stanisław Sczaniecki, Poznań 1863.
  40. Wróć do odniesienia M. Bruchnalska, Ciche bohaterki: Udział kobiet w Powstaniu Styczniowym, z. 1, wyd. Towarzystwo św. Michała Archanioła, Piastowe 1932.
  41. Wróć do odniesienia Wiadomość o stanie cholery. Królestwo Polskie. Od czasu ukazania się epidemii, od 3 sierpnia do 11 grudnia 1848, „Tygodnik Lekarski” 1848, nr 50.
  42. Wróć do odniesienia „Rocznik Urzędowy Królestwa Polskiego na rok 1866”, druk Jana Jaworskiego, Warszawa 1866.
  43. Wróć do odniesienia J. Kulbaka, Gospodarka Krasnegostawu w latach 1866–1915, w: Miejskie społeczności lokalne w Lubelskiem 1795–1918, red. Albin Koprukowniak, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 2000.
  44. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Krasnystaw 2012, s. 126.
  45. Wróć do odniesienia R. Maleszyk, Cmentarze wojenne z okresu pierwszej wojny światowej na ziemi krasnostawskiej, t. 3, w: Zapiski Krasnostawskie I–III, praca zbiorowa, Norbertinum, Lublin 1994–1996, s. 64.
  46. Wróć do odniesienia R. Maleszyk red., Więzienie w Krasnymstawie i w Zamościu 1906–2006, Plianna, Krasnystaw 2006.
  47. Wróć do odniesienia E. Kołodziej, Komitety obywatelskie na Lubelszczyźnie i Podlasiu w latach 1914–1915, „Radzyński Rocznik Humanistyczny” 2002, s. 58–60.
  48. Wróć do odniesienia R. Maleszyk, Cmentarze wojenne..., Lublin 1994–1996, ss. 70, 71.
  49. Wróć do odniesienia A. Czuchryta, Przemysł rolno-spożywczy w województwie lubelskim w latach 1918–1939, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2008.
  50. Wróć do odniesienia J. Kulbaka, Gospodarka Krasnegostawu w latach 1866–1915, w: Miejskie społeczności lokalne w Lubelskiem 1795–1918, red. A. Koprukowniak, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 2000.
  51. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Krasnystaw 2012, s. 196.
  52. Wróć do odniesienia R. Maleszyk, Jak Austriacy obmierzyli Krasnystaw i jego okolice w latach 1801–1804, Nestor 2012, 1 (19), s. 5.
  53. Wróć do odniesienia R. Maleszyk red., Więzienie w Krasnymstawie..., Krasnystaw 2006.
  54. Wróć do odniesienia L. Wyszczelski, Niemen 1920, Bellona, Warszawa 2008.
  55. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Krasnystaw 2012, s. 202.
  56. Wróć do odniesienia www.wirtualnysztetl.pl, [dostęp: 2015.03.31].
  57. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Krasnystaw 2012, s. 207.
  58. Wróć do odniesienia W. Samecki, Centralny Okręg Przemysłowy 1936–1939, Ekonomia 3, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998.
  59. Wróć do odniesienia A.R. Sroka opr., Księga adresowa przemysłu, handlu i finansów, nakł. Ministerstwa Przemysłu i Handlu, Warszawa 1922.
  60. Wróć do odniesienia J. Czerwiński, Elektryfikacja Województwa Lubelskiego, „Przegląd Elektrotechniczny” 1937, R. 19, z. 8, s. 467.
  61. Wróć do odniesienia Zob. Z. Zagórowski, Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminariów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych, R. 2, Książnica Atlas, Warszawa–Lwów 1926.
  62. Wróć do odniesienia Krótka historia Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. Bartosza Głowackiego w Krasnymstawie, http://www.glowacki.p9.pl/48-szkola_dawniej.html [dostęp: 2015.03.31].
  63. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Krasnystaw 2012, s. 210–212.
  64. Wróć do odniesienia Żołnierze polscy polegli k. Krasnegostawu w 1920 i 1939 r., Lubelskie Towarzystwo Genealogiczne, www.ltg.pl [dostęp: 2015.03.31].
  65. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Puławy 2008, ss. 128, 129.
  66. Wróć do odniesienia Tamże, s. 129.
  67. Wróć do odniesienia Zob. R. Maleszyk red., Więzienie w Krasnymstawie i w Zamościu w latach 1906–2006, Krasnystaw 2006.
  68. Wróć do odniesienia Krasnystaw UB, http://gloria-vitae.pl/konkursinfo/zsp_zolkiewka/krasny.html [dostęp: 2015.03.31].
  69. Wróć do odniesienia Zob. Stacja kolejowa Krasnystaw, http://fotopolska.eu/27829,obiekt.html [dostęp: 2015.03.31].
  70. Wróć do odniesienia Komitet Miejski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Krasnymstawie (sygn. 227–233), Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Chełmie, www.szukajwarchiwach.pl [dostęp: 2015.03.31].
  71. Wróć do odniesienia Fermentownia Tytoniu Krasnystaw Sp. z o.o., www.ftk.pl [dostęp: 2015.03.31].
  72. Wróć do odniesienia Historia, www.krasnystaw.pl [dostęp: 2015.03.31].
  73. Wróć do odniesienia Krasnostawski Dom Kultury, www.kultura.krasnystaw.pl [dostęp: 2015.03.31].
  74. Wróć do odniesienia Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Rejestr zabytków nieruchomych. Województwo lubelskie, www.kobidz.pl [dostęp: 2015.03.31].
  75. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Puławy 2008, s. 169.
  76. Wróć do odniesienia Zob. S. Załęski TJ, Jezuici w Polsce, wydano drukiem i nakładem drukarni Władysława Ludwika Anczyca i SP., Kraków 1905.
  77. Wróć do odniesienia J.H. Cichosz i in., Krasnystaw wczoraj i dziś. Album, Krasnystaw 2006.
  78. Wróć do odniesienia T. Dzieńkowski, S. Gołub, Ratownicze badania archeologiczne zabudowy i umocnień obronnych Krasnegostawu w obrębie zespołu pojezuickiego. Opracowanie wyników badań, Chełm 2007. .
  79. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Puławy 2008r., s. 175–179.
  80. Wróć do odniesienia L. Grajewski, Nieistniejący zamek w Krasnymstawie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1/1988, s. 49–54.
  81. Wróć do odniesienia Tamże.
  82. Wróć do odniesienia K. Stołecki, dz. cyt., Puławy 2008, s. 179–184.
  83. Wróć do odniesienia Zamek w Krupem, http://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Krupem [dostęp: 2015.03.31].
  84. Wróć do odniesienia J. Cabaj, Z. Kazimierczuk, Krasnystaw i okolice, Zamość 2001, s. 67–72.
  85. Wróć do odniesienia Miejsca pamięci w powiecie krasnostawskim, http://gloria-vitae.pl/konkursinfo/II_lo/Lopiennik_zegar.htm [dostęp: 2015.03.31].
  86. Wróć do odniesienia Olszanka, http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/1786/Olszanka/ [dostęp: 2015.03.31].
  87. Wróć do odniesienia Stado Ogierów Białka, http://www.bialka.arabians.pl/ [dostęp: 2015.03.31].
  88. Wróć do odniesienia Siennica Różana, http://www.dwory.cal.pl/podstrony/siennica_rozana.php?wojew=lubelskie [dostęp: 2015.03.31].
  89. Wróć do odniesienia Wiatrak Koźlak, http://www.przyspieszenie.edukacyjne.fundacja.org.pl/?kat=48&page=6&config=&field=data&order=asc&filter=&akcja=view&id=605 [dostęp: 2015.03.31].
  90. Wróć do odniesienia Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, http://www.lgdkrasnystaw.pl/pliki/ewidencja_zabytkow/Krasnystaw.pdf [dostęp: 2015.03.31].
  91. Wróć do odniesienia Łopiennik Nadrzeczny, http://gloria-vitae.pl/konkursinfo/zsp_zolkiewka/lop_nad.html [dostęp: 2015.03.31].
  92. Wróć do odniesienia Krasnystaw, http://www.kirkuty.xip.pl/krasnystaw.htm [dostęp: 2015.03.31].
  93. Wróć do odniesienia Synagoga w Krasnymstawie, http://www.sztetl.org.pl/pl/article/krasnystaw/11,synagogi-domy-modlitwy-i-inne/4354,synagoga-w-krasnymstawie-ul-czysta-3-/ [dostęp: 2015.03.31].
  94. Wróć do odniesienia Parafia pw. św. Franciszka Ksawerego, Historia, http://www.franciszek-ksawery.org/historia.html [dostęp: 2015.03.31].
  95. Wróć do odniesienia Parafia pw. Trójcy Przenajświętszej w Krasnymstawie, Historia, http://krasnystaw-trojca.kuria.lublin.pl/historia.html [dostęp: 2015.03.31].
  96. Wróć do odniesienia E. Sobczuk, dz. cyt. Lublin 2007.
  97. Wróć do odniesienia S. Gołub, Wyniki badań i nadzorów w Krasnymstawie, w: Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. 1, Lublin 1996, s. 123–127.
  98. Wróć do odniesienia Ratownicze badania archeologiczne zabudowy i umocnień obronnych Krasnegostawu w obrębie zespołu pojezuickiego, Starostwo Powiatowe w Krasnymstawie, www.krasnystaw-powiat.pl [dostęp: 2015.03.31].
  99. Wróć do odniesienia T. Dzieńkowski, S. Gołub, Ratownicze badania archeologiczne zabudowy i umocnień obronnych Krasnegostawu w obrębie zespołu pojezuickiego. Opracowanie wyników badań w 2007 r., Krasnystaw, ul. J. Piłsudskiego 5, stan. 101, AZP 83-87/92, Grant Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Chełm 2007.
  100. Wróć do odniesienia Tamże.
  101. Wróć do odniesienia Muzeum Regionalne w Krasnymstawie, Zbiory Muzeum, http://krasnystaw-trojca.kuria.lublin.pl/historia.html [dostęp: 2015.03.31].
  102. Wróć do odniesienia Zob. Muzeum Lubelskie w Lublinie, www.muzeumlubelskie.pl [dostęp: 2015.03.31].
  103. Wróć do odniesienia Zob. Krasnostawski Dom Kultury, www.kultura.krasnystaw.pl [dostęp: 2015.03.31].
  104. Wróć do odniesienia Walory krajoznawcze i turystyczne powiatu, http://www.krasnystaw-powiat.pl/main.php?menu=turystyka&druk=1 [dostęp: 2015.03.31].
  105. Wróć do odniesienia Tamże.
  106. Wróć do odniesienia Żydzi, w: Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/4003295/zydzi.html [dostęp: 2015.03.31].
  107. Wróć do odniesienia P. Bęcal, Żydzi w Krasnymstawie, w: Zapiski krasnostawskie. Z przeszłości Krasnegostawu i okolic, red. P. Kardela, Lublin 1994, s. 39.
  108. Wróć do odniesienia Śladami Żydów Lubelszczyzny, opr. M. Kubiszyn, Lublin 2011, ss. 199, 200.
  109. Wróć do odniesienia Społeczność żydowska..., http://www.sztetl.org.pl/pl/article/krasnystaw/5,historia/?action=view&page=1 [dostęp: 2015.03.31].
  110. Wróć do odniesienia Ch. Zylberklang, Żółkiewka i okolice, Polacy i Żydzi, http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/Content/33742/text.pdf [dostęp: 2015.03.31].
  111. Wróć do odniesienia Śladami Żydów..., opr. M. Kubiszyn, Lublin 2011, ss. 200, 201.
  112. Wróć do odniesienia Holocaust Education&Archive Research Team, Krasnystaw, http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/kranystaw.html [dostęp: 2015.03.31].
  113. Wróć do odniesienia Społeczność żydowska..., http://www.sztetl.org.pl/pl/article/krasnystaw/5,historia/ [dostęp: 2015.03.31].
  114. Wróć do odniesienia T. Jaremek, Zagłada społeczności żydowskiej, http://www.gorzkow.eu/index.php/historia/22-historia/91-zaglada-spolecznosci-zydowskiej [dostęp: 2015.03.31].
  115. Wróć do odniesienia R. Kuwałek, Izbica. Opowieść o miejscu, http://fodz.pl/download/fodz_izbica_broszura_PL.pdf [dostęp: 2015.03.31].