Kraśnik - sztetł
Spis treści
[Zwiń]Historia Kraśnika
Początki Kraśnika sięgają prawdopodobnie przełomu XIII i XIV w. Dzięki korzystnemu położeniu przy szlaku handlowym łączącym Kraków z Kijowem, rozwijał się jako osada targowa. W 1377 r. dzięki staraniom podskarbiego wielkiego koronnego Dymitra z Goraja wieś otrzymała prawa miejskie magdeburskie z rąk króla Ludwika Węgierskiego. W 1405 r. na skutek koligacji małżeńskich Kraśnik przeszedł w ręce rodziny Tęczyńskich, którzy rozpoczęli jego rozbudowę i przyspieszyli rozwój ekonomiczny. W połowie XV w. miasto posiadało szkołę parafialną i największą bibliotekę na Lubelszczyźnie. W 1499 r. splądrowali i zniszczyli je Tatarzy, jednak dzięki wsparciu króla Zygmunta I szybko zostało odbudowane, a w XVI w. rozwijało się jako ważny ośrodek rzemieślniczy. W 1588 r. zostało po raz kolejny zniszczone przez Tatarów. W 1590 r. Kraśnik stał się częścią Ordynacji Zamoyskich. W 1648 r. Kozacy Chmielnickiego spalili miasto i wymordowali tutejszych Żydów. W 1655 r. miasteczko zniszczyła armia szwedzka, następnie wojska kozackie i siedmiogrodzkie. W 1878 r. Kraśnik stracił prawa miejskie, odzyskał je w 1918 r. W 1937 r. włączono go do Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP). We wrześniu 1939 r. był kilkakrotnie bombardowany, uległ znacznym zniszczeniom. W czasie wojny były tu obóz przejściowy dla Polaków (więźniów wywożono do obozu koncentracyjnego na Majdanku) i ośrodek konspiracji m.in. Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, Gwardii Ludowej i Armii Ludowej.
>>> czytaj więcej o historii Kraśnika
Żydzi w Kraśniku do 1918 r.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy w Kraśniku pojawili się pierwsi Żydzi. Mimo że do 1584 r. Kraśnik posiadał przywilej De non tolerandis Judaeis, z zachowanych dokumentów wynika, że Żydzi mieszkali w nim lub – co bardziej prawdopodobne – na jego przedmieściach co najmniej od początku lat trzydziestych XVI w. W latach 1530–1531 kraśniccy kupcy przewozili przez lubelską komorę celną jedwab i wosk, a w 1531 r. pochodzący z Kraśnika Mojżesz i Salomon utrzymywali kontakty handlowe z Gdańskiem. Z lat 1556, 1560 i 1573 pochodzą wzmianki o Żydach z Kraśnika, utrzymujących się z arendy młynów i stawów rybnych, będących właścicielami browarów i słodowni. Istniał tu już wówczas prawdopodobnie drewniany bejt ha‑ midrasz (lub niewielka synagoga).
W 1584 r. właściciel miasta książę Aleksander Słucki, nadał Żydom przywilej osiedlania się w Kraśniku, oficjalnie znosząc tym samym przywilej De non tolerandis Judaeis. Żydzi otrzymali też przywilej swobodnego handlu wszelkimi towarami, prawo produkcji i sprzedaży alkoholu, mogli posiadać domy i kramy przy rynku. W ostatniej ćwierci XVI w. do miasta zaczęli napływać, m.in. Żydzi z Zaklikowa, Urzędowa, Modliborzyc. Dzielnica żydowska rozwijała się w okolicach rynku, przy ówczesnych ulicach Lubelskiej i Żydowskiej oraz przy murach miejskich.
Co najmniej od 1593 r. przy ul. Żydowskiej istniała drewniana synagoga (w południowym narożniku rynku), przy wieży miejskiej – dom rabina, dom kantora i szpital (przytułek), co wskazuje, że była tu już wówczas gmina. Poza główną (gminną) mykwą w mieście istniały mykwy prywatne. Prawdopodobnie pod koniec XVI w. przy dzisiejszej ul. Podwalnej założono pierwszy cmentarz, choć jego istnienie potwierdzają dopiero źródła z 1625 r. Co najmniej od 1605 r. funkcjonowała ubojnia rytualna.
W 1631 r. kraśniccy Żydzi byli właścicielami ponad 30 domów, znajdujących się głównie przy rynku, a także przy ulicach Żydowskiej, Lubelskiej i w pobliżu murów miejskich. Głównym źródłem ich utrzymania były handel i rzemiosło, dzierżawa, wyrób i sprzedaż alkoholu. W 1637 r. Kraśnik częściowo spłonął w pożarze, a o podpalenie oskarżono tutejszego Żyda. Po tym wydarzeniu właściciel miasta Tomasz Zamoyski, prawdopodobnie na prośbę mieszczan, dekretem z 1637 r. zabronił Żydom odbudowania synagogi, spalonych domów i kramów przy rynku oraz polecił wytyczenie dla nich osobnego miejsca zamieszkania w pobliżu murów miejskich. Tam też w południowym kwartale, po przeciwnej stronie rynku w stosunku do kościoła parafialnego, wzniesiono murowaną synagogę, zwaną później Wielką. Zakaz nie był jednak w pełni respektowany, w odniesieniu do domów i kramów został uchylony w 1661 r. W połowie XVII w. społeczność żydowska została najprawdopodobniej wymordowana przez wojska Chmielnickiego. W zniszczonym na skutek najazdu Kozaków i Szwedów Kraśniku warunki życia znacznie się pogorszyły, a miasto się wyludniło.
W kolejnych latach, mimo gospodarczego upadku miasta, gmina żydowska odrodziła się. Na przełomie XVII i XVIII w. Żydzi zmonopolizowali handel bydłem, zbożem, artykułami spożywczymi i kolonialnymi, a także niektóre gałęzie rzemiosła (m.in. rzeźnictwo). Ważnym źródłem ich dochodów był wyszynk alkoholu. W 1740 r. otrzymali przywilej umożliwiający nieograniczone osiedlanie się i prowadzenie działalności gospodarczej na terenie miasta. Pod koniec XVIII w. byli właścicielami niemal wszystkich murowanych domów w centrum miasta, większości browarów i gorzelni, zdominowali handel piwem, winem, śledziami, tekstyliami i drewnem. Brali czynny udział w życiu społecznym i politycznym miasta, uczestniczyli m.in. w wyborach do magistratu.
O wielkości i znaczeniu miejscowej gminy świadczyć może m.in. fakt, że stale utrzymywała trzech przedstawicieli w lubelskiej prowincji Sejmu Czterech Ziem. W pierwszej ćwierci XIX w. Żydzi stanowili prawie połowę mieszkańców Kraśnika. Pod zarządem gminy znajdowały się synagoga, gminny bejt ha‑ midrasz, mykwa i szpital (przytułek). W latach 1823–1837 w pobliżu synagogi wzniesiono nowy, murowany gminny bejt ha‑ midrasz, w połowie stulecia wyremontowano mykwę, od 1861 r. zaś prowadzono remont spalonej synagogi i gminnego bejt ha‑midraszu.
W XIX w. Kraśnik stał się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. Swoje sztible mieli tu zwolennicy cadyka z Góry Kalwarii, cadyków z lubelskiego rodu Eigerów, cadyków z Modrzyc, Turzyska, Rozwadowa. W połowie XIX w. chasydzi podjęli próbę przejęcia władzy w kraśnickiej gminie. W 1867 r. na tym tle doszło w mieście do poważnych zamieszek. Pod koniec stulecia Żydzi, stanowiący ponad połowę mieszkańców miasta, byli właścicielami kilku zakładów przemysłowych, m.in.: młyna wodnego, wiatraka i cegielni. Na początku XX w. ważnym źródłem dochodów części żydowskich mieszkańców była budowa linii kolejowej i garnizonu.
Okres międzywojenny w Kraśniku
Gmina zubożała w wyniku strat poniesionych w I wojnie światowej. Tutejsi Żydzi otrzymywali pomoc materialną od Jointu. Duże wpływy wśród kraśnickich Żydów miały m.in. Organizacja Syjonistyczna, Mizrachi i Aguda, a od początku lat trzydziestych – także Bund. Wielu sympatyków w środowisku żydowskich robotników miały nielegalne organizacje komunistyczne, tworzące – wraz z Bundem – związki zawodowe. Pod zarządem gminy znajdowały się synagoga zwana Wielką, bejt ha‑ midrasz gminny, przytułek dla starców i kalek, szkoła typu Talmud‑Tora, mykwa i trzy cmentarze. W 1926 r. spłonęła mykwa, której odbudowa, ze względu na trudną sytuację finansową gminy, została przeprowadzona dopiero w 1936 r. Funkcjonowało co najmniej 17 prywatnych bejt ha‑ midraszy, liczne chedery, organizacje pomocowe, m.in. Gemilut Chesed, i instytucje prowadzące działalność kulturalno‑oświatową, m.in. utworzona w 1924 r. Biblioteka Żydowska im. I. L. Pereca i żydowskie kluby sportowe.
Holokaust w Kraśniku
Jesienią 1939 r. do Kraśnika przybyło ok. 800 żydowskich przesiedleńców m.in. z Łodzi i Krakowa. Część z nich została wysłana do obozów pracy w Białej Podlaskiej, Chełmie i Radomiu. 28 listopada 1939 r. w mieście powołano dwunastoosobowy Judenrat, którego przewodniczącym został pochodzący z Wilna lekarz Josef Szapiro. W marcu 1940 r. otworzono kuchnię dla ubogich, wydającą codziennie posiłki dla ok. 1200 osób. W 1940 r. przy ul. Lubelskiej, na terenie tzw. Benzynówki, funkcjonował obóz pracy dla kilkuset Żydów z Kraśnika i okolic, zatrudnianych przymusowo przy wykopach i montowaniu zbiorników na benzynę.
W sierpniu 1940 r. w kwartale pomiędzy ulicami Bóżniczą, Szkolną i Ogrodową, Niemcy utworzyli getto, do którego przesiedlili ok. 5500–6000 Żydów, w tym pochodzących z Annopola, Dzierzkowic, Urzędowa i Zakrzówka, a także grupę uchodźców z Janowa Lubelskiego. Na początku 1941 r. w getcie powołano Żydowską Samopomoc Społeczną, zbierającą fundusze i na inne sposoby wspierającą osoby najbiedniejsze w getcie. Pierwsza deportacja z getta odbyła się 12 kwietnia 1942 r. Około 2500 osób zostało wysłanych do obozu zagłady w Bełżcu. Kolejne transporty skierowano do Bełżca 18 października tego roku. Getto zostało zlikwidowane w listopadzie 1942 r. Kilkaset osób rozstrzelano na cmentarzu żydowskim przy ul. Szewskiej, kilkusetosobową grupę Żydów wysłano do obozu pracy w Kraśniku‑Budzyniu, ok. 200 żydowskich rzemieślników trafiło do obozu pracy „Synagoga”, mieszczącego się w budynkach zespołu bóżniczego, zaadaptowanych na warsztaty. Pozostałych Żydów przewieziono do getta w Zaklikowie, skąd później zostali wywiezieni do obozu w Bełżcu.
Na początku 1944 r. w obozie „Synagoga” działała zakonspirowana grupa przygotowująca ucieczkę więźniów, jednak spisek został wykryty przez Niemców, a jego inicjatorzy rozstrzelani. Po likwidacji obozu pracujący w nim Żydzi zostali skierowani do Annopola. Drugi, większy obóz dla Żydów, działający od jesieni 1942 r., znajdował się w fabrycznej dzielnicy Kraśnik‑Budzyń. Przebywali w nim m.in. Żydzi z Kraśnika, Bełżyc, Janowa Lubelskiego, a także z Austrii (Wiedeń) i Słowacji oraz ok. 1000 Żydów przywiezionych w 1943 r. z Warszawy po upadku powstania w tamtejszym getcie.
W styczniu 1943 r. z obozu uciekło 13 Żydów oraz 12 strażników ukraińskich. Do października 1943 r. obóz działał jako samodzielna placówka, należąca do Hermann Goering‑Werke, a od stycznia 1944 r. stał się podobozem Majdanka. Więźniowie byli zatrudnieni przy kopaniu rowów kanalizacyjnych i karczowaniu lasu, a także w zakładach Heinkla. Obóz w Budzyniu był jednym z dwóch obozów, które przetrwały akcję „Erntefest”. W kwietniu 1944 r. część Żydów z Budzynia przewieziono do obozu na Majdanku, zaś 22 lipca 1944 r. po likwidacji obozu wszyscy przebywający w nim więźniowie zostali przewiezieni do obozów w Płaszowie i Mauthausen.
Przy drodze Kraśnik‑Urzędów znajduje się tablica pamiątkowa ku czci zamordowanych w Budzyniu. W okolicach Kraśnika funkcjonowały także mniejsze obozy pracy dla Żydów, m.in. w Gościeradowie (pracowało w nim ok. 200 osób), Janiszowie (ok. 900 osób), Łysakowie (ok. 500 osób) i Rachowie (ok. 500–600 osób). W okolicach Kraśnika działało kilka żydowskich grup partyzanckich, m.in. grupa dowodzona przez Abrahama Brauna (pseud. Adolf) oraz jednostka o nazwie „Berek Joselewicz”, na której czele stał Edward Forst.
Po wojnie
W 1944 r. Komitet Żydowski w Kraśniku zarejestrował ok. 300 Żydów. 6 sierpnia 1944 r. polscy nacjonaliści zabili dwóch członków Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego, w kolejnych latach doszło do brutalnych napadów na Żydów. W 1946 r. na nowym cmentarzu pochowano szczątki ofiar egzekucji, ekshumowane na terenie Kraśnika i okolic. Wystawiono tu także pomnik ku czci zamordowanych i zgromadzono część macew rozproszonych na terenie miasta. Podjęto też próbę zabezpieczenia budynków zespołu synagogalnego. W 1947 r. większość Żydów opuściła Kraśnik, kilku mieszkało tu jeszcze do 1968 r.
Judaika w Kraśniku
Synagoga (nieistniejąca, lokalizacja nieznana)
Nie wiadomo dokładnie, kiedy w Kraśniku zbudowano pierwszą synagogę. Choć najstarsze zachowane wzmianki poświadczające istnienie obiektu pochodzą z 1593 r., można przypuszczać, że wzniesiono ją nieco wcześniej. Był to drewniany budynek, usytuowany przy ul. Żydowskiej, w pobliżu południowego narożnika rynku. Synagoga spłonęła w czasie wielkiego pożaru miasta w 1637 r.
Wielka Synagoga (ul. Bóżniczna 6a)
Okazała, murowana synagoga, zwana Dużą lub Wielką, została wzniesiona przed 1654 r. Ze względu na zakaz (wydany przez Tomasza Zamoyskiego) odbudowy w pierwotnym miejscu jej poprzedniczki– nową synagogę wzniesiono nieco na południe od rynku, w pobliżu murów miejskich. Był to budynek z cegły i kamienia, w stylu barokowym, orientowany, na planie zbliżonym do kwadratu, dwukondygnacyjny, nakryty czterospadowym dachem łamanym polskim. W czasie przebudowy, przeprowadzonej w XVIII w. od północnej strony sali męskiej dobudowano dwukondygnacyjny babiniec. W latach 1823–1857 zlikwidowano znajdującą się od zachodu parterową przybudówkę. W 1861 r. synagoga spłonęła. W trakcie jej odbudowy w 1875 r., drewniane pozorne sklepienie kolebkowe nad salą modlitw zastąpiono sklepieniem zwierciadlanym, dodano też drugą kondygnację nad przedsionkiem, na której znajdował się dodatkowy trzeci babiniec. Synagoga została zdewastowana w czasie II wojny światowej– zaadaptowano ją na warsztaty obozu pracy. Po wojnie budynek przebudowano i przeznaczono na magazyny i warsztaty spółdzielni rzemieślniczej. Opuszczony po 1980 r., ulegał dewastacji. W 1989 r. podjęto prace renowacyjne, lecz nie zostały ukończone. Z pierwotnej synagogi zachowały się jedynie sala modlitw z wnęką pod aron ha‑kodesz i częściowo polichromie na ścianie wschodniej. Przedstawiają one tablice dekalogu na tle nieba i podwieszonej kotary, postacie lwa i lamparta (po bokach), u dołu widoki Jerozolimy, na ścianie południowej orła, kosz z pierwocinami plonów, symbole 12 pokoleń Izraela i znaki zodiaku (niemal nieczytelne), w przedsionku męskim zaś pozostałości tablic z tekstami modlitw. We wrześniu 2005 r. synagoga została przekazana Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, która zabezpieczyła budynek i uporządkowała teren wokół niego. Zaplanowano rewitalizację całego kompleksu synagogalnego oraz utworzenie w nim ośrodka kulturalno‑edukacyjnego, będącego elementem „Szlaku chasydzkiego”. W budynku mają znaleźć swoją siedzibę lokalne instytucje kultury, powstaną w nim sala koncertowo‑konferencyjna i sala warsztatowa.
Gminny bejt ha‑midrasz (ul. Bóżniczna 6)
W pobliżu WielkiejSynagogi, nieco na północ, znajdujesię gminny bejt ha‑midrasz, wybudowany w latach 1823–1837 na miejscu wcześniejszego, drewnianego.W 1861 r. murowany budynek zostałw znacznym stopniu zniszczonyprzez pożar, wkrótce go odbudowano.Do budynku wzniesionego naplanie prostokąta, przekrytego czterospadowymdachem, mieszczącego jednokondygnacyjną salę męską, od strony zachodniej przylegała przybudówka, w przyziemiu której znajdowałsię przedsionek, na piętrze zaś –babiniec. W czasie II wojny światowejbudynek został zaadaptowany przezNiemców na potrzeby obozu pracy.W 1948 r. bóżnica została częściowo odremontowana. Była użytkowanajako magazyn, następnie – punktskupu. W 1966 r. budynek ponownieprzebudowano; zamurowanowówczas część okien. W latachosiemdziesiątych rozpoczęto renowację budynku, jednak prace zostałyprzerwane. Z pierwotnego wyposażeniazachowały się okazałe, murowaneobramienie aron ha‑kodeszu,oprawa bimy (zespolona z czterofilarową podporą sklepienia) w formie baldachimu tworzonego przez cztery wolnostojące kolumny połączone archiwoltami. Pierwotna, bogata dekoracja malarska ścian i stropu – zachowana fragmentarycznie – została zniszczona w czasie demontażu stropu i zdjęta wraz z tynkiem. Wewnątrz synagogi przechowywanych jest kilkanaście macew z drugiego cmentarza. Od 2005 r. budynek znajduje się pod opieką Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Po planowanym remoncie mają się w nim znaleźć nowoczesna biblioteka multimedialna i czytelnia.
Mykwa (ul. Bagno)
Niedaleko kompleksu synagogalnego (ok. 100 m od Wielkiej Synagogi) znajduje się budynek dawnej mykwy. Jego właścicielem jest osoba prywatna.
Stary cmentarz (ul. Podwalna)
Pierwszy cmentarz został założony prawdopodobnie w XVI w. na północny wschód od rynku (pierwotnie poza granicami miasta) i użytkowany do drugiej połowy XVII w. W 1940 r. Niemcy zdewastowali cmentarz, a pochodzącymi z niego macewami
utwardzono ul. Wesołą. Na części nekropolii wzniesiono budynki mieszkalne, posadzono sad owocowy i ogród warzywny. W ogródkach i na prywatnych posesjach znaleźć można macewy pochodzące z XVII w.
Drugi cmentarz (ul. Strażacka)
Kolejny cmentarz został założony prawdopodobnie w drugiej połowie lub pod koniec XVII w., po rekonstytuowaniu się kraśnickiej gminy wyznaniowej. Znajdował się na południowy wschód od miasta, za ówczesną dzielnicą żydowską, między obecnymi ulicami Strażacką a Ogrodową. Nekropolia została zdewastowana przez Niemców w czasie II wojny światowej. W latach siedemdziesiątych w jej miejscu utworzono skwer. Pochodzące z cmentarza fragmenty macew z XVIII i początków XIXw., odnalezione podczas prac ziemnych prowadzonych przy ul. Bóżniczej, tymczasowo przechowywane są w budynku bejt ha‑ midraszu.
Nowy cmentarz (ul. Szewska)
Powstał zapewne ok. 1840 r. na przedmieściu Góry, w odległości ok. 500 m od rynku. Nekropolia była co najmniej dwukrotnie powiększana, a po przyłączeniu ostatniej części (w 1881 r.) zaczęto stosować pojęcia „stary” i „nowy” cmentarz, odnoszące się faktycznie do starszej i nowszej jego części. W kwietniu i listopadzie 1942 r. Niemcy rozstrzelali na nim ok. 470 Żydów. Cmentarz został zniszczony przez Niemców w latach II wojny światowej, a proces dewastacji trwał także po wojnie. Macewy były wykorzystywane do celów budowlanych, np. utwardzania dróg. W 1946 r. ocaleni Żydzi kraśniccy uporządkowali cmentarz, pochowali na nim ofiary egzekucji, których ciała ekshumowano na terenie miasta i w jego okolicach oraz postawili pomnik ku czci pomordowanych. Zgromadzili także część macew, które jednak po 1947 r. zostały rozkradzione. Do dziś zachowało się na nim kilkanaście przewróconych macew i kilkaset fragmentów rozbitych nagrobków. Betonowa płyta przy pomniku zabezpiecza zbiorowe mogiły ofiar.
Tablica pamiątkowa (ul. Urzędowska 10)
W ścianę budynku Szkoły Podstawowej nr 2 w Kraśniku z inicjatywy dyrekcji szkoły wmurowano tablicę pamiątkową w językach polskim i żydowskim, poświęconą żydowskim uczniom i nauczycielom szkoły, zamordowanym przez hitlerowców w latach 1939–1944. Tablica została ufundowana przez Fundację Rodziny Nissenbaumów w kwietniu 1990 r.
Opracowała: Marta Kubiszyn
Artykuł jest fragmentem opracowania: Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011