Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Kościół pw. św. Eliasza Proroka w Lublinie

Zbudowany w latach 30. i 40. XVIII wieku okazały późnobarokowy zespół klasztorny karmelitów trzewiczkowych położony jest na wzgórzu na północny wschód od lubelskiego Starego Miasta, po drugiej stronie doliny Czechówki.

Kościół św. Eliasza Proroka w Lublinie. Fasada.
Kościół św. Eliasza Proroka w Lublinie. Fasada. (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zespół klasztorny karmelitów trzewiczkowych położony jest na północ od centrum Lublina, przy ulicy Biernackiego 5.

FunkcjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół pełni funkcje sakralne jako świątynia zakonna karmelitów trzewiczkowych, zamieszkujących położony w pobliżu nowy budynek klasztorny. W dawnym klasztorze mieszczą się obecnie niektóre oddziały szpitala wojewódzkiego.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Karmelici trzewiczkowi próbowali osiąść w Lublinie od lat 20. XVII wieku, jednak ich zamiarom opór stawiali obecni już w mieście karmelici bosi. W 1651 roku karmelici dostali od Andrzeja i Stanisława Borkowskich grunt zwany Borkowszczyzną. W 1661 roku karmelici trzewiczkowi weszli w porozumienie z karmelitami bosymi pod warunkiem, że ci pierwsi pobudują się w miejscu odległym od centrum miasta. W 1677 roku nowo wybrany prowincjał, o. Eliasz Szablowski, dzięki układom rodzinnym zawarł porozumienie z Trybunałem Królewskim i otrzymał zgodę na budowę klasztoru. Aby nie wznosić go w obrębie murów miejskich prowincjał wybrał posiadłość darowaną przez Tomasza Kazimierskiego, znajdującą się na przedmieściu Czwartek, sąsiadującą z dzielnicą żydowską. Rok 1680 można uznać za datę fundacji klasztoru karmelitów trzewiczkowych. W kilka dni została wystawiona drewniana kaplica, po niej zaś drewniany klasztor. Księgi prowincji zakonu potwierdzają fakt fundacji klasztoru w Lublinie dokładnie 21 czerwca 1681 roku.

W następnych latach karmelici zabiegali o powiększenie fundacji i budowę nowych budynków z trwałego materiału. W 1728 roku podstoli kijowski Ludwik Jezierski darował im dobra Kierzków i Sarnów, zaś jego syn, Hiacynt, generał adiutant artylerii koronnej, wspomógł karmelitów finansowo. Zapewne po tych wydarzeniach odpowiednio uposażeni zakonnicy rozpoczęli budowę murowanych budynków.

Nie jest znana data rozpoczęcia budowy kościoła, ze źródeł klasztornych wynika, że w 1740 roku był on w budowie. Być może zasadnicze prace budowlane ukończono w 1742 roku (datę tę umieszczono na dzwonnicy). Część prac budowlanych prowadzono jeszcze w latach 50. XVIII stulecia: wiadomo, że w 1755 roku przeor klasztoru został usunięty ze stanowiska przez kapitułę zakonu ze względu na bliżej nieokreślone „trudności w budowie lubelskiej”. Konsekracja kościoła św. Eliasza Proroka została dokonana dopiero w 1784 roku przez biskupa sufragana lubelskiego Jana Kantego Lenczewskiego.

W 1810 roku klasztor z kościołem został przejęty przez karmelitów bosych. W 1835 roku przeszedł w ręce bonifratrów, którzy umieścili w budynkach klasztornych szpital. Przebudową klasztoru na cele szpitalne kierował w 1839 roku architekt Ferdynand Konotkiewicz. Po kasacie bonifratrów w 1864 roku opiekę nad szpitalem przejęły szarytki, które pozostały tam do 1969 roku, z przerwą w latach 1893–1905.

Około 1910 roku rozbudowano zespół o nowe budynki szpitalne: dwa obiekty administracyjne i budynek dezynfekcyjny. W 1969 roku do kościoła powrócili karmelici trzewiczkowi, którzy w kolejnych latach wybudowali w pobliżu nowy budynek klasztorny.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1680 – fundacja klasztoru karmelitów trzewiczkowych, budowa drewnianej kaplicy i klasztoru;
przed 1740, po 1755 – budowa klasztoru i murowanej świątyni według projektu Pawła Antoniego Fontany;
1810–1835 – klasztor przejmują karmelici bosi;
1835 – klasztor przechodzi w ręce bonifratrów;
1839 – przebudowa klasztoru na szpital;
1864 – kasata bonifratrów, przybycie szarytek;
1893–1905 – kościół pustoszeje, po czym znowu wracają szarytki;
do 1969 roku – kościołem opiekują się księża diecezjalni;
1969 – powrót karmelitów trzewiczkowych do kościoła św. Eliasza.

ArchitekciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Paweł Antoni Fontana, Ferdynand Konotkiewicz

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Późny barok.

Opis budynkówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Późnobarokowy kościół zaliczany jest do grupy obiektów powstałych w kręgu działalności Pawła Antoniego Fontany, architekta magnackiej rodziny Sanguszków. Artysta realizował w swoich budowlach najlepsze wzory austriacko-włoskiej architektury. Projektowany przez Fontanę kościół na planie zbliżonej do okręgu elipsy, wykazuje pokrewieństwo z tzw. grupą lubartowską: wznoszonych na planach owalnych późnobarokowych kościołów tegoż architekta (świątynie w Lubartowie, Włodawie i Chełmie).

Rozplanowanie zespołu klasztornego, złożonego z położonego centralnie kościoła stanowiącego dominantę układu i otaczających go z trzech stron skrzydeł klasztornych, wywodzi się z kręgu włoskiej architektury przełomu XVII i XVIII wieku.

Układ przestrzenny lubelskiego kościoła i klasztoru karmelitów trzewiczkowych jest najpewniej wzorowany na projektach kościoła św. Ignacego Loyoli autorstwa Carlo Maderny i jego naśladownictw, takich jak bazylika Superga w Turynie, autorstwa Filippa Juvarry. Z tym ostatnim dziełem wiąże się też lokalizacja lubelskiego zespołu względem miasta, zbliżona do efektownej turyńskiej kompozycji. Oba zespoły położone są w podobny sposób, na wzgórzach poza historycznym obszarem miast i w obu w podobny sposób dominantą kompozycji w widoku od strony miasta jest przykrycie nawy kościoła (w Turynie kopuła, w Lublinie wysoki stożek) oraz wieża nad jednym ze skrzydeł klasztoru. W turyńskim pierwowzorze, jak i w zależnych od niego obiektach w Europie, znajdują się dwie wieże, symetrycznie akcentujące główny element kompozycji, jakim jest osadzona na tamburze kopuła. W lubelskim klasztorze wieża jest jedna i jest sprawą dyskusyjną, czy pierwotnie planowano wzniesienie dwóch symetrycznych, z których zachodnia nie została wykonana, czy też od początku planowano wzniesienie tylko jednej, ważniejszej ze względów kompozycyjnych wieży wschodniej, widocznej od strony miasta.

Fasada kościoła jest dwukondygnacyjna, jednoosiowa. Dolne partie po bokach flankują toskańskie pilastry. Ze szczytu spływają woluty dopełnione oknem z łukiem odcinkowym. Portal jest prostokątny, nad nim widać także prostokątne okno. Do prawej strony kościoła przylega dwukondygnacyjna wieża-dzwonnica, opilastrowana w narożach, podzielona poziomo gzymsami. W górnej kondygnacji wieża posiada prześwity arkadowe, a zwieńczona jest niską kondygnacją, artykułowaną charakterystycznymi dla Pawła Antoniego Fontany wygiętymi pilastrami oraz prostym, czteropołaciowym daszkiem, zapewne wtórnym.

Kościół zbudowano na planie elipsy wkomponowanej w trójskrzydłowy klasztor, z przylegającym od północy prezbiterium na planie prostokąta, zamkniętym półkolistą absydą.

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sklepienie przekrywające główną nawę kościoła ma kształt zbliżony do spłaszczonej kopuły złożonej z wąskiego przęsła sklepienia kolebkowego oraz dwóch konch z lunetami. Prezbiterium sklepione jest prostą kolebką z lunetami. Do nawy przylegają cztery kaplice na planie okręgów. Na osi poprzecznej nawy znajduje się przęsło podpierające kolebkę sklepienia, za którym znajdują się otwarte oknami w kierunku kaplic małe empory, dostępne z korytarzy klasztoru (z jednej z nich dostępna jest ambona). Całość wnętrza nawy artykułowana jest kolumnami korynckimi częściowo wtopionymi w ściany. Prezbiterium ma artykulację złożoną z toskańskich pilastrów. Ściany wnętrz kaplic artykułowane są pilastrami toskańskimi.

Bardzo ciekawy i wartościowy jest rzeźbiarski wystrój wnętrza świątyni. W prezbiterium zwraca uwagę ołtarz główny, którego architekturę tworzą głównie kolumny dźwigające pofalowany gzyms. Górna kondygnacja, niezwykle bogato zdobiona, posiada płaskorzeźbiony wóz proroka Eliasza. Obok siedzą św. Piotr i św. Paweł. Na samej górze widać elipsę wypełnioną malowaną sceną Nawiedzenia Maryi. W niszy środkowej ołtarza, od momentu powrotu karmelitów, znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Po bokach dwie osiemnastowieczne rzeźby z charakterystycznymi tiarami obok stóp, obrazują postacie następców św. Piotra z czasów wczesnochrześcijańskich. Jest tam papież św. Telesfor, który jako biskup Rzymu, w I połowie II wieku poniósł śmierć męczeńską. Z drugiej strony ołtarza stoi inna rzeźba papieża – Sykstusa I lub Dionizego. Po II wojnie światowej nieco odnowiono ołtarz oraz wykonano nowe tabernakulum z figurą św. Eliasza.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Kowalczyk J., Architektura sakralna między Wisłą a Bugiem w okresie późnego baroku, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. VI, Między wschodem a zachodem, cz. III, Kultura artystyczna, red. T. Chrzanowski, Lublin 1992.
  • Skrabski J., Paolo Fontana. Nadworny architekt Sanguszków, Tarnów 2007.
  • Kochanowska I. [red.], Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, t. 22, Województwo lubelskie.
  • Zwierzchowski R., Porządki architektoniczne w grupie późnobarokowych kościołów Lubelszczyzny na planie eliptyczno-ośmiobocznym, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku, t. 2, red. A. Maśliński, Lublin 1993.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Słowa kluczowe