Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Kościół pw. św. Ducha w Lublinie

Historia nieruchomości zlokalizowanej w Lublinie przy ulicy Krakowskie Przedmieście 1.

Kościół św. Ducha w Lublinie
Kościół św. Ducha w Lublinie (Autor: Zętar, Joanna (1975- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół pw. św. Ducha usytuowany jest w śródmieściu Lublina przy ulicy Krakowskie Przedmieście 1. Znajduje się w kwartale zabudowy ograniczonej ulicami: Krakowskie Przedmieście, Świętoduska, Przystankowa i Lubartowska. Budynek usytuowany jest w zwartej zabudowie.

FunkcjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół pw. św. Ducha początkowo był świątynią przyszpitalną. Następnie zarząd nad budynkiem sprawowali księża diecezjalni. Obecnie pełni on funkcję kościoła rektoralnego, w którym mieści się siedziba Centrum Duszpasterstwa Młodzieży.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1419 – ukończenie budowy kościoła;
1421 – erekcja kościoła dokonana przez biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca;
1508 – przekazanie w dzierżawę dóbr kościelnych i szpitalnych Mikołajowi Czudle;
1510 – wydanie przez Jana z Kowar dekretu przekazującego zarząd nad kościołem i szpitalem rajcom lubelskim;
1550 – upadek dochodów przeznaczonych dla beneficjum i szpitala;
1575 – pierwszy pożar kościoła;
1602 – drugi pożar świątyni;
1608 – budowa kaplicy św. Stanisława Kostki;
1610 – odebranie kościoła i szpitala karmelitom bosym;
1621 – erygowanie Bractwa Literackiego;
1642 – ukazanie się krwawych łez na obrazie Matki Boskiej z Dzieciątkiem uczniowi Jakubowi Leńczowskiemu;
1647 – przejęcie zarządu nad kościołem i szpitalem przez prepozytów;
1678 – fundacja kaplicy Matki Boskiej przez Stefana Czarnieckiego;
1733 – trzeci pożar kościoła i szpitala;
1739 – przebudowa świątyni;
1740 – początek działalności Bractwa Imienia Maryi;
1782 – przeniesienie cudownego obrazu do ołtarza głównego;
1799 – początek uroczystego odsłaniania cudownego obrazu;
1846 – dodanie neogotyckiego zwieńczenia;
1858 – zburzenie budynków szpitalnych i Bramy Świętoduskiej;
1866 – zniesienie prepozytury;
1874 – początek działalności Bractwa Serca Maryi;
1911 – kradzież koron zdobiących wizerunek Maryi z Dzieciątkiem w ołtarzu głównym;
1913 – rekoronacja obrazu;
1917 – remont kościoła;
1925 – remont elewacji;
1928 – przebicie drzwi z kruchty do kaplicy św. Antoniego;
1929 – wykonanie polichromii w prezbiterium;
1936 – remont elewacji;
1939 – bombardowanie Lublina i uszkodzenie przez kulę samolotową wizerunku Maryi w kościele;
1946 – odnowa elewacji;
1964 – remont elewacji;
1967 – wpis do rejestru zabytków;
1971 – wymiana stolarki okiennej;
1972–1984 – renowacja wnętrz;
1984–1986 – malowanie świątyni;
1986 – przebudowa instalacji elektrycznej i grzewczej;
1987–1991 – renowacja ołtarzy i ławek w kościele;
1989 – 75. rocznica rekoronacji Obrazu Najświętszej Maryi Panny;
1992 – 350. rocznica ukazania się na obrazie Matki Bożej krwawych łez.

Historia budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół pw. św. Ducha został wybudowany w 1419 roku wraz z budynkiem szpitalnym. Istnieje przypuszczenie, że mógł być zbudowany na miejscu istniejącego tu wcześniej drewnianego kościółka. Budynki zostały usytuowane poza obrębem murów miejskich, ale znalazły się przy trakcie prowadzącym do Krakowa. Dziesiątego marca 1421 roku biskup krakowski Wojciech Jastrzębiec dokonał erekcji świątyni oraz wyznaczył prepozyta. Na prośbę mieszczan lubelskich prepozytem został ks. Stanisław syn Mikołaja, który był zarządcą budowanego kościoła. Biskup krakowski polecił również prepozytowi sparowanie opieki nad ubogimi i kalekami znajdującymi się w szpitalu. Pierwotnie kościół był budowlą jednonawową zbudowaną w stylu gotyckim. Przez liczne przebudowy i rozbudowy zatracił swój początkowy charakter.

Świątynia była nękana pożarami (koniec XV wieku, początek XVI wieku, II połowa XVI wieku), z których została odbudowana. Ponadto uposażano ją w dobra. W kościele przybywało ołtarzy, kaplic, obrazów i figur, jakie fundowali prepozyci oraz bogaci mieszczanie lubelscy.

Przez cały XV wiek beneficjum się rozwijało. Tak było do 1508 roku, kiedy to ks. Piotr z Opoczna mając zbyt wiele uposażeń, przekazał w dzierżawę dobra kościelne i szpitalne Mikołajowi Czudle – obywatelowi lubelskiemu. Wówczas w zarządzie nad szpitalem i kościołem zapanował nieład i chaos. Spowodowało to, że na prośbę burmistrza i rajców w Lublinie biskup krakowski Jan z Konar 19 grudnia 1510 roku wydał w Iłży nowy przywilej. Dotyczył on przekazania zarządu nad kościołem i szpitalem mieszczanom oraz rajcom lubelskim.

W II połowie XV wieku zaczęły zmniejszać się dochody przeznaczone na kościół i szpital, co doprowadziło do ruiny stanu materialnego. Swej pierwotnej świętości kościół ani szpital nie odzyskały przez wieki. Przyczyniły się również do tego pożary w 1575 i 1602 roku. Po drugim pożarze zniszczenia kościoła były tak duże, że odrestaurowano tylko prezbiterium, zaś resztę pozostawiono w ruinie. Dopiero w 1608 roku wzniesiono nową kaplicę św. Stanisława, którą ufundował rajca lubelski Stanisław Licheński. Jego kosztem przebudowano także prezbiterium, nad którym wzniesiono elipsoidalną kopułę. Przy przebudowie prawdopodobnie brał udział murator lubelski Jan Cangerle, któremu przypisywano dekorację stiukową w prezbiterium oraz w podłuczach arkad łączących kaplicę z nawą główną.

W I połowie XVII wieku beneficjum świętoduskie zaczęło podupadać, toteż rajcy lubelscy chcąc ratować kościół i szpital, sprowadzili w to miejsce oo. karmelitów. Wtedy rozebrano część szpitala, a zakon wystawił na jego miejsce swoje zabudowania. Jednak oo. karmelici nie byli dobrymi zarządcami tego beneficjum, toteż odstąpili od kościoła św. Ducha, wystawiając sobie nieopodal swój klasztor. Prepozytura szpitalna straciła wtedy wiele gruntów na rzecz zakonu.

W 1621 roku zostało erygowane Bractwo Literackie przez biskupa krakowskiego – Marcina Szyszkowskiego. Miało ono za zadanie wspierać księdza podczas nabożeństw oraz organizować wspólne modlitwy, a także opiekować się chorymi. Ponadto działało również Bractwo Imienia Maryi od 1740 roku, które przypominało się we wszystkie maryjne święta. Oprócz niego w kościele św. Ducha działało od 1874 roku Bractwo Serca Maryi przeniesione z kościoła ojców kapucynów. 

Osiemnastego lipca 1642 roku miało miejsce w kościele cudowne wydarzenie. Wówczas to uczeń Jakub Lenczowski modląc się przed egzaminem, ujrzał łzy na obrazie Matki Boskiej. Przez kilka następnych dni obraz miał płakać krwawymi łzami. Obraz uznano za cudowny voce populi, czyli z rozgłosu, lecz nie z dekretu papieskiego. Matka Boska Świętoduska była znana z cudownych łask, przybywali tu bowiem prosząc o wstawiennictwo m.in. Piotr Skarga, królowa Marysieńka Sobieska, Marianna Kościuszkowa, a także mieszczanie lubelscy i okoliczni pielgrzymi. Sława obrazu znajdującego się w Lublinie oraz prośba świeckich i duchownych skierowana do biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, przyczyniła się do wydania zezwolenia na przeniesienie obrazu z bocznej kaplicy do głównego ołtarza w 1782 roku. Od 1799 roku rozpoczęto odsłanianie cudownego obrazu, któremu towarzyszył śpiew i specjalne modlitwy. Z cudownym obrazem związane są także dwa inne obrazy z lat 1672 i 1673, wiszące obecnie po dwóch stronach prezbiterium kościoła. Na pierwszym utrwalono cud obrazu maryjnego, zaś na drugim przedstawiono proces inkwizycji wspomnianego cudu. W tym miejscu należy jeszcze wspomnieć, że podczas powstania kościuszkowskiego na cele narodowe zostały przekazane z kościoła św. Ducha sukienka, wota, kielichy i monstrancja. Następnie w 1799 roku na potrzeby skarbu państwa przekazano srebrną sukienkę.

W 1647 roku zarząd nad kościołem i szpitalem z powrotem powrócił do prepozytów. Następnie w 1678 roku dostawiono od strony północnej kaplicę Matki Boskiej, którą ufundował pisarz polny koronny Stefan Czarniecki. Kaplica stała się później drugą nawą kościoła. Dalsze przekształcenia kościoła miały miejsce po kolejnym pożarze w 1733 roku. W trakcie odbudowy podwyższono mury zewnętrzne, nawę główną oraz wieżę. Dodano wówczas barokowy szczyt o faliście wygiętych gzymsach. Podwyższono także wieżę oraz w 1739 roku połączono nawę główną z bocznymi poprzez wycięcie arkad. W II połowie XVIII i w I połowie XIX wieku kościół był gruntownie remontowany. W 1846 roku budowla otrzymała neogotyckie zwieńczenie. Z kolei około 1858 roku zostały zburzone ostatnie budynki szpitalne i Brama Świętoduska.

W 1866 roku zniesiono prepozyturę i kościół przeszedł na rzecz skarbu państwa. Chwilowo był bez zarządu księdza. W końcu począł nim kierować stały wikariusz, czyli rektor kościoła. Pierwszym rektorem był ks. Jaworski, profesor seminarium diecezjalnego.

W 1911 roku w świątyni dokonano świętokradztwa. Zabrano wówczas srebrną koronę wysadzaną cennymi kamieniami. Dwa lata później rekoronacji dokonał biskup Franciszek Jaczewski. W 1917 roku przeprowadzono kolejny remont budynku, w wyniku którego przemurowano filary pomiędzy nawą główną i boczną od strony północnej. Następnie w latach 1917, 1925 i 1936 miały miejsce remonty elewacji. W 1928 roku do kaplicy św. Antoniego zostały przebite drzwi z kruchty według projektu Jerzego Siennickiego, zaś rok później po raz kolejny przeprowadzono remont wnętrza i wykonano polichromię w prezbiterium według projektu Celestyna Miklasińskiego.

We wrześniu 1939 roku w czasie bombardowania Lublina, kula samolotowa uszkodziła jeden z wizerunków Maryi, ale nie naruszyła wówczas murów świątyni. Zaraz po wojnie, w 1946 roku odnowiono elewację kościoła poprzez otynkowanie ścian i uzupełnienie uszkodzonych tynków. W 1964 roku ponownie wyremontowano elewację. Wówczas położono nową warstwę tynków oraz przełożono dachówkę. W 1967 roku kościół został wpisany do rejestru zabytków. W 1971 roku wymieniono stolarkę okienną, z kolei w latach 1972–1984 dokonano renowacji wewnątrz kościoła. Wtedy zmieniono pokrycie dachu na blachę miedzianą oraz obłożono cokół wykładziną z piaskowca. W latach 1984–1986 pomalowano wnętrze kościoła, a także przebudowano instalację elektryczną i grzewczą. Następnie w latach 1987–1991 przeprowadzono renowację ołtarzy i ławek. W 1989 roku była obchodzona 75. rocznica rekoronacji obrazu Najświętszej Maryi Panny, zaś trzy lata później odbyły się uroczystości 350. rocznicy ukazania się na obrazie Matki Boskiej krwawych łez.

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Renesans lubelski z elementami barokowymi.

Opis budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół jest bazyliką trójnawową, z prezbiterium węższym od nawy głównej. Po obu stronach prezbiterium są dwie prostokątne zakrystie. Prezbiterium jest nakryte kopułą i zwieńczone latarnią.

Fasada świątyni poprzedzona jest kruchtą z wieżą od strony południowej. Dolna część elewacji wieży i fasady jest zasłonięta kamienicą Krakowskie Przedmieście 1–3, jednak widoczna część fasady jest jednokondygnacyjna i flankowana parami lizen. Okno prostokątne jest zamknięte pełnym łukiem i obramione profilowaną ramą. Elewacja posiada rozbudowany gzyms koronujący, zaś całość jest zwieńczona szczytem o falistym wykroju.

Elewacja korpusu nawowego jest czteroosiowa, umieszczona na cokole. Południowe przęsło nawy bocznej zostało silnie cofnięte w stosunku do elewacji. Elewacja nawy ma podział lizenowo-ramowy ujmujący wszystkie przęsła. Wyjątek stanowi południowa elewacja, która jest trzykondygnacyjna i rozczłonkowana oknami zamkniętymi pełnymi łukami. Skrajne przęsło południowe jest rozczłonkowane dwoma oknami, tj. okrągłym w dolnej i prostokątnym w górnej kondygnacji. Ponad dachem nawy bocznej znajduje się elewacja nawy głównej rozczłonkowana lizenami, pomiędzy którymi są umieszczone okna, zamknięte odcinkami łuku. Całość elewacji jest zwieńczona rozbudowanym gzymsem koronującym.

Zakrystia zasłania dolną część elewacji prezbiterium. Elewacja zakrystii jest jednokondygnacyjna, dwuosiowa i umieszczona na cokole. Narożnik wschodni został lekko zaokrąglony. Z kolei przęsła są flankowane parami pilastrów, okna zamknięte są pełnymi łukami i umieszczone w profilowanych ramach. Elewację zakrystii wieńczy rozbudowany gzyms koronujący. Ponad dachem zakrystii widoczna jest elewacja prezbiterium, która posiada okno zamknięte pełnymi łukami i umieszczone w profilowanych ramach. Ponadto elewację tę wieńczy gzyms przeciągnięty z elewacji korpusu nawowego. Latarnia wieńcząca dach prezbiterium posiada elewację rozczłonkowaną oknami, które są zamknięte odcinkami łuku i niszami, a także oddzielone lizenami. Całość jest zwieńczona gzymsem, a ponad nim wykonano cebulasty dach.

Elewacja wieży jest czterokondygnacyjna, umieszczona na cokole przeciągniętym z korpusu nawowego. Kondygnacje są oddzielone gzymsami kordonowymi. W pierwszej i drugiej kondygnacji elewacje są boniowane. W pierwszej kondygnacji znajduje się portal z wejściem zamkniętym odcinkiem łuku. Ponadto jest flankowany pilastrami i zwieńczony profilowanym szczytem. Natomiast w drugiej kondygnacji znajduje się okno zamknięte łukiem pełnym i umieszczone w profilowanej ramie. Z kolei w trzeciej kondygnacji jest małe kwadratowe okienko znajdujące się w górnej części elewacji, a także obramione profilowaną ramą. Czwarta kondygnacja została wykonana na wzór ślepej arkady i zwieńczono ją profilowanym szczytem. W tej elewacji jest wąskie, wysokie okno zamknięte pełnym łukiem, a ponad nim mieści się małe okrągłe okienko.

Elewacja zachodnia, północna i wschodnia wieży wygląda identycznie jak południowa, z tym że w elewacji zachodniej oraz północnej dwie dolne kondygnacje są zasłonięte przez kamienice przy ul. Krakowskie Przedmieście 1–3 i kruchtę. Elewację wschodnią wieży zasłania nawa boczna.

Elewacja północna kościoła wykonana jest podobnie do elewacji południowej, z tym że ta elewacja nie posiada dekoracji lizenowo-ramowej. Elewacja prezbiterium i zakrystii została zasłonięta przybudówką. Z kolei elewacja kruchty jest lekko cofnięta względem korpusu nawowego.

Elewacja zachodnia korpusu nawowego jest ślepa, z dekoracją lizenowo-ramową i gzymsami przeciągniętymi z elewacji północnej i południowej. Ponadto całość jest zwieńczona szczytem ze sterczyną o wyciągniętych bokach.  

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wnętrze kościoła jest podzielone na nawy arkadami filarowymi. Nawę główną od prezbiterium oddziela łuk tęczowy. Ściany prezbiterium wieńczy profilowany gzyms, ponad którym znajduje się eliptyczna kopuła ze stiukową dekoracją. W nawie głównej umieszczono filary z kompozytowymi pilastrami. Pilastry o bazach attyckich podtrzymują pełne belkowanie. Gierowane są partią pilastrów i zwieńczone sklepieniem krzyżowym.

W nawach bocznych zdwojone pilastry dźwigają belkowanie tak samo jak w nawie głównej. Sklepienie w prezbiterium, nawie głównej i bocznej jest ozdobione sztukateriami w stylu tzw. renesansu lubelskiego. W nawie głównej w zachodnim przęśle znajduje się murowany chór muzyczny, umieszczony na niskiej arkadzie z parapetem i ozdobionej dekoracją płycinową.

OtoczenieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kościół pw. św. Ducha sąsiaduje z gmachem ratusza znajdującym się przy placu Władysława Łokietka i z kamienicą przy ul. Krakowskie Przedmieście 1–3.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta miasta Lublina 1809–1874, sygn. 2333, 2336.
  • Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta miasta Lublina 1874–1915, sygn. 7059.
  • Archiwum Diecezjalne w Lublinie, sygn. A/259: K. Boniewski, Opis Historyczny Diecezji Lubelskiej, Lublin 1845.
  • Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie, Zbiory Specjalne, sygn. 2029: Monografia Lublina, napisał W.K. Zieliński, t. 2, cz. 1, Warszawa 1887.
  • Chmielak J., Kościół Św. Ducha w Lublinie, „Gazeta wyborcza” 1992, [dodatek Weekend], nr 9.
  • Czerepińska J., Kościół pw. Św. Ducha. Krakowskie Przedmieście 1. Rozpoznanie historyczne i wytyczne konserwatorskie, Lublin 1992, sygn. 2012.
  • Górnicz M., Kościół Św. Ducha w Lublinie [praca magisterska], Lublin 1956, maszynopis w posiadaniu Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie.
  • Karta ewidencyjna zabytków, maszynopis w archiwum WUOZ w Lublinie.
  • Majewski K., Kościół pw. św. Ducha, [w:] Studium do planu szczegółowego śródmieścia Lublina, Lublin 1969.
  • Ronikerowa M., Ilustrowany przewodnik po Lublinie, Warszawa 1901.
  • Wereżyński G., Kościół i dawny szpital Św. Ducha, „Gazeta Lubelska” 1886, nr 133.
  • Zieliński W.K., Kościół Św. Ducha w Lublinie, „Kalendarz Lubelski” 1881.

Powiązane artykuły

Powiązane miejsca

Powiązane wydarzenia

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe