Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Kaplice przy bazylice pw. św. Stanisława w Lublinie

Historia kościoła i klasztoru dominikanów wiąże się z przechowywaną tam przez wieki relikwią Drzewa Krzyża Świętego. Zdaniem Jana Długosza relikwia została przywieziona do Lublina w 1333 roku, według innej wersji po 1400 roku. Dla jej przechowywania budowano przy kościele kolejne kaplice.

Ulica Złota w Lublinie
Ulica Złota w Lublinie (Autor: nieznany)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Kaplica FirlejowskaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kaplicę wzniesiono w latach 1615–1622 z fundacji Henryka Firleja, bpa łuckiego, następnie płockiego, późniejszego prymasa. W 1630 roku ukończono stiukową dekorację kaplicy. Projektantem i budowniczym był zapewne Jan Wolff, rzeźbiarz, murator i sztukator zatrudniany przez Firlejów i Zamoyskich.
 
Celem powstania kaplicy była chęć zapewnienia odpowiedniej oprawy dla przechowywanej w lubelskim kościele relikwii Krzyża Świętego, a zarazem stworzenie grobowej kaplicy dla dwóch antenatów fundatora: pradziada Mikołaja i dziada Piotra, których nagrobek, wykonany kilkadziesiąt lat wcześniej, umieszczono w południowej ścianie kaplicy.
 
Kaplica zamyka nawę południową kościoła i zarazem przylega do południowej ściany prezbiterium. Budowla wzniesiona na planie kwadratu, o zaokrąglonych narożach wewnętrznych, przekryta kopułą z latarnią. Elewacje wewnętrzne opięte w narożnikach parami smukłych, wysokich pilastrów korynckich o żłobkowanych trzonach, na wysokich piedestałach.
 
Sklepienie i wnętrze latarni pokryte jest sztukateriami przypisywanymi Janowi Wolffowi, składającymi się z listwowej osnowy, w której rozmieszczono dekoracyjne plakiety.
 
Wczesnobarokowy ołtarz w kaplicy mieści obecnie relikwiarz z partykułą Drzewa Krzyża Świętego.

Kaplica Matki Bożej Opieki (Ossolińskich)Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kaplicę Matki Bożej Opieki lub Matki Bożej Trybunalskiej (Ossolińskich) wybudowano w 1624 roku na przedłużeniu północnej nawy kościoła dominikanów. Przedsionek stanowi wcześniejsza gotycka kaplica wzniesiona około 1420 roku w celu pomieszczenia relikwii Krzyża Świętego.

Kaplicę ufundowała Katarzyna Ossolińska. Budowla ma rzut kwadratu z narożnymi pilastrami, zwieńczona jest kopułą wypełnioną dekoracją sztukateryjną w typie tzw. renesansu lubelskiego. Ołtarz kaplicy pochodzi z II połowy XVII wieku. Znajduje się w nim obraz Matki Boskiej Opiekunki Zakonu (Matki Bożej Trybunalskiej) z podobnego okresu. Do 1886 roku obraz umieszczony był w krużgankach klasztornych. W górnej części ołtarza znajduje się obraz Matki Bożej ze św. Dominikiem. Powyżej ołtarz flankują rzeźby św. Antonina z Florencji i Alberta Wielkiego.

Kaplica TyszkiewiczówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1645 roku wojewoda kijowski, Janusz Tyszkiewicz zaczął budowę kaplicy na przedłużeniu prezbiterium kościoła. Kaplica, oddzielona ołtarzem, stanowiła wówczas (i obecnie) chór zakonny.

Głównym architektem kaplicy był murator lubelski Jan Cangerle. Budowę ukończono w 1658 roku, dzięki wsparciu siostry fundatora oraz kasztelana sandomierskiego Stanisława Witowskiego, dobroczyńcy dominikanów w Wysokim Kole nad Wisłą, na południe od Kozienic.

Kaplica stanowi zwarty i jednorodnie przemyślany zespół architektoniczno-malarsko-rzeźbiarski, osnuty treściowo wokół mającej tam być przechowywanej relikwii Krzyża Świętego. Została wzniesiona na planie prostokąta, na wysokości tamburu kopuły przechodzącego w spłaszczony sześciobok. Kopuła, pokryta stiukami Jana Baptysty Falconiego, jest zbudowana na planie owalu. Pracowali z nim także malarze Krzysztof Herman i Tomasz Muszyński, których obrazy i freski funkcjonują obok obrazów Albina Kuncewicza. Na sklepieniu znalazło się monumentalne malowidło przedstawiające Sąd Ostateczny, przypisywane Muszyńskiemu lub Hermanowi.

Kaplice przy nawach bocznych kościoła dominikanówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W latach 50. i 60. XVII wieku dobudowano do naw bocznych kościoła sześć kaplic, po trzy od południa i od północy.
 
Kaplica Pszonków znajduje się od strony południowej, przy wschodnim przęśle południowej nawy.
 
Środkowa od południa to kaplica św. Katarzyny. W ołtarzu z 1756 roku umieszczono obraz św. Tomasza z Akwinu. Po bokach ustawiono postacie doktorów Kościoła: Augustyna, Grzegorza, Hieronima i Ambrożego. W zwieńczeniu znajduje się rzeźba przedstawiająca św. Tomasza z Akwinu. Na przeciwległej ścianie obraz z początku XVII wieku ukazujący odwrót wojsk Bohdana Chmielnickiego spod Lublina.
 
Kaplica św. Marii Magdaleny (Szaniawskich) znajduje się po południowej stronie kościoła i przylega do jego zachodniej ściany. W rokokowym ołtarzu znajduje się obraz Marii Magdaleny z II połowy XVII wieku. Po obu stronach ołtarza stoją rzeźby św. Marty i św. Łazarza. W kaplicy naprzeciw ołtarza znajduje się obraz przedstawiający pożar Lublina w 1719 roku, namalowany około 1740 roku. Obraz ten jest jednym z najważniejszych źródeł ikonograficznych przedstawiających Lublin w XVIII wieku. Miasto ukazane jest w widoku od północy.
 
Kaplica Przemienienia Pańskiego (Hulewiczów) stoi przy nawie północnej, przy zachodnim przęśle. W nastawie znajduje się obraz Przemienia Pańskiego. Powyżej obraz św. Józefa z Dzieciątkiem (II połowa XVIII wieku), w zwieńczeniu postać Chrystusa Zmartwychwstałego. Ołtarz flankują rzeźby św. Barbary i Eliasza.
 
Kaplica Pana Jezusa (Korczmińskich) znajduje się przy środkowym przęśle nawy północnej. W rokokowym ołtarzu z lat 60. XVIII wieku znajduje się renesansowo-barkowy krucyfiks. Obok krzyża figury Matki Bożej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty z XVIII wieku.
 
Kaplica św. Stanisława przylega do nawy północnej przy jej wschodnim przęśle. W rokokowym ołtarzu znajduje się obraz św. Stanisława pochodzący z początku XVII wieku. Flankują go rzeźby św. Stanisława i króla Bolesława Śmiałego.
 
W następnym wieku dobudowano kolejne kaplice. W 1728 roku po północnej stronie prezbiterium wzniesiono kaplicę św. Andrzeja, nazwaną potem kaplicą Matki Boskiej Ruszelskiej (fundacji Andrzeja Jełowickiego), zaś rok później w jej sąsiedztwie wzniesiono kaplicę Niepokalanego Poczęcia NMP (tzw. kaplicę Paryską).
 
Kaplica Paryska została ufundowana w 1728 roku przez Eleonorę Annę z Rzewuskich Krasicką. Została wzniesiona na planie prostokąta zamkniętego półkoliście, z ołtarzem od północy. Niewielkie salowe wnętrze zawiera właściwie pełny program kościoła. Od południa, nad wejściem, znajduje się odrębny chór muzyczny. Wnętrze kaplicy artykułowane jest korynckimi pilastrami. Sklepienie kolebkowe, pokryte malowidłami ukazującymi Ducha Świętego, Boga Ojca oraz sceny związane z Krzyżem Świętym: przekazanie relikwii Krzyża Dominikowi i Tomaszowi przez Matkę Bożą, a także dominikanom lubelskim przez biskupa Andrzeja. Osiemnastowieczny ołtarz w kaplicy zawiera obraz z 1838 roku autorstwa Feliksa Pęczarskiego. Z kaplicy tej skradziono w 1991 roku relikwię Drzewa Krzyża Świętego.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Eustachiewicz J., Fresk w kaplicy św. Krzyża przy kościele oo. Dominikanów w Lublinie, „Roczniki Humanistyczne”, t. IV, z. 4, 1957; Prace z Historii Sztuki, Lublin 1958. 
  • Gapski H. [red.], Dominikanie w Lublinie, Lublin 2006.
  • Kapeć W., Historia bazyliki i klasztoru oo. dominikanów w Lublinie, online: http://www.lublin.dominikanie.pl/dziedzictwo_historia.html, dostęp: 9.02.2012.
  • Kamiński S., Drzewo Krzyża świętego w Kościele Św. Stanisława, Lublin 1917.
  • Kowalczyk J., Architektoniczno-rzeźbiarskie dzieło Falconiego w Lublinie (Kaplica Św. Krzyża przy kościele Dominikanów), „Biuletyn Historii Sztuki” 24 (1962), nr 1.
  • Kurzej M., Jan Wolff. Monografia architekta w świetle analizy prefabrykowanych elementów dekoracji sztukatorskich, Kraków 2009.
  • Łoziński J., Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520–1620, Warszawa 1973.
  • Majewski K., Wzorek J., Z badań nad rozwojem architektury w Lublinie w I połowie XVII wieku, „Rocznik Lubelski”, nr 13 (1970).
  • Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980.
  • Michalczuk S., Sąd Ostateczny Tomasza Muszyńskiego w kościele Dominikanów w Lublinie, „Roczniki Humanistyczne”, nr 13 (1963), z. 4.
  • Tatarkiewicz W., O pewnej grupie kościołów polskich z początku XVII w., Kraków 1926.
  • Wadowski J.A., Kościoły lubelskie na podstawie źródeł archiwalnych, Lublin 1907.
  • Wojciechowski L., Drzewo przenajszlachetniejsze, Lublin 2003.
  • Wzorek J., Drzewo Krzyża Świętego. Kościół OO. Dominikanów, Lublin 1991.