Kalendarium lubelskich Żydów – najważniejsze fakty
Wydarzenia związane z życiem lubelskiej społeczności żydowskiej.
Spis treści
[Zwiń]XIV w.
1336 – nie potwierdzony przekaz, że król polski Kazimierz Wielki zezwolił Żydom na osiedlenie się na przedmieściu Lublina – w Piaskach
XV w.
1475 – w mieście osiedlił się rabin Jakub z Trydentu
XVI w.
1518 – Szalom Szachna założył w Lublinie jesziwę; z tego samego roku pochodzą najstarsze potwierdzenia przywileju de non tolerandis Judaeis
1523 – Król Zygmunt I przyznał Żydom mieszkającym obok Zamku Lubelskiego prawa, jakie posiadali inni Żydzi w Polsce, szczególnie we Lwowie. Z wnioskiem o ich przyznanie wystąpił starosta lubelski Jan z Pilczy, twierdząc, że Żydzi lubelscy spełniają w mieście ważną i pożyteczną rolę
1532 – naczelnym rabinem Lublina został mianowany Szalom Szachna, który wraz z rabinem krakowskim Mojżeszem Fiszlem zarządzał Małopolską
1541– na cmentarzu żydowskim został pochowany Jakub Kopelman ha Levi – jest to najstarszy zachowany nagrobek na starym cmentarzu
1547 – Ukazały się pierwsze modlitewniki i książki hebrajskie drukowane w Lublinie, a w 1550 r. król Zygmunt August wydał zezwolenie na uruchomienie żydowskich drukarni dwóm Żydom: Josefowi i Eliezerowi
1567 – Na podstawie przywileju króla zbudowano w Lublinie wielką synagogę Maharszala, którą na cześć rabina Szlomy Lurii nazwano Maharszalszul
1580 – na mocy przywileju króla Stefana Batorego powstał Waad Arba Aracot (Sejm Czterech Ziem), organ samorządu żydowskiego; obrady odbywały się najczęściej w Lublinie (ostatni w 1725 r.). Sejm odegrał wielką rolę w życiu społeczno-kulturalnym Żydów w Polsce
1598 – pierwszy rytualny proces w Lublinie. Lubelski Trybunał Królewski skazał na karę śmierci czterech Żydów za „zamordowanie chłopca katolickiego” w miasteczku Łosice (siedleckie)
XVII w.
1638 (1641) – Na mocy przywileju króla Władysława IV zbudowano synagogę Kotlarszul (synagoga Kotlarzy), została ona wzniesiona przez Cwi Doktorowicza przy ul. Szerokiej 20
1655 – Podpalenie dzielnicy żydowskiej przez Moskali. Podzamcze padło łupem wojsk kozacko-moskiewskich, zginęło ok. 2 tyś. żydowskich mieszkańców miasta.
1672 – Najazd Tatarów na Lublin, którzy całkowicie zniszczyli i obrabowali dzielnicę żydowską
1682 – ostatnie posiedzenie Sejmu Czterech Ziem – Waad Arba Aracot w Lublinie
1696 – Krol Jan III Sobieski zezwolił Żydom na prowadzenie handlu bez ograniczeń zarówno w mieście jak i wokół Lublina; akt ten został potwierdzony przez króla Augusta II w 1698 r.
XVIII w.
1702 – Pożar Miasta Żydowskiego
1786 – powstała ulica Nowa (dawna część ulicy Lubartowskiej) w Lublinie, przy której Żydzi mieli swoje sklepy z ubraniami
1790–1800 – w tej dekadzie Jaakow Icchak ha-Lewi Horowitz „Widzący”, osiadł na Wieniawie, a następnie przeniósł się do Lublina i zamieszkał przy ul. Szerokiej
XIX w.
1815 – zmarł Jaakow Icchak ha-Lewi Horowic (Widzący z Lublina), pochowany został na starym cmentarzu żydowskim
1829 – epidemia cholery zdziesiątkowała żydowskich mieszkańców miasta; w związku z tym i wskutek rosnącej liczby mieszkańców powstał nowy cmentarz żydowski, pierwsze pochówki miały tam miejsce rok później
1851 – otwarto wielki plac targowy przy ulicy Świętoduskiej, który przetrwał do końca lat 20. naszego stulecia. Obecnie nosi nazwę Plac Ofiar Getta
1856 – w katastrofie budowlanej uległy zniszczeniu synagogi Maharszala i Maharama
1859 – oficjalnie rozpoczęła działalność pierwsza żydowska szkoła elementarna w Lublinie
1862 – Reforma Wielopolskiego umożliwiła Żydom zamieszkiwanie w Lublinie i wzięcie udziału w wyborach do Rady Miejskiej
1870 – Gmina Żydowska zakupiła budynek przy ul. Grodzkiej, gdzie powstał sierociniec dla dzieci żydowskich. Kuratorem sierocińca był Józef Goldsztern. W marcu 1942 r., podczas likwidacji getta na Podzamczu, dzieci wraz z personelem zostały zamordowane przez hitlerowców
1887 – otwarto Szpital Gminy Wyznaniowej Żydów
1897 – otwarcie pierwszej prywatnej żydowskiej szkoły średniej Nusyma Rajchtensztajna
XX w.
1903 – powstanie Koła Socjalistycznego Powszechnego Związku Robotniczego Bund
1908 – powstało towarzystwo kulturalne w celu krzewienia literatury pięknej i pieśni żydowskiej pod nazwą Hazomir
1910 – zorganizowano towarzystwo dla upowszechniania języka i kultury żydowsko-hebrajskiej pod nazwą Chowewej Sfos Ewer (Miłośnicy Języka Przeszłego)
1916 – powstały pierwsze w Lublinie dwie szkoły średnie – gimnazja: męskie kierowane przez Szymona Szpera i żeńskie kierowane przez Różę Szperową, po śmierci Szymona (1919) Szperowa utworzyła gimnazjum koedukacyjne, które przetrwało do 1932 roku.; Przedmieście Wieniawa włączono do Gminy Żydowskiej w Lublinie. Wieniawa dysponowała zabytkową synagogą i cmentarzem. Ukazał się polskojęzyczny tygodnik społeczno-kulturalny „Myśl Żydowska”
1917 – otwarcie Żydowskiej Biblioteki Publicznej w Lublinie
1918 – w Lublinie ukazał się dziennik w języku jidysz "Lubliner Tugblat” (Dziennik Lubelski). Redakcja mieściła się przy ul. Królewskiej 12, a pierwszym redaktorem został Szlomo Baruch Nisenbaum
1924 – Położono kamień węgielny pod budowę gmachu uczelni Jeszywas Chachmej Lublin (Uczelnia Mędrców Lublina) (22.05.1924 r.); w uroczystości brało udział około 20 000 osób
1930 – uroczyste otwarcie Jeszywas Chachmej Lublin, rektorem i jednocześnie rabinem Lublina został uczony talmudysta Majer Szapiro, który był przez wiele lat był posłem na sejm z ramienia partii Agudas Israel
1933 – śmierć rabina Majera Szapiry
1936 – Gmina Żydowska uchwaliła rezolucję protestującą przeciwko wprowadzeniu w polskich uniwersytetach gett ławkowych dla Żydów. Rozpoczęcie budowy Domu Ludowego im. Icchaka L. Pereca przy ul. Czwartek
Druga wojna światowa
1939 – Lublin zamieszkiwało ponad 120 000 obywateli, w tym ponad 42 000 Żydów
18.09.1939 Niemcy wkraczają do Lublina. 9 XI SS usunęła wszystkich Żydów z Krakowskiego Przedmieścia i przyległych ulic (500 rodzin), dając im na opuszczenie mieszkań 10 minut. Przeprowadzono spis Żydów, wprowadzono obowiązek noszenia białej opaski z gwiazdą Dawida na prawym rękawie ubrania. Rozpoczęły się łapanki. Niemcy wprowadzili się do żydowskich mieszkań, niszczyli i rabowali ich mienie,
na ulicy Lipowej utworzono obóz dla jeńców żydowskich
1940 – Niemcy mianowali w Lublinie Radę Żydowską – Judenrat – z prezesem Henrykiem Bekkerem i dwoma wiceprezesami Salomonem Kestenbergem i adwokatem Markiem Altenem. Członków judenratu było 10. Wszystkie synagogi i domy modlitwy zamknięto
1941 – Utworzono w Lublinie getto na Podzamczu obejmujące dzielnicę żydowską z następującymi ulicami: Lubartowska po stronie nieparzystej, Kowalska, Szeroka, Cyrulicza, Zamkowa, Nadstawna, Krawiecka, Podzamcze, Czwartek i Jateczna
1941 – Niemcy utworzyli na przedmieściach Lublina obóz koncentracyjny Majdanek
1942 – W marcu tego roku rozpoczęto likwidację getta w Lublinie, uznawaną za początek akcji "Reinhardt". Każdego dnia wywożono blisko 1500 Żydów. W krótkim okresie czasu Niemcy wywieźli przeszło 30 000 Żydów do obozu zagłady w Bełżcu. Pozostałych Żydów – 4000 osób przewieziono w kwietniu do getta na Majdanie Tatarskim, skąd jesienią (listopad 1943) podczas akcji "Erntefest" ("Dożynki") wszystkich zamordowano w obozie na Majdanku
1942 – Niemcy przystąpili do wyburzania budynków dzielnicy żydowskiej, gdzie było getto
1943 – Majdanek, Poniatowa i Trawniki to obozy na obszarze Lubelszczyzny. W Poniatowej i Trawnikach były obozy pracy, obóz koncentracyjny na Majdanku stał się obozem zagłady. W listopadzie 1943 r. w ciągu jednego dnia zamordowano w obozie na Majdanku 18 400 osób, w ciągu następnych kilku dni w Poniatowej 15 000 i w Trawnikach 10 000. W tym krótkim czasie zamordowano ponad 42 000 Żydów. Hitlerowcy nazwali tę akcję akcją "Dożynki"
22.07.1944 – wyzwolenie Lublina. Pozostali przy życiu Żydzi lubelscy wracali z różnych stron do rodzinnego miasta. W drugiej połowie tego roku powstała Żydowska Komisja Historyczna w Lublinie, której zadaniem było zbadanie historii Żydów w Polsce w okresie okupacji hitlerowskiej
Okres powojenny
1947 – Żydowski Komitet Ziomków Lubelskich zorganizował zjazd Żydów – byłych mieszkańców Lublina
1963 – Między ulicą Świętoduską a Nową na byłym placu targowym, obecnie nazwanym Placem Ofiar Getta – postawiono pomnik poświęcony pomordowanym Żydom z Lublina
1968–1969 – Okres największej emigracji Żydów z Polski Ludowej. Opuściło wówczas Polskę wiele tysięcy obywateli pochodzenia żydowskiego. W Lublinie pozostała jedynie niewielka grupa Żydów (około 25 osób), w tym nie było 10 mężczyzn, co nie pozwalało na spełnienie wymogów religijnych tzw. minjan, obowiązującego przy modlitwach w bożnicy i na pogrzebach
1984 – Telewizja Polska nakręciła film pt. „W każdej garstce popiołu...” w którym Symcha Wajs przedstawił kilka fragmentów z życia i działalności Żydów lubelskich w okresie międzywojennym
1985 – 55. rocznica otwarcia uczelni rabinackiej Jeszywas Chachmej Lublin, wmurowanie tablicy pamiątkowej na ścianie budynku Collegium Maius przy ul. Lubartowskiej, gdzie do 1939 r. mieściła się uczelnia
1989 – Decyzją Urzędu Wojewódzkiego powstało (18.01.1989) Towarzystwo Opieki nad Pamiątkami Kultury Żydowskiej w Lublinie. Wydano książkę Róży Fiszman Sznajdman „Mój Lublin”
1990 – Uroczystość sześćdziesięciolecia otwarcia Jeszywas Chachmej Lublin; na uroczystość przybył z Izraela bratanek rabina Szapiry – Dow Szapira, były student uczelni w latach 30.
1994 – Od 14 do 16 grudnia odbyła się sesja naukowa pt. „Żydzi lubelscy” zorganizowana przez Towarzystwo Opieki na d Pamiątkami Kultury Żydowskiej w Lublinie, Muzeum Lubelskie na Zamku oraz Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Sesja poświęcona kulturze żydowskiej
1995 – Lubelski Koncert Pieśni Żydowskich w języku jidysz – Katherina Muether, Urlich George
1996 – Sesja "Brama Pamięci – Miasto żydowskie"
1997 – Pierwsza polska prezentacja prac Symche Nornberga w Lublinie – obrazy i akwarele
1998 – otwarcie wystawy "Wielka Księga Miasta", przypomnienie żydowskiej społeczności Lublina
1999 – Prezentacja instalacji artystycznej "Schirne – Świątynia Pokoju" upamiętniającej 55. rocznicę wyzwolenia obozu koncentracyjnego na Majdanku; Mini sesja – debata "Spotkanie z mesjanizmem i mistyką żydowską"
2000 – Misterium Jedna Ziemia – Dwie Świątynie na Starym Mieście, Misterium "Dzień Pięciu Modlitw"
na Majdanku
2002 – Misterium Światła i Ciemności, 60. rocznica likwidacji lubelskiego getta
2003 – Chanuka – Święto Świateł. Spotkanie świąteczne w budynku dawnej Jesziwas Chachmej Lublin
2004 – W Lublinie mieszkało kilkadziesiąt osób pochodzenia żydowskiego; Talila, Ben Zimet i le Yiddisch Orchestra Koncert – wspomnienia o przedwojennym świecie Żydów w języku francuskim i w jidysz; Purim – Święto Losów – Spotkanie świąteczne zorganizowane w Jesziwas Chachmej wspólnie z Towarzystwem Społeczno Kulturalnym Żydów; Wizyta Davida Pelega– ambasadora Izraela w Polsce; Symboliczny Szabas w Jesziwas Chachmej Lublin Uroczystość zorganizowana wraz z Warszawską Gminą Żydowską
17.03.2005 – Uroczyste obchody XI Sijum HASZAS w Jesziwie z udziałem chasydów z Ameryki, Europy Zachodniej i Wschodniej. Transmisja internetowa wydarzeń w Lublinie podczas uroczystości w Nowym Jorku
2006 – Międzynarodowa Konferencja Naukowa "Żydzi w Lublinie. Żydzi we Lwowie. Miejsca – Pamięć – Współczesność"
2008 – Pamięć Sprawiedliwych – Pamięć Światła. Misterium społeczno-artystyczne upamiętniające Żydów lubelskich i ratujących ich w czasie II wojny światowej Polaków
17.03.2012 – Misterium Ocalone Losy. W przestrzeni Ośrodka zostało przygotowanych kilkadziesiąt miejsc, w których ocaleni z Zagłady lubelscy Żydzi oraz ich potomkowie opowiadali młodym mieszkańcom Lublina – uczniom liceów, swoje historie.
17.03.2012 – 70. rocznica likwidacji getta na Podzamczu. Odtworzenie nagrań utworów „Brygada śmierci” oraz "Kadisz. Łódzkim Abramkom, którzy chcieli żyć. Polakom, którzy ratowali Żydów" Krzysztofa Pendereckiego w obecności Kompozytora.
04–08.08.2013 – Seminarium Teaching about the Holocaust at Memorial Sites. Seminar for Yad Vashem European Seminar Graduates.
05.11.2013 – Misterium Ocalone Losy. W Misterium wzięli udział Świadkowie Historii – mieszkańcy miasta pamiętający okres niemieckiej okupacji i Zagładę ludności żydowskiej. To oni przekazali pamięć o tamtych wydarzeniach lubelskim licealistom.
2017 – otwarcie Szlaku Pamięci Lublin. Pamięć Zagłady
.
Literatura
Wajs K., Wajs S., Fakty i wydarzenia z życia lubelskich Żydów, Lublin 1997.
Jerozolima Królestwa Polskiego. Opowieść o żydowskim Lublinie, Lublin 2008.