Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Kalendarium lubelskich Żydów – najważniejsze fakty

Wydarzenia związane z życiem lubelskiej społeczności żydowskiej. 

 

Zestawienie procentowe ludności żydowskiej względem ogółu mieszkańców Lublina. Infografika
Zestawienie procentowe ludności żydowskiej względem ogółu mieszkańców Lublina. Infografika (Autor: Studio Format)

Spis treści

[RozwińZwiń]

XIV w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1336 – nie potwierdzony przekaz, że król polski Kazimierz Wielki zezwolił Żydom na osiedlenie się na przedmieściu Lublina – w Piaskach

XV w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1475 – w mieście osiedlił się rabin Jakub z Trydentu

XVI w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1518 Szalom Szachna założył w Lublinie jesziwę; z tego samego roku pochodzą najstarsze potwierdzenia przywileju de non tolerandis Judaeis

1523 – Król Zygmunt I przyznał Żydom mieszkającym obok Zamku Lubelskiego prawa, jakie posiadali inni Żydzi w Polsce, szczególnie we Lwowie. Z wnioskiem o ich przyznanie wystąpił starosta lubelski Jan z Pilczy, twierdząc, że Żydzi lubelscy spełniają w mieście ważną i pożyteczną rolę

1532 – naczelnym rabinem Lublina został mianowany Szalom Szachna, który wraz z rabinem krakowskim Mojżeszem Fiszlem zarządzał Małopolską

1541– na cmentarzu żydowskim został pochowany Jakub Kopelman ha Levi – jest to najstarszy zachowany nagrobek na starym cmentarzu

1547 – Ukazały się pierwsze modlitewniki i książki hebrajskie drukowane w Lublinie, a w 1550 r. król Zygmunt August wydał zezwolenie na uruchomienie żydowskich drukarni dwóm Żydom: Josefowi i Eliezerowi

1567 – Na podstawie przywileju króla zbudowano w Lublinie wielką synagogę Maharszala, którą na cześć rabina Szlomy Lurii nazwano Maharszalszul

1580 – na mocy przywileju króla Stefana Batorego powstał Waad Arba Aracot (Sejm Czterech Ziem), organ samorządu żydowskiego; obrady odbywały się najczęściej w Lublinie (ostatni w 1725 r.). Sejm odegrał wielką rolę w życiu społeczno-kulturalnym Żydów w Polsce

1598 – pierwszy rytualny proces w Lublinie. Lubelski Trybunał Królewski skazał na karę śmierci czterech Żydów za „zamordowanie chłopca katolickiego” w miasteczku Łosice (siedleckie)

XVII w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1638 (1641) – Na mocy przywileju króla Władysława IV zbudowano synagogę Kotlarszul (synagoga Kotlarzy), została ona wzniesiona przez Cwi Doktorowicza przy ul. Szerokiej 20

1655 – Podpalenie dzielnicy żydowskiej przez Moskali. Podzamcze padło łupem wojsk kozacko-moskiewskich, zginęło ok. 2 tyś. żydowskich mieszkańców miasta.

1672 – Najazd Tatarów na Lublin, którzy całkowicie zniszczyli i obrabowali dzielnicę żydowską

1682 – ostatnie posiedzenie Sejmu Czterech ZiemWaad Arba Aracot w Lublinie

1696 – Krol Jan III Sobieski zezwolił Żydom na prowadzenie handlu bez ograniczeń zarówno w mieście jak i wokół Lublina; akt ten został potwierdzony przez króla Augusta II w 1698 r.

XVIII w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1702 – Pożar Miasta Żydowskiego

1786 – powstała ulica Nowa (dawna część ulicy Lubartowskiej) w Lublinie, przy której Żydzi mieli swoje sklepy z ubraniami

1790–1800 – w tej dekadzie Jaakow Icchak ha-Lewi Horowitz „Widzący”, osiadł na Wieniawie, a następnie przeniósł się do Lublina i zamieszkał przy ul. Szerokiej

XIX w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1815 – zmarł Jaakow Icchak ha-Lewi Horowic (Widzący z Lublina), pochowany został na starym cmentarzu żydowskim

1829 – epidemia cholery zdziesiątkowała żydowskich mieszkańców miasta; w związku z tym i wskutek rosnącej liczby mieszkańców powstał nowy cmentarz żydowski, pierwsze pochówki miały tam miejsce rok później

1851 – otwarto wielki plac targowy przy ulicy Świętoduskiej, który przetrwał do końca lat 20. naszego stulecia. Obecnie nosi nazwę Plac Ofiar Getta

1856 – w katastrofie budowlanej uległy zniszczeniu synagogi Maharszala i Maharama

1859 – oficjalnie rozpoczęła działalność pierwsza żydowska szkoła elementarna w Lublinie

1862 – Reforma Wielopolskiego umożliwiła Żydom zamieszkiwanie w Lublinie i wzięcie udziału w wyborach do Rady Miejskiej

1870 Gmina Żydowska zakupiła budynek przy ul. Grodzkiej, gdzie powstał sierociniec dla dzieci żydowskich. Kuratorem sierocińca był Józef Goldsztern. W marcu 1942 r., podczas likwidacji getta na Podzamczu, dzieci wraz z personelem zostały zamordowane przez hitlerowców

1887 – otwarto Szpital Gminy Wyznaniowej Żydów

1897 – otwarcie pierwszej prywatnej żydowskiej szkoły średniej Nusyma Rajchtensztajna

XX w.Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1903 – powstanie Koła Socjalistycznego Powszechnego Związku Robotniczego Bund

1908 – powstało towarzystwo kulturalne w celu krzewienia literatury pięknej i pieśni żydowskiej pod nazwą Hazomir

1910 – zorganizowano towarzystwo dla upowszechniania języka i kultury żydowsko-hebrajskiej pod nazwą Chowewej Sfos Ewer (Miłośnicy Języka Przeszłego)

1916 – powstały pierwsze w Lublinie dwie szkoły średnie – gimnazja: męskie kierowane przez Szymona Szpera i żeńskie kierowane przez Różę Szperową, po śmierci Szymona (1919) Szperowa utworzyła gimnazjum koedukacyjne, które przetrwało do 1932 roku.; Przedmieście Wieniawa włączono do Gminy Żydowskiej w Lublinie. Wieniawa dysponowała zabytkową synagogą i cmentarzem. Ukazał się polskojęzyczny tygodnik społeczno-kulturalny „Myśl Żydowska”

1917 – otwarcie Żydowskiej Biblioteki Publicznej w Lublinie

1918 – w Lublinie ukazał się dziennik w języku jidysz "Lubliner Tugblat” (Dziennik Lubelski). Redakcja mieściła się przy ul. Królewskiej 12, a pierwszym redaktorem został Szlomo Baruch Nisenbaum

1924 – Położono kamień węgielny pod budowę gmachu uczelni Jeszywas Chachmej Lublin (Uczelnia Mędrców Lublina) (22.05.1924 r.); w uroczystości brało udział około 20 000 osób

1930 – uroczyste otwarcie Jeszywas Chachmej Lublin, rektorem i jednocześnie rabinem Lublina został uczony talmudysta Majer Szapiro, który był przez wiele lat był posłem na sejm z ramienia partii Agudas Israel

1933 – śmierć rabina Majera Szapiry

1936 – Gmina Żydowska uchwaliła rezolucję protestującą przeciwko wprowadzeniu w polskich uniwersytetach gett ławkowych dla Żydów. Rozpoczęcie budowy Domu Ludowego im. Icchaka L. Pereca przy ul. Czwartek

Druga wojna światowaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1939 – Lublin zamieszkiwało ponad 120 000 obywateli, w tym ponad 42 000 Żydów

18.09.1939 Niemcy wkraczają do Lublina. 9 XI SS usunęła wszystkich Żydów z Krakowskiego Przedmieścia i przyległych ulic (500 rodzin), dając im na opuszczenie mieszkań 10 minut. Przeprowadzono spis Żydów, wprowadzono obowiązek noszenia białej opaski z gwiazdą Dawida na prawym rękawie ubrania. Rozpoczęły się łapanki. Niemcy wprowadzili się do żydowskich mieszkań, niszczyli i rabowali ich mienie,
na ulicy Lipowej utworzono obóz dla jeńców żydowskich

1940 – Niemcy mianowali w Lublinie Radę Żydowską – Judenrat – z prezesem Henrykiem Bekkerem i dwoma wiceprezesami Salomonem Kestenbergem i adwokatem Markiem Altenem. Członków judenratu było 10. Wszystkie synagogi i domy modlitwy zamknięto

1941 – Utworzono w Lublinie getto na Podzamczu obejmujące dzielnicę żydowską z następującymi ulicami: Lubartowska po stronie nieparzystej, Kowalska, Szeroka, Cyrulicza, Zamkowa, Nadstawna, Krawiecka, Podzamcze, Czwartek i Jateczna

1941 – Niemcy utworzyli na przedmieściach Lublina obóz koncentracyjny Majdanek

1942 – W marcu tego roku rozpoczęto likwidację getta w Lublinie, uznawaną za początek akcji "Reinhardt". Każdego dnia wywożono blisko 1500 Żydów. W krótkim okresie czasu Niemcy wywieźli przeszło 30 000 Żydów do obozu zagłady w Bełżcu. Pozostałych Żydów – 4000 osób przewieziono w kwietniu do getta na Majdanie Tatarskim, skąd jesienią (listopad 1943) podczas akcji "Erntefest" ("Dożynki") wszystkich zamordowano w obozie na Majdanku

1942 – Niemcy przystąpili do wyburzania budynków dzielnicy żydowskiej, gdzie było getto

1943 Majdanek, Poniatowa i Trawniki to obozy na obszarze Lubelszczyzny. W Poniatowej i Trawnikach były obozy pracy, obóz koncentracyjny na Majdanku stał się obozem zagłady. W listopadzie 1943 r. w ciągu jednego dnia zamordowano w obozie na Majdanku 18 400 osób, w ciągu następnych kilku dni w Poniatowej 15 000 i w Trawnikach 10 000. W tym krótkim czasie zamordowano ponad 42 000 Żydów. Hitlerowcy nazwali tę akcję akcją "Dożynki"

22.07.1944 – wyzwolenie Lublina. Pozostali przy życiu Żydzi lubelscy wracali z różnych stron do rodzinnego miasta. W drugiej połowie tego roku powstała Żydowska Komisja Historyczna w Lublinie, której zadaniem było zbadanie historii Żydów w Polsce w okresie okupacji hitlerowskiej

Okres powojennyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1947 Żydowski Komitet Ziomków Lubelskich zorganizował zjazd Żydów – byłych mieszkańców Lublina

1963 – Między ulicą Świętoduską a Nową na byłym placu targowym, obecnie nazwanym Placem Ofiar Gettapostawiono pomnik poświęcony pomordowanym Żydom z Lublina

1968–1969 – Okres największej emigracji Żydów z Polski Ludowej. Opuściło wówczas Polskę wiele tysięcy obywateli pochodzenia żydowskiego. W Lublinie pozostała jedynie niewielka grupa Żydów (około 25 osób), w tym nie było 10 mężczyzn, co nie pozwalało na spełnienie wymogów religijnych tzw. minjan, obowiązującego przy modlitwach w bożnicy i na pogrzebach

1984 – Telewizja Polska nakręciła film pt. „W każdej garstce popiołu...” w którym Symcha Wajs przedstawił kilka fragmentów z życia i działalności Żydów lubelskich w okresie międzywojennym

1985 – 55. rocznica otwarcia uczelni rabinackiej Jeszywas Chachmej Lublin, wmurowanie tablicy pamiątkowej na ścianie budynku Collegium Maius przy ul. Lubartowskiej, gdzie do 1939 r. mieściła się uczelnia

1989 – Decyzją Urzędu Wojewódzkiego powstało (18.01.1989) Towarzystwo Opieki nad Pamiątkami Kultury Żydowskiej w Lublinie. Wydano książkę Róży Fiszman Sznajdman „Mój Lublin”

1990 – Uroczystość sześćdziesięciolecia otwarcia Jeszywas Chachmej Lublin; na uroczystość przybył z Izraela bratanek rabina Szapiry – Dow Szapira, były student uczelni w latach 30.

1994 – Od 14 do 16 grudnia odbyła się sesja naukowa pt. „Żydzi lubelscy” zorganizowana przez Towarzystwo Opieki na d Pamiątkami Kultury Żydowskiej w Lublinie, Muzeum Lubelskie na Zamku oraz Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Sesja poświęcona kulturze żydowskiej

1995 – Lubelski Koncert Pieśni Żydowskich w języku jidysz – Katherina Muether, Urlich George

1996 – Sesja "Brama Pamięci – Miasto żydowskie"

1997 – Pierwsza polska prezentacja prac Symche Nornberga w Lublinie – obrazy i akwarele

1998 – otwarcie wystawy "Wielka Księga Miasta", przypomnienie żydowskiej społeczności Lublina

1999 – Prezentacja instalacji artystycznej "Schirne – Świątynia Pokoju" upamiętniającej 55. rocznicę wyzwolenia obozu koncentracyjnego na Majdanku; Mini sesja – debata "Spotkanie z mesjanizmem i mistyką żydowską"

2000 – Misterium Jedna Ziemia – Dwie Świątynie na Starym Mieście, Misterium "Dzień Pięciu Modlitw"
na Majdanku

2002Misterium Światła i Ciemności, 60. rocznica likwidacji lubelskiego getta

2003Chanuka – Święto Świateł. Spotkanie świąteczne w budynku dawnej Jesziwas Chachmej Lublin

2004 W Lublinie mieszkało kilkadziesiąt osób pochodzenia żydowskiego; Talila, Ben Zimet i le Yiddisch Orchestra Koncert – wspomnienia o przedwojennym świecie Żydów w języku francuskim i w jidysz; Purim – Święto Losów – Spotkanie świąteczne zorganizowane w Jesziwas Chachmej wspólnie z Towarzystwem Społeczno Kulturalnym Żydów; Wizyta Davida Pelega– ambasadora Izraela w Polsce; Symboliczny Szabas w Jesziwas Chachmej Lublin Uroczystość zorganizowana wraz z Warszawską Gminą Żydowską

17.03.2005 – Uroczyste obchody XI Sijum HASZAS w Jesziwie z udziałem chasydów z Ameryki, Europy Zachodniej i Wschodniej. Transmisja internetowa wydarzeń w Lublinie podczas uroczystości w Nowym Jorku

2006 – Międzynarodowa Konferencja Naukowa "Żydzi w Lublinie. Żydzi we Lwowie. Miejsca – Pamięć – Współczesność"

2008Pamięć Sprawiedliwych – Pamięć Światła. Misterium społeczno-artystyczne upamiętniające Żydów lubelskich i ratujących ich w czasie II wojny światowej Polaków

17.03.2012Misterium Ocalone Losy. W przestrzeni Ośrodka zostało przygotowanych kilkadziesiąt miejsc, w których ocaleni z Zagłady lubelscy Żydzi oraz ich potomkowie opowiadali młodym mieszkańcom Lublina – uczniom liceów, swoje historie.

17.03.201270. rocznica likwidacji getta na Podzamczu. Odtworzenie nagrań utworów „Brygada śmierci” oraz "Kadisz. Łódzkim Abramkom, którzy chcieli żyć. Polakom, którzy ratowali Żydów" Krzysztofa Pendereckiego w obecności Kompozytora.

04–08.08.2013 – Seminarium Teaching about the Holocaust at Memorial Sites. Seminar for Yad Vashem European Seminar Graduates.

05.11.2013Misterium Ocalone Losy. W Misterium wzięli udział Świadkowie Historii – mieszkańcy miasta pamiętający okres niemieckiej okupacji i Zagładę ludności żydowskiej. To oni przekazali pamięć o tamtych wydarzeniach lubelskim licealistom.

2017 – otwarcie Szlaku Pamięci Lublin. Pamięć Zagłady

 

 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wajs K., Wajs S., Fakty i wydarzenia z życia lubelskich  Żydów, Lublin 1997.

Jerozolima Królestwa Polskiego. Opowieść o żydowskim Lublinie, Lublin 2008.

Zdjęcia

Wideo

Inne materiały

Słowa kluczowe