Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Historia lubelskiego ekslibrisu

Gorącymi miłośnikami i propagatorami ekslibrisów w Lublinie są przede wszystkim członkowie miejscowego LTMK z ks. dr Ludwikiem Zalewskim na czele, którego zbiór dawnych i współczesnych znaków bibliotecznych polskich należy do najcenniejszych nie tylko w naszym mieście.

 

 

Zbigniew Jóźwik Ekslibris
Zbigniew Jóźwik Ekslibris (Autor: Budynkiewicz, Tadeusz Wacław (1929-2017))

Spis treści

[RozwińZwiń]

 

Gorącymi miłośnikami i propagatorami ekslibrisów w Lublinie są przede wszystkim członkowie miejscowego LTMK z ks. dr Ludwikiem Zalewskim na czele, którego zbiór dawnych i współczesnych znaków bibliotecznych polskich należy do najcenniejszych nie tylko w naszym mieście”. Tak pisał w dniu 24 stycznia 1932 roku w kąciku bibliofilskim „Kuriera Lubelskiego” wybitny bibliofil i znawca ekslibrisów – Julian Kot (Wiktor Ziółkowski). Słowa te można odnieść i do obecnej rzeczywistości. Od tamtych czasów niewiele się zmieniło. Lubelskie Towarzystwo Miłośników Książki, którego 75-lecie przypadło w 2001 roku, skupia wokół siebie twórców, kolekcjonerów i miłośników znaków książkowych. Towarzystwo poprzez swoje inicjatywy jednoczy ludzi różnych profesji wokół ekslibrisu. Przytoczyć tu należy powołaną do życia w roku 1975 w Klubie MPiK w Lublinie Galerię „Ex libris”, a także Biennale Współczesnego Ekslibrisu Lubelskiego, którego 10. edycja odbyła się w roku 20001.

Do innych inicjatyw należą odbywające się w Lublinie wystawy tematyczne oraz indywidualne poszczególnych twórców lubelskich i zagranicznych, a także prezentacja ekslibrisów wielu narodów Europy.

Początki ekslibrisu lubelskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dawny ekslibris lubelski opracował, w pięknie wydanym katalogu Ekslibris lubelski dawny i nowy w roku 1959, Stanisław Oczkowski. Zgromadził on 94 pozycje, wśród których 47 stanowiły superekslibrisy. Autor katalogu wyprowadził ekslibris z województwa lubelskiego, bądź też wiązał jego funkcje  z naszym województwem na przykład Macieja Drzewieckiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, czy też Krzysztofa Szydłowieckiego, wojewody krakowskiego.

Początki ekslibrisu lubelskiego według Stanisława Oczkowskiego, Stefana Wojciechowskiego i Henryka Zwolakiewicza (...), sięgają połowy XVI wieku. Otwiera je superekslibris kolegiaty Św. Michała w Lublinie, stojącej kiedyś przy ul. Grodzkiej na Starym Mieście. Na znaku tym znajduje się herb miasta otoczony napisem: Ecclesiae parochialis Lublinensis 1544. Od tej pamiętnej daty minęło już 427 lat. Do roku 1957 (...) autorzy wystawy i katalogu zgromadzili ekslibrisy lubelskie jako znaki właścicieli księgozbiorów, zarówno prywatnych jak i instytucji z terenów Lublina i Lubelszczyzny. Łącznie przedstawiono 336 ekslibrisów 203 właścicieli2.

Między rokiem 1901 a 1939Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Między rokiem 1901 a 1939 na terenie Lublina i Lubelszczyzny działało tylko kilku twórców ekslibrisów. Wynikało to, jak sądzę, z faktu znikomego zainteresowania ekslibrisami społeczeństwa. Tylko nieliczni zamawiali księgoznaki, aby zaznaczyć własne książki. Nie było zamówień, graficy nie tworzyli ekslibrisów. (...)

W okresie międzywojennym na terenie Lublina ekslibrisy tworzyli nieliczni twórcy: Kazimierz Wiszniewski, Juliusz Kurzątkowski, Antoni Falkiewicz i Henryk Zwolakiewicz. (...) Henryk Zwolakiewicz swój pierwszy znak rytował w drewnie w roku 1922, a do roku 1939 wykonał jeszcze kilka ekslibrisów. Nie wystawiał ich przed 1939 rokiem. Niemniej jednak, należy uznać grafika za twórcę pierwszego ekslibrisu wykonanego po roku 1901.

W przypadku Kazimierza Wiszniewskiego, grafik ten przeniósł się do Lublina dopiero w roku 1924, a pierwszy swój znak wykonał mieszkając w Warszawie w roku 1923. (...)  Był właściwie jedynym grafikiem, który rytował ekslibrisy na zamówienia w czasie swojego pobytu w Lublinie w latach 1924–1932. Miedzy innymi w roku 1924 rytował w drewnie znak dla Wiktora Ziółkowskiego, w roku 1925 dla Magistratu Miasta Lublina, w roku 1927 ekslibris Wystawy Książki w Lublinie, a w roku 1931 znaki dla Romana Gronkiewicza i Janusza Świeżego. Dosyć krytycznie ocenia Julian Kot w  „Kurierze Lubelskim” z dnia 24 stycznia 1932 roku twórczość lubelskiego grafika, pisząc: ... nie zawsze posiada pożądany wyraz rzeczy pięknej. Łatwo się domyślić, że mowa tu o ekslibrisach wykonanych przez Kazimierza Wiszniewskiego3.

Z kolei Juliusz Kurzątkowski zamieszkał w Lublinie w roku 1926, a pierwszy ekslibris wykonał w roku 1930 dla Lubelskiego Towarzystwa Miłośników Książki. Przed wybuchem drugiej wojny światowej Kurzątkowski wykonał jeszcze kilka ekslibrisów4.

W cytowanym fragmencie artykułu Zbigniewa Józwika pojawia się kilka nieścisłości, które można zweryfikować dzięki Pani Urszuli Kurzątkowskiej: Kurzątkowscy zamieszkali w Lubartowie w 1925 roku, a Juliusz Kurzątkowski dojeżdżając codziennie rozpoczął pracę w Lublinie w 1926 roku, gdzie rodzina Kurzątkowskich zamieszkała dopiero w 1931 roku. Ponadto pierwszy ekslibris Juliusz Kurzątkowski wykonał przed rokiem 1930.

Antoni Falkiewicz przed rokiem 1939 wykonał dwa ekslibrisy. 

Z ważniejszych wystaw na terenie Lublina, w których brał udział Kazimierz Wiszniewski, wymienić należy wystawę książek i ekslibrisów zorganizowaną w roku 1927 przez LTMK, a także wystawę ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego, w pierwszą rocznicę jego śmierci w roku 1936. Na wystawie poświęconej Marszałkowi Polski prezentowany był także ekslibris w rysunku Konstantego Kietlicz-Rayskiego z kolekcji Wiktora Ziółkowskiego.

W roku 1937 odbyła się w Lublinie pierwsza wystawa ZAP w salach Muzeum Lubelskiego. I na tej wystawie znalazły się prace Wiszniewskiego. Zastanawia natomiast fakt nieobecności na niej twórczości ekslibrisowej Juliusza Kurzątkowskiego, który był przecież jednym z założycieli Związku Artystów Polskich w Lublinie5.

Lata II wojny światowejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wybuch drugiej wojny światowej był ciosem i dla znaku książkowego. Graficy polscy tworzyli jednak ekslibrisy oraz wydawali konspiracyjne teki. Według Zbigniewa Józwika w 1944 roku Juliusz Kurzątkowski wykonał znak dla Anieli Miduch ze Świątynią Sybilli w Puławach, ponadto Antoni Falkiewicz w 1942 roku wykonał dwa znaki dla swojej rodziny z roku 1942, a Henryk Zwolakiewicz ekslibrisy dla rodziny6.

Ekslibris powojennyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wydarzeniem, które odbiło się szeroko w miejscowej i krajowej prasie, a także w kręgach bibliofilów była (...)  wystawa „Ex libris lubelski dawny i nowy” zorganizowana w roku 1957 przez LTMK z okazji 50-lecia istnienia Biblioteki im. Hieronima Łopacińskiego. Z lubelskich artystów w wystawie tej uczestniczyli: Antoni Falkiewicz, Jan Klukowski, Juliusz Kurzątkowski, Kazimierz Wiszniewski, Michał Ziółkowski i Henryk Zwolakiewicz. (...) W tym czasie na terenie Lublina zarejestrowanych było ponad stu zawodowych plastyków, ale tylko nieliczni tworzyli ekslibrisy7.

W cytowanym fragmencie ponownie pojawiają się informacje, które należy zweryfikować: wspominana wystawa ekslibrisów na "50-lecie istnienia Biblioteki im. Hieronima Łopacińskiego w 1957 roku" miała po prostu tytuł "Wystawa ex librisu lubelskiego", a przypisywany jej tytuł "Ex libris - czy Ekslibris - lubelski dawny i nowy" to wystawa też w Bibliotece, ale już w roku 1959. Redakcja Leksykonu Lublin dziękuje Pani Urszuli Kurzątkowskiej za wskazanie i wyjaśnienie nieścisłości.

WydawnictwaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Z okazji 50-lecia Lubelskiego Towarzystwa Miłośników Książki wydana została teka ekslibrisów Graficy Lubelszczyzny dla siebie. W albumie tym zamieszczono prace 10 grafików z Lublina: Wacława Tadeusza Budynkiewicza, Zbigniewa Jóźwika, Zbigniewa Strzałkowskiego, Michała Ziółkowskiego i Henryka Zwolakiewicza; z Włodawy: Andrzeja Kalinowskiego; z Tomaszowa Lubelskiego: Romana Muchy i Stanisława Pasiecznego; z Nałęczowa: Henryka Sapko i z Białej Podlaskiej: Kazimierza Nekandy Trepki. Wszyscy zaproszeni wykonali ekslibrisy na własne nazwisko, ukazując tym samym własną osobowość. To interesujące wydawnictwo o znamionach bibliofilskich, w nakładzie 100 egzemplarzy wydrukowane zostało na papierze pakowym z obwolutą na preszpanie. Trudności z papierem (w owym czasie) nadały tej tece formę szczególnej ciekawostki wydawniczej.

Interesującą pozycją bibliofilską była także książeczka wydana w roku 1977 przez Bibliotekę im. Hieronima Łopacińskiego pt. Szesnaście ekslibrisów dla Wojewódzkiej Biblioteki im. H. Łopacińskiego w Lublinie. Z grafików lubelskich zreprodukowano prace: Tadeusza Budynkiewicza, Alfreda Gaudy, Zbigniewa Jóźwika, Krzysztofa Kurzątkowskiego, Kazimierza Wiszniewskiego i Henryka Zwolakiewicza.

Także Muzeum na Majdanku w Lublinie wydało w formie bibliofilskiej w roku 1984 tekę pt. Majdanek w ekslibrisie i poezji. W wydawnictwie tym uczestniczyli: Alfred Gauda, Stanisław Bałdyga, Tadeusz Budynkiewicz, Zbigniew Jóźwik, Roman Mucha i Kazimierz Nekanda-Trepka. (...)

Ogłoszenie stanu wojennego w roku 1981 zahamowało niemal całkowicie tętniące życiem środowisko ekslibrisowe w Lublinie, podobnie jak i w całej Polsce. Wprawdzie graficy tworzyli ekslibrisy, ale były one prezentowane na kameralnych spotkaniach i żyły tylko w drodze wymiany. Wzbogacone natomiast zostały o nowe treści i symbolikę dni stanu wojennego8.

Informacja o wydawnictwie Biblioteki LTMK
Informacja o wydawnictwie Biblioteki LTMK (Autor: nieznany)

Biennale Współczesnego Ekslibrisu LubelskiegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Szczególnym wydarzeniem ostatniego dwudziestolecia minionego wieku była wystawa Współczesny ekslibris lubelski zorganizowana przez LTMK w Galerii „Ex libris” klubu MPiK w Lublinie w roku 1982. Wystawa ta, z inicjatywy Zbigniewa Jóźwika, przekształciła się dwa lata później w Biennale Współczesnego Ekslibrisu Lubelskiego. Organizatorom Biennale udało się zintegrować grafików Lublina i Lubelszczyzny i pozyskać nowych twórców. Łącznie w 10 wystawach Biennale Współczesnego Ekslibrisu Lubelskiego wzięło udział 57 grafików a pięciu z nich: Tadeusz Budynkiewicz, Alfred Gauda, Zbigniew Jóźwik, Roman Mucha i Zbigniew Strzałkowski brali udział we wszystkich wystawach Biennale.

Mieszkańcom Lublina, a okazjonalnie także Zamościa i Krakowa, zaprezentowano blisko 2000 ekslibrisów w oryginalnych odbitkach. Każda wystawa Biennale zaopatrzona była w katalog, zaproszenie i afisz. Większość prac wykonanych było w technice linorytu. Warto jednak podkreślić że w Lublinie tworzą ekslibrisy graficy w oryginalnych technikach, takich jak: typografia (Tadeusz Budynkiewicz), wycinanka (Alfred Gauda) czy nitroksylografia, której twórcą jest lubelski grafik, Zbigniew Podciechowski9.

Lubelscy twórcy ekslibrisówBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wśród grafików już uznanych, tworzących księgoznaki od wielu lat, są członkowie ZPAP: Zbigniew Jóźwik, Andrzej Kot, Roman Mucha, Zbigniew Podciechowski i Zbigniew Strzałkowski. Dla pozostałych grafika stała się częścią ich życia, jak to ma miejsce w przypadku Tadeusza Budynkiewicza, Pawła Drozda, Alfreda Gaudy, Michała Kołczewskiego, Leszka Krochmalskiego, Kazimierza Łońskiego i Zbigniewa Markiewicza. W ostatnimczasie uaktywnili się młodzi graficy z wydziału artystycznego UMCS, z którymi wiązać należy duże nadzieje: Agnieszka Gozdór i Przemysław Zamojski. I wreszcie, graficy ze ścisłego grona kształtujących ekslibris lubelski, którzy odeszli już na zawsze, pozostawiając po swoich pracach fascynację ekslibrisem: Kazimierz Nekanda-Trepka z Białej Podlaskiej – lekarz i grafik, Franciszek Postój – historyk sztuki i grafik, Ryszard Tkaczyk – rysownik i grafik i Henryk Zwolakiewicz – malarz, grafik, etnograf i bibliofil. Wspomnieć również należy tych twórców ekslibrisów, którzy jakby w połowie drogi pozostawili ekslibris, mimo znaczących osiągnięć, zajmując się obecnie innymi formami wyrazu w sztuce, a wśród nich: Piotr Nakonieczny, Jan Różański, Henryk Sapko, Maksymilian Snoch, Stanisław Pasieczny, Daniel de Tramecourt i Tomasz Zawadzki (...)10.

Druk okolicznościowy LTMK dla Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego
Druk okolicznościowy LTMK dla Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego (Autor: nieznany)

Hasło jest wyborem fragmentów artykułu Zbigniewa Józwika, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, opublikowanego w wydawnictwie Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. Lechosław Lameński, Lublin 2001.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Zbigniew J., Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. Lechosław Lameński, Lublin 2001.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 117.
  2. Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 117.
  3. Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 118.
  4. Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. Lechosław Lameński, Lublin 2001, s. 118.
  5. Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 119.
  6. Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 120.
  7. Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. Lechosław Lameński, Lublin 2001, s. 120.
  8. Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 121–122.
  9. Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 122.
  10. Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 123.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Audio

Inne materiały

Słowa kluczowe