Historia lubelskiego ekslibrisu
Gorącymi miłośnikami i propagatorami ekslibrisów w Lublinie są przede wszystkim członkowie miejscowego LTMK z ks. dr Ludwikiem Zalewskim na czele, którego zbiór dawnych i współczesnych znaków bibliotecznych polskich należy do najcenniejszych nie tylko w naszym mieście.
Spis treści
[Zwiń]
Gorącymi miłośnikami i propagatorami ekslibrisów w Lublinie są przede wszystkim członkowie miejscowego LTMK z ks. dr Ludwikiem Zalewskim na czele, którego zbiór dawnych i współczesnych znaków bibliotecznych polskich należy do najcenniejszych nie tylko w naszym mieście”. Tak pisał w dniu 24 stycznia 1932 roku w kąciku bibliofilskim „Kuriera Lubelskiego” wybitny bibliofil i znawca ekslibrisów – Julian Kot (Wiktor Ziółkowski). Słowa te można odnieść i do obecnej rzeczywistości. Od tamtych czasów niewiele się zmieniło. Lubelskie Towarzystwo Miłośników Książki, którego 75-lecie przypadło w 2001 roku, skupia wokół siebie twórców, kolekcjonerów i miłośników znaków książkowych. Towarzystwo poprzez swoje inicjatywy jednoczy ludzi różnych profesji wokół ekslibrisu. Przytoczyć tu należy powołaną do życia w roku 1975 w Klubie MPiK w Lublinie Galerię „Ex libris”, a także Biennale Współczesnego Ekslibrisu Lubelskiego, którego 10. edycja odbyła się w roku 20001.
Do innych inicjatyw należą odbywające się w Lublinie wystawy tematyczne oraz indywidualne poszczególnych twórców lubelskich i zagranicznych, a także prezentacja ekslibrisów wielu narodów Europy.
O Lubelskim Towarzystwie Miłośników Książki w artykule „Lubelscy bibliofile”
Początki ekslibrisu lubelskiego
Dawny ekslibris lubelski opracował, w pięknie wydanym katalogu Ekslibris lubelski dawny i nowy w roku 1959, Stanisław Oczkowski. Zgromadził on 94 pozycje, wśród których 47 stanowiły superekslibrisy. Autor katalogu wyprowadził ekslibris z województwa lubelskiego, bądź też wiązał jego funkcje z naszym województwem na przykład Macieja Drzewieckiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, czy też Krzysztofa Szydłowieckiego, wojewody krakowskiego.
Początki ekslibrisu lubelskiego według Stanisława Oczkowskiego, Stefana Wojciechowskiego i Henryka Zwolakiewicza (...), sięgają połowy XVI wieku. Otwiera je superekslibris kolegiaty Św. Michała w Lublinie, stojącej kiedyś przy ul. Grodzkiej na Starym Mieście. Na znaku tym znajduje się herb miasta otoczony napisem: Ecclesiae parochialis Lublinensis 1544. Od tej pamiętnej daty minęło już 427 lat. Do roku 1957 (...) autorzy wystawy i katalogu zgromadzili ekslibrisy lubelskie jako znaki właścicieli księgozbiorów, zarówno prywatnych jak i instytucji z terenów Lublina i Lubelszczyzny. Łącznie przedstawiono 336 ekslibrisów 203 właścicieli2.
Między rokiem 1901 a 1939
Między rokiem 1901 a 1939 na terenie Lublina i Lubelszczyzny działało tylko kilku twórców ekslibrisów. Wynikało to, jak sądzę, z faktu znikomego zainteresowania ekslibrisami społeczeństwa. Tylko nieliczni zamawiali księgoznaki, aby zaznaczyć własne książki. Nie było zamówień, graficy nie tworzyli ekslibrisów. (...)
W okresie międzywojennym na terenie Lublina ekslibrisy tworzyli nieliczni twórcy: Kazimierz Wiszniewski, Juliusz Kurzątkowski, Antoni Falkiewicz i Henryk Zwolakiewicz. (...) Henryk Zwolakiewicz swój pierwszy znak rytował w drewnie w roku 1922, a do roku 1939 wykonał jeszcze kilka ekslibrisów. Nie wystawiał ich przed 1939 rokiem. Niemniej jednak, należy uznać grafika za twórcę pierwszego ekslibrisu wykonanego po roku 1901.
W przypadku Kazimierza Wiszniewskiego, grafik ten przeniósł się do Lublina dopiero w roku 1924, a pierwszy swój znak wykonał mieszkając w Warszawie w roku 1923. (...) Był właściwie jedynym grafikiem, który rytował ekslibrisy na zamówienia w czasie swojego pobytu w Lublinie w latach 1924–1932. Miedzy innymi w roku 1924 rytował w drewnie znak dla Wiktora Ziółkowskiego, w roku 1925 dla Magistratu Miasta Lublina, w roku 1927 ekslibris Wystawy Książki w Lublinie, a w roku 1931 znaki dla Romana Gronkiewicza i Janusza Świeżego. Dosyć krytycznie ocenia Julian Kot w „Kurierze Lubelskim” z dnia 24 stycznia 1932 roku twórczość lubelskiego grafika, pisząc: ... nie zawsze posiada pożądany wyraz rzeczy pięknej. Łatwo się domyślić, że mowa tu o ekslibrisach wykonanych przez Kazimierza Wiszniewskiego3.
Z kolei Juliusz Kurzątkowski zamieszkał w Lublinie w roku 1926, a pierwszy ekslibris wykonał w roku 1930 dla Lubelskiego Towarzystwa Miłośników Książki. Przed wybuchem drugiej wojny światowej Kurzątkowski wykonał jeszcze kilka ekslibrisów4.
Antoni Falkiewicz przed rokiem 1939 wykonał dwa ekslibrisy.
Z ważniejszych wystaw na terenie Lublina, w których brał udział Kazimierz Wiszniewski, wymienić należy wystawę książek i ekslibrisów zorganizowaną w roku 1927 przez LTMK, a także wystawę ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego, w pierwszą rocznicę jego śmierci w roku 1936. Na wystawie poświęconej Marszałkowi Polski prezentowany był także ekslibris w rysunku Konstantego Kietlicz-Rayskiego z kolekcji Wiktora Ziółkowskiego.
W roku 1937 odbyła się w Lublinie pierwsza wystawa ZAP w salach Muzeum Lubelskiego. I na tej wystawie znalazły się prace Wiszniewskiego. Zastanawia natomiast fakt nieobecności na niej twórczości ekslibrisowej Juliusza Kurzątkowskiego, który był przecież jednym z założycieli Związku Artystów Polskich w Lublinie5.
Lata II wojny światowej
Wybuch drugiej wojny światowej był ciosem i dla znaku książkowego. Graficy polscy tworzyli jednak ekslibrisy oraz wydawali konspiracyjne teki. Według Zbigniewa Józwika w 1944 roku Juliusz Kurzątkowski wykonał znak dla Anieli Miduch ze Świątynią Sybilli w Puławach, ponadto Antoni Falkiewicz w 1942 roku wykonał dwa znaki dla swojej rodziny z roku 1942, a Henryk Zwolakiewicz ekslibrisy dla rodziny6.
Ekslibris powojenny
Wydarzeniem, które odbiło się szeroko w miejscowej i krajowej prasie, a także w kręgach bibliofilów była (...) wystawa „Ex libris lubelski dawny i nowy” zorganizowana w roku 1957 przez LTMK z okazji 50-lecia istnienia Biblioteki im. Hieronima Łopacińskiego. Z lubelskich artystów w wystawie tej uczestniczyli: Antoni Falkiewicz, Jan Klukowski, Juliusz Kurzątkowski, Kazimierz Wiszniewski, Michał Ziółkowski i Henryk Zwolakiewicz. (...) W tym czasie na terenie Lublina zarejestrowanych było ponad stu zawodowych plastyków, ale tylko nieliczni tworzyli ekslibrisy7.
W cytowanym fragmencie ponownie pojawiają się informacje, które należy zweryfikować: wspominana wystawa ekslibrisów na "50-lecie istnienia Biblioteki im. Hieronima Łopacińskiego w 1957 roku" miała po prostu tytuł "Wystawa ex librisu lubelskiego", a przypisywany jej tytuł "Ex libris - czy Ekslibris - lubelski dawny i nowy" to wystawa też w Bibliotece, ale już w roku 1959. Redakcja Leksykonu Lublin dziękuje Pani Urszuli Kurzątkowskiej za wskazanie i wyjaśnienie nieścisłości.
Wydawnictwa
Z okazji 50-lecia Lubelskiego Towarzystwa Miłośników Książki wydana została teka ekslibrisów Graficy Lubelszczyzny dla siebie. W albumie tym zamieszczono prace 10 grafików z Lublina: Wacława Tadeusza Budynkiewicza, Zbigniewa Jóźwika, Zbigniewa Strzałkowskiego, Michała Ziółkowskiego i Henryka Zwolakiewicza; z Włodawy: Andrzeja Kalinowskiego; z Tomaszowa Lubelskiego: Romana Muchy i Stanisława Pasiecznego; z Nałęczowa: Henryka Sapko i z Białej Podlaskiej: Kazimierza Nekandy Trepki. Wszyscy zaproszeni wykonali ekslibrisy na własne nazwisko, ukazując tym samym własną osobowość. To interesujące wydawnictwo o znamionach bibliofilskich, w nakładzie 100 egzemplarzy wydrukowane zostało na papierze pakowym z obwolutą na preszpanie. Trudności z papierem (w owym czasie) nadały tej tece formę szczególnej ciekawostki wydawniczej.
Interesującą pozycją bibliofilską była także książeczka wydana w roku 1977 przez Bibliotekę im. Hieronima Łopacińskiego pt. Szesnaście ekslibrisów dla Wojewódzkiej Biblioteki im. H. Łopacińskiego w Lublinie. Z grafików lubelskich zreprodukowano prace: Tadeusza Budynkiewicza, Alfreda Gaudy, Zbigniewa Jóźwika, Krzysztofa Kurzątkowskiego, Kazimierza Wiszniewskiego i Henryka Zwolakiewicza.
Także Muzeum na Majdanku w Lublinie wydało w formie bibliofilskiej w roku 1984 tekę pt. Majdanek w ekslibrisie i poezji. W wydawnictwie tym uczestniczyli: Alfred Gauda, Stanisław Bałdyga, Tadeusz Budynkiewicz, Zbigniew Jóźwik, Roman Mucha i Kazimierz Nekanda-Trepka. (...)
Ogłoszenie stanu wojennego w roku 1981 zahamowało niemal całkowicie tętniące życiem środowisko ekslibrisowe w Lublinie, podobnie jak i w całej Polsce. Wprawdzie graficy tworzyli ekslibrisy, ale były one prezentowane na kameralnych spotkaniach i żyły tylko w drodze wymiany. Wzbogacone natomiast zostały o nowe treści i symbolikę dni stanu wojennego8.
Biennale Współczesnego Ekslibrisu Lubelskiego
Szczególnym wydarzeniem ostatniego dwudziestolecia minionego wieku była wystawa Współczesny ekslibris lubelski zorganizowana przez LTMK w Galerii „Ex libris” klubu MPiK w Lublinie w roku 1982. Wystawa ta, z inicjatywy Zbigniewa Jóźwika, przekształciła się dwa lata później w Biennale Współczesnego Ekslibrisu Lubelskiego. Organizatorom Biennale udało się zintegrować grafików Lublina i Lubelszczyzny i pozyskać nowych twórców. Łącznie w 10 wystawach Biennale Współczesnego Ekslibrisu Lubelskiego wzięło udział 57 grafików a pięciu z nich: Tadeusz Budynkiewicz, Alfred Gauda, Zbigniew Jóźwik, Roman Mucha i Zbigniew Strzałkowski brali udział we wszystkich wystawach Biennale.
Mieszkańcom Lublina, a okazjonalnie także Zamościa i Krakowa, zaprezentowano blisko 2000 ekslibrisów w oryginalnych odbitkach. Każda wystawa Biennale zaopatrzona była w katalog, zaproszenie i afisz. Większość prac wykonanych było w technice linorytu. Warto jednak podkreślić że w Lublinie tworzą ekslibrisy graficy w oryginalnych technikach, takich jak: typografia (Tadeusz Budynkiewicz), wycinanka (Alfred Gauda) czy nitroksylografia, której twórcą jest lubelski grafik, Zbigniew Podciechowski9.
Lubelscy twórcy ekslibrisów
Wśród grafików już uznanych, tworzących księgoznaki od wielu lat, są członkowie ZPAP: Zbigniew Jóźwik, Andrzej Kot, Roman Mucha, Zbigniew Podciechowski i Zbigniew Strzałkowski. Dla pozostałych grafika stała się częścią ich życia, jak to ma miejsce w przypadku Tadeusza Budynkiewicza, Pawła Drozda, Alfreda Gaudy, Michała Kołczewskiego, Leszka Krochmalskiego, Kazimierza Łońskiego i Zbigniewa Markiewicza. W ostatnimczasie uaktywnili się młodzi graficy z wydziału artystycznego UMCS, z którymi wiązać należy duże nadzieje: Agnieszka Gozdór i Przemysław Zamojski. I wreszcie, graficy ze ścisłego grona kształtujących ekslibris lubelski, którzy odeszli już na zawsze, pozostawiając po swoich pracach fascynację ekslibrisem: Kazimierz Nekanda-Trepka z Białej Podlaskiej – lekarz i grafik, Franciszek Postój – historyk sztuki i grafik, Ryszard Tkaczyk – rysownik i grafik i Henryk Zwolakiewicz – malarz, grafik, etnograf i bibliofil. Wspomnieć również należy tych twórców ekslibrisów, którzy jakby w połowie drogi pozostawili ekslibris, mimo znaczących osiągnięć, zajmując się obecnie innymi formami wyrazu w sztuce, a wśród nich: Piotr Nakonieczny, Jan Różański, Henryk Sapko, Maksymilian Snoch, Stanisław Pasieczny, Daniel de Tramecourt i Tomasz Zawadzki (...)10.
Hasło jest wyborem fragmentów artykułu Zbigniewa Józwika, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, opublikowanego w wydawnictwie Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. Lechosław Lameński, Lublin 2001.
Literatura
Zbigniew J., Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. Lechosław Lameński, Lublin 2001.
Przypisy
- Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 117.
- Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 117.
- Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 118.
- Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. Lechosław Lameński, Lublin 2001, s. 118.
- Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 119.
- Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 120.
- Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. Lechosław Lameński, Lublin 2001, s. 120.
- Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 121–122.
- Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 122.
- Wróć do odniesienia Z. Jóźwik, Ekslibris lubelski w latach 1901–2001, [w:] Życie artystyczne Lublina 1901–2001, red. L. Lameński, Lublin 2001, s. 123.