Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Freski w kaplicy Trójcy Świętej

Kaplica Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim jest jednym z najcenniejszych zabytków sztuki w Europie. O jej wartości świadczą bizantyńsko-ruskie malowidła z początku XV wieku. Polichromia pokrywająca niemal całą powierzchnię sklepień i ścian została ufundowana przez króla Władysława Jagiełłę.

Wnętrze Kaplicy Zamkowej - widok ogólny
Wnętrze Kaplicy Zamkowej - widok ogólny (Autor: Mistrz Andrzej)

Spis treści

[RozwińZwiń]

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Fundacja malowideł przypadła na szczytowy okres rozkwitu miasta. W 1386 roku podpisano w Lublinie umowę ślubną pomiędzy królową Jadwigą a Władysławem Jagiełłą. W 1421 roku husyci ofiarowali tutaj tron czeski Władysławowi Jagielle. Przez kolejne stulecia gotycka budowla pełniła funkcję kaplicy królewskiej. Król hojnie wyposażył prebendę, zapewniając jej dalszy rozwój. Dochody z prebendy zamkowej przeznaczono na utrzymanie sześciu kapłanów i kleryka, zwanych mansjonarzami.

Jagiełło roztaczał nad miastem szczególną opiekę i nadawał mu liczne przywileje. W latach 1473–1476 na zamku przebywał Jan Długosz, pełniąc funkcję nauczyciela synów Kazimierza Jagiellończyka. W kaplicy odbyło się również uroczyste nabożeństwo dziękczynne z okazji podpisania unii lubelskiej w 1569 roku. Na ścianach zachowały się wyryte nazwiska osób biorących udział w obradach polsko-litewskich.

Kres świetności kaplicy przyniósł dekret Piusa VII z 1818 roku, ograniczający dochody mansjonarzy. Od 1820 roku kaplica dzieląc losy zamku, pełniła funkcję kaplicy więziennej. Ściany pokryto pobiałą i otynkowano.

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1418 – ukończenie prac malarskich w kaplicy
1497 – wydanie przywileju potwierdzającego darowizny dla kościoła Trójcy Świętej przez Jana Olbrachta
1564 – inwentarz zamkowy potwierdzający istnienie domu mansjonarskiego, dobudowanego do południowej ściany kaplicy
1569 – uroczyste nabożeństwo dziękczynne po zawarciu unii polsko-litewskiej
1575 – przeniesienie mansjonarzy do kolegiaty św. Michała, niszczenie kaplicy
1655–1656 – spustoszenie kaplicy podczas najazdów szwedzkich i kozackich
1823–1826 – dobudowanie do kaplicy skrzydła budynku więziennego
1890 – pokrycie ścian kaplicy podbiałą i tynkiem
1899 – odkrycie fragmentu kompozycji przez Józefa Smolińskiego
1902–1914 – prace konserwatorskie na zlecenie Cesarskiej Komisji Archeologicznej z Petersburga
1917–1918 – usunięcie dziewiętnastowiecznych tynków, oczyszczenie powierzchni malarskiej
1918 – prace konserwatorskie prowadzone przez Jerzego Siennickiego
1919–1923 – usunięcie resztki tynków i inne prace konserwatorskie pod kierownictwem Edwarda Trojanowskiego
1939–1954 – znaczna destrukcja malowideł
1954–1959 – pogorszenie stanu fresków wskutek kolejnej konserwacji
1966–1974 – poprawa stanu technicznego budynku
1976–1995 – gruntowna konserwacja polichromii
1997 – udostępnienie kaplicy zwiedzającym

Czas powstaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nie wiadomo, kiedy dokładnie rozpoczęto prace przy polichromii. W najstarszej księdze miejskiej Lublina, znanej z odpisów Hieronima Łopacińskiego, widnieje wzmianka z 1407 roku o wydatkach na prace malarskie w kaplicy zamkowej. Malowidła ukończono w dzień św. Wawrzyńca, 10 sierpnia 1418 roku.

FundatorBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Fundatorem bizantyńsko-ruskich malowideł był król Władysław Jagiełło przedkładający, zdaniem Jana Długosza, sztukę wschodnią nad zachodnią. W podobny sposób Jagiełło polecił ozdobić kilka innych kościołów na terenie Małopolski i Wielkopolski. Kaplica zamkowa jest najlepiej zachowanym obiektem spośród królewskich fundacji.

WykonawcyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Freski Kaplicy Zamkowej - scena fundacyjna
Freski Kaplicy Zamkowej - scena fundacyjna (Autor: Mistrz Andrzej)

Malowidła wykonał zespół kilku malarzy o różnym rodowodzie artystycznym, reprezentujący trzy główne maniery indywidualne. Główny, mistrz Andrzej, którego imię widnieje w napisie fundacyjnym, był autorem większości scen związanych z cyklem świąt i męką Pańską. Reprezentował manierę narracyjną. Jego kompozycje nie są jednolite. W cyklu świąt występują wzory tradycyjne, powszechne w Bizancjum, w cyklu męki Pańskiej – wzory serbsko-atoskie. Postacie malowane są jasną ochrą, przechodzącą miejscami w czerwień.

Wizerunek Chrystusa w majestacie, scenę Zwiastowania, anioły na sklepieniu oraz postaci proroków i świętych wykonał „Kurył” – Cyryl. Malarz reprezentował manierę hieratyczno-ikonową. Cechą charakterystyczną jest tutaj frontalne ujęcie postaci i jednolity typ twarzy.
 
Malowidła na ścianie tęczowej i dolnej strefie nawy wykonane są w manierze archaizującej. Ich autorem jest malarz Juszko, związany ze środowiskiem halicko-wołyńskim. Charakteryzują się stosowaniem archaicznych schematów ikonograficznych. 
 
Imię mistrza zespołu jest umieszczone w napisie fundacyjnym, pozostałe imiona zostały odczytane podczas prac konserwatorskich w 1979 roku przez Krystynę Durakiewicz i Marię Milewską.

MalowidłaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przedstawienia zdobiące kaplicę Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim łączą się w spójny treściowo i ideowo program. Jego podstawą był bizantyński kanon ikonograficzny, który określał tematy przestawień oraz rozmieszczenie ich we wnętrzu kościoła. 

Wnętrze kościoła bizantyńskiego było nie tylko miejscem sprawowania liturgii, ale miało odzwierciedlać stworzony przez Boga Kosmos. W centralnych świątyniach bizantyńskich przedstawiano teocentryczną wizję ładu świata. Przejawiało się to w hierarchicznym układzie przedstawień. W najwyższych partiach sklepienia umieszczano tematy ponadczasowe. W niższych partiach sklepienia i na ścianach – tematy ziemskie. Całość była uporządkowana także według ważności przedstawień.

Stały wątek stanowił program wiecznej chwały Boga, umieszczany w czaszy kopuły, niżej poczet proroków, i cykl ewangeliczny w nawie. Całość uzupełniano wątkami pobocznymi, rozwijanymi w niższej strefie wnętrza. Tak ustalony program malarski wpisywano we wnętrze kościoła, dostosowując przedstawienia do pól wyznaczonych strukturą budowli.

UkładBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Freski Kaplicy Zamkowej - Anioł ze sceny Zwiastowania, Zstąpienie do piekieł
Freski Kaplicy Zamkowej - Anioł ze sceny Zwiastowania, Zstąpienie do piekieł (Autor: Mistrz Andrzej)

Kaplica lubelska pod względem architektonicznym niewiele ma cech wspólnych z przestrzenią kościoła bizantyńskiego. Mamy tu do czynienia z halową nawą z filarem pośrodku oraz murami podzielonymi ostrołukowymi oknami i wnękami, które z trudem dostarczały odpowiednich dla bizantyńskiego programu powierzchni malarskich. Mimo to dochowano tutaj wierności zasadzie hierarchii zstępującej. Przedstawienia zgodnie z ważnością następują po sobie od sklepienia ku ścianom.

Jako najważniejsze, na sklepieniu prezbiterium znalazły się przedstawienia: Chrystus w majestacie; Duch św. w postaci gołębicy; Cherubiny; Serafiny; Trony; Archaniołowie: Michał, Gabriel, Rafał, Uriel; Aniołowie; św. Jan; Matka Boska. Na sklepieniu nawy: cherubiny, tron Boży (Etimazja), aniołowie niższych chórów, symbole ewangelistów.

W partii niższej, na ścianach prezbiterium, od strony północnej: Wniebowstąpienie, Modlitwa Chrystusa w Ogrójcu, Ostatnia Wieczerza, Komunia Apostołów, Umywanie nóg Apostołom, Porażenie żołnierzy, Zmowa Judasza z kapłanami, Zaparcie się i żal Piotra, Niewiasty u grobu Chrystusa. A także dwa przedstawienia związane z fundatorem: Konny portret Władysława Jagiełły, Herb Śreniawa.

Freski Kaplicy Zamkowej - konny wizerunek Jagiełły
Freski Kaplicy Zamkowej - konny wizerunek Jagiełły (Autor: Mistrz Andrzej)

Na ścianie wschodniej: Pojmanie Chrystusa i Sąd Sanhedrynu. Na ścianie południowej: Zwiastowanie Męki, Sąd Piłata, Naigrywanie, Biczowanie, Ustawianie krzyża, Ukrzyżowanie, Zdjęcie z krzyża, Król Dawid, Król Salomon, Święta Paraskewa Piatnica, oraz napis fundacyjny.

Na ścianach nawy przedstawiono, od strony północnej: św. Pafnucy, św. Onufry, Ofiarowanie Chrystusa, Chrzest Chrystusa, św. Tomasz Apostoł, Przemienienie, Wskrzeszenie Łazarza, Wjazd do Jerozolimy, śś. Kosma, Damian, Kir i Jan, Zaśnięcie Matki Boskiej.
Ściana wschodnia: Zwiastowanie, Mandylion, Zstąpienie Chrystusa do piekieł, Deesis, Gościnność Abrahama, św. Paweł i trzej Ojcowie Kościoła Wschodniego.
Ściana południowa: Melchizedech, Izajasz, Nawiedzenie św. Elżbiety, Narodziny Chrystusa, Micheasz, Eliasz na pustyni, Uzdrowienie człowieka z uschniętą ręką, Chrystus pojawiający się Mariom, Święty Gierasim, Śmierć ubogiego Łazarza, Komunia i pogrzeb Marii Egipcjanki, Rzeź niewiniątek, Modlitwa fundatora.
Ściana zachodnia: kontynuacja przedstawienia modlitwy fundatora, Ezechiel, Jonasz, św. Teodor Stratilates, św. Teodor Tiron, przedstawienie nieokreślonych świętych, Daniel w lwiej jamie z przynoszącym mu jedzenie Habakukiem, śś. Pachomiusz, Antonii Wielki, Makary Egipski, Saba Kapadocki, Spirydon z Trimitontu, Daniel Słupnik oraz śś. Kosma, Damian, Kir i Jan.

Ikonografia przedstawieńBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Przedstawienia umieszczone na sklepieniu i ścianach kaplicy lubelskiej tworzą cykle tematyczne. Najważniejsze w hierarchii są tu przedstawienia głoszące chwałę Boga. Na sklepieniu prezbiterium widnieje przedstawienie Chrystusa w majestacie. Siedzący na tronie Pantokrator ogłasza światu władzę określoną tekstem Ewangelii św. Jana (8,12): Jam jest światłość świata, kto za mną idzie, nie chodzi w ciemności...
Otacza go mandorla, spoza niej wyłaniają się istoty apokaliptyczne głoszące naukę bożą na wszystkie strony świata.

U stóp Chrystusa, na zworniku, widoczne jest godło Jagiellonów: podwójny biały krzyż na czerwonym polu tarczy herbowej. Przedstawienie to zaznacza poddanie się władcy królowi Wszechświata.

W oddzielnym polu sklepienia przedstawiono symbol Ducha Świętego. Otoczona mandorlą gołębica wchodzi skład kompozycji Trójcy Świętej. Temat powtórzono w formie starotestamentowej na ścianie tęczowej, w miejscu zarezerwowanym dla obrazu związanego z wezwaniem kościoła. Motyw Trójcy Świętej, wyobrażony symbolicznie w formie starotestamentowej w Gościnności Abrahama, jest głównym tematem dekoracji malarskiej kaplicy lubelskiej.

Trójcy Świętej asystuje rzesza aniołów zajmujących niemal całą powierzchnię sklepień w prezbiterium i nawie. Szczyt hierarchii zajmują cherubiny, serafiny i trony. Na sklepieniu lubelskiej kaplicy namalowano szesnastu aniołów pierwszej triady. Archaniołowie: Michał, Gabriel, Rafał i Uriel otaczają z czterech stron Chrystusa, występując w roli strażników i wykonawców woli Pantokratora. Pozostałych jedenastu aniołów w ujęciach całofigurowych lub w półpostaciach, uczestniczy w liturgii lub pełni role posłańców.

Obraz niebiańskiej chwały Boga rozwinięty na sklepieniu uzupełniają kompozycje Deesis (Modlitwa) i Etimazja (Przygotowanie). W scenie Deesis Chrystusowi w majestacie towarzyszą Matka Boska i Jan Chrzciciel, będący pośrednikami między Bogiem i ludźmi. Etimazja, symbolizując obecność niewidzialnego Boga, wyobraża jednocześnie tron przygotowany na powtórne przyjście Chrystusa.

Dopełnieniem obrazu niebiańskiej chwały Boga są symbole ewangelistów umieszczone w zachodniej części sklepienia nawy. Z czterech kompozycji zachował się tylko lew św. Marka.

Na pograniczu sklepienia i nawy, symbolizujących sferę niebiańską i ziemską, umieszczono postacie patriarchów i proroków. Stanowią oni ogniwo pośrednie między Bogiem ponadczasowym i historycznym.

Cykl świąteczny i sceny pasyjneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W górnej strefie nawy przedstawiono dwanaście najważniejszych wydarzeń z życia Chrystusa i Marii, odpowiadających wielkim świętom w roku liturgicznym Kościoła wschodniego.

Wnętrze Kaplicy Zamkowej - widok ogólny
Wnętrze Kaplicy Zamkowej - widok ogólny (Autor: Mistrz Andrzej)

Cykl rozpoczyna Zwiastowanie. Do siedzącej na tronie Marii zbliża się Archanioł Gabriel. Scena ta, zgodnie z kanonem, została umieszczona na ścianie oddzielającej prezbiterium od nawy. Kolejną sceną umieszczoną na południowej ścianie nawy jest Nawiedzenie. Maria i Elżbieta obejmują się w geście powitania i radości.
Ze sceny narodzenia Chrystusa pozostały zaledwie fragmenty. Nie zachował się niestety zasadniczy trzon kompozycji z Marią, Dzieciątkiem i Józefem.

Kontynuacją cyklu świąt jest Ofiarowanie Chrystusa namalowane na południowej ścianie nawy. Scena przedstawia moment przekazania Jezusa matce po dokonaniu przez kapłana Symeona aktu obrzezania.

W sąsiednim, górnym polu północnej ściany nawy znajduje się kompozycja przedstawiająca chrzest Chrystusa. Brodaty Jan odziany w tunikę chrzci nagiego Chrystusa, stojącego w rzece o ostro łamanych brzegach.

Wątek opowiadania prowadzi do niższej strefy malowideł, w której ukazano trzy kolejne sceny z cyklu świąt: Przemienienie, Wskrzeszenie Łazarza i Wjazd do Jerozolimy. Malownicza ilustracja wydarzeń związanych z Niedzielą Palmową w Jerozolimie kończy realizowany w nawie cykl świąt.

W prezbiterium przedstawiony jest szeroko rozbudowany temat pasyjny rozpoczynający się sceną umywania nóg apostołom. W górnym rzędzie malowideł umieszczono Ostatnią Wieczerzę. Centralną postacią kompozycji jest Chrystus siedzący z apostołami przy stole w wieczerniku. Od stołu odchodzi Judasz z diabłem na ramionach. Jego zamiary ilustruje scena przedstawiająca zmowę Judasza z kapłanami. Za obietnicę zdrady Judasz otrzymuje trzydzieści srebrników widocznych na stole przed kapłanami.

Zgodnie z tokiem narracji przenosimy się do najwyższego, zamkniętego ostrołukiem pola północnej ściany prezbiterium. Przedstawiono tu Modlitwę w Ogrójcu. Klęczący Chrystus wyciąga ręce po „kielich goryczy”, który podaje mu nadlatujący z nieba anioł.

Następna, w znacznej części zniszczona scena, ukazuje porażenie żołnierzy. Tuż przy ołtarzu przedstawiono Pojmanie. Na tle rozstępującego się na dwie strony pejzażu skalnego widoczny jest Chrystus z Judaszem, który zdradza pocałunkiem mistrza, następując mu jednocześnie na stopę.
W dolnej części północnej ściany prezbiterium widoczne są trzy sceny związane tematycznie z zaparciem się i żalem św. Piotra.
 
Po prawej stronie ołtarza przedstawiono sąd Sanhedrynu. W następnej, rozdzielonej przez okno scenie Sądu Piłata widzimy Chrystusa prowadzonego przed oblicze namiestnika rzymskiego. Piłat umywa ręce w misce z wodą. W zgodnej z kanonem bizantyńskim kompozycji, zachodnim wtrętem jest tu gotycka korona na głowie Piłata.

Kontynuację cyklu pasyjnego stanowi Naigrywanie się i Biczowanie. Ostatnie chwile Chrystusa przed ukrzyżowaniem ilustruje uszkodzona scena Ustawienie krzyża i Odmowa wypicia wina z żółcią.

W największej na ścianie południowej kompozycji, przedstawiono ukrzyżowanie Chrystusa. Jest to jednocześnie ilustracja ósmego z kolei wielkiego święta w roku liturgicznym. Kolejna scena to Zdjęcie z krzyża. Program męki Pańskiej zamyka kompozycja Niewiasty u grobu Chrystusa.

Z prezbiterium wątek narracji prowadzi do nawy, gdzie zostały przedstawione kolejne święta liturgiczne: Zstąpienie do piekieł (Anastasis), Zesłanie Ducha Świętego i Zaśnięcie Matki Boskiej (Koimesis). Wniebowstąpienie umieszczono w górnej części ściany prezbiterium.

Kompozycja zajmuje powierzchnię znacznie większą niż sąsiednie sceny. Zaśnięcie Matki Boskiej przedstawiono w najniższym rzędzie malowideł na północnej ścianie nawy. Dopełnieniem kompozycji jest wyizolowany wizerunek apostoła Tomasza, który według legendy z V wieku nie zdążył przybyć do domu Marii. W czasie cudownego lotu z Indii do Jerozolimy zobaczył Matkę Boską unoszoną do nieba. Otrzymał od niej pas – dowód cudownego wniebowzięcia.

Przedstawienia cyklu dwunastu świąt oraz męki Chrystusa, opasujące w dwóch lub trzech rzędach nawę i prezbiterium, uzupełniono związanymi z nimi obrazami ewangelicznymi. Na północnej ścianie prezbiterium umieszczono Komunię Apostołów stanowiącą dopełnienie Ostatniej Wieczerzy.
 
Wątek pasyjny wzbogacono o scenę Zwiastowania Męki i i wizerunek Paraskewy Piatnicy. Temat Zmartwychwstania uzupełnia kompozycja Chairete przedstawiająca Chrystusa ukazującego się przed Mariami. Uzdrowienie człowieka z uschniętą ręką dopełnia scenę Wskrzeszenia Łazarza. Rzeź niewiniątek, ilustrując jeden z epizodów dzieciństwa Chrystusa, stanowi być może uzupełnienie tematu Boże Narodzenie, przedstawionego na tej samej ścianie.

Na szczycie ściany tęczowej widnieje Mandylion. Przedstawia on acheiropoetyczne (nie stworzone ludzką ręką) oblicze Chrystusa odbite na białej chuście, zawieszonej na pręcie. Przekazując treść dogmatu o wcieleniu i jedności natur Zbawiciela, Mandylion stanowi klucz do odczytania kompozycji na ścianach.

Wątek hagiograficznyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Sceny hagiograficzne zajmują prawie całą zachodnią ścianę, przyległe partie ścian południowej i północnej, środkowy filar oraz dolną część ściany tęczowej. Przedstawiono w nich całopostaciowe, frontalne wizerunki świętych lub narracyjnie ujęte najważniejsze epizody z życia świętych. W grupie tej wyróżniają się wielcy anachoreci Wschodu: Pachomiusz, Antonii Wielki, Makary Egipski, Saba Kapadocki, Spyrydon z Trimitontu oraz Daniel Słupnik.
 
Imiona przy aureolach, zwoje pergaminowe oraz szczegóły wyglądu umożliwiają identyfikację nieruchomych postaci przedstawionych frontalnie na zachodniej ścianie nawy.

Wątek fundatorskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W południowo-zachodnim narożniku kaplicy, na beczce okalającej wejście na chór oraz w przejściu do prezbiterium, a także na wewnętrznych polach łuku tęczowego, przedstawiono sceny związane tematycznie z fundatorem malowideł.

Wśród nich najbardziej rozbudowaną kompozycją jest Modlitwa fundatora. Centralną część zajmuje Matka Boska z Chrystusem wznoszącym rękę w geście błogosławieństwa. Przed Marią klęczy Władysław Jagiełło z rękami złożonymi do modlitwy. W roli protektorów królewskich występują św. Mikołaj oraz Konstantyn Wielki, przedstawiony z prawej strony kompozycji.

Obraz Modlitwy fundatora dopełnia symboliczny portret Jagiełły namalowany w górnej części wewnętrznej ściany łuku tęczowego. Król ukazany jest na pędzącym rumaku. Nadlatujący z góry anioł wkłada mu koronę na głowę, wręczając jednocześnie krzyż. Prawe ramię króla osłania tarcza z namalowanym podwójnym krzyżem – godłem Jagiellonów.

Scena ta wyraża wiarę w pochodzenie władzy ziemskiej od Boga, gloryfikując jednocześnie króla za czyny dokonane na polu misji chrystianizacyjnej. Pod jeźdźcem widnieje herb Śreniawa odnoszący się prawdopodobnie do starosty łęczyckiego Piotra Kmity pełniącego do 1409 roku urząd kasztelana lubelskiego.
 
Naprzeciw konnego wizerunku Jagiełły znajduje się napis fundacyjny. Całkowicie zniszczony w partii początkowej, czytelny jest jedynie w sześciu ostatnich wierszach. Zachowany fragment pozwala na odczytanie daty powstania malowideł i imienia ich twórcy. Dekoracja lubelskiej kaplicy została ukończona w dzień św. Wawrzyńca (10 sierpnia) 1418 roku. Twórca malowideł nosił imię Andrzej.
 
Freski Kaplicy Zamkowej - fragment kompozycji z napisem fundacyjnym
Freski Kaplicy Zamkowej - fragment kompozycji z napisem fundacyjnym (Autor: Mistrz Andrzej)

Ornamenty, zasłonaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W programie malarskim kaplicy ważne miejsce zajmują ornamenty. Najczęściej stosowane motywy to palmeta lub wić półpalmetowa, falista bądź łamana wstęga, plecionka, karpia łuska, pawie oczka, serca, a także ornamenty roślinne, wśród których zwracają uwagę kwiaty o malowniczych kielichach.

Zasłona, wywodząca się ze świątyni Salomona, pełni funkcję dekoracyjną, symbolizując jednocześnie granice między światem doczesnym i wiecznym. Zmieniające się barwy fałd, wywołują iluzję ruchu.

TechnikaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Dekorację lubelskiej kaplicy wykonano w technice fresku, polegającej na nanoszeniu roztartych z wodą barwników na mokrą zaprawę wapienną z zawartością ciętych włókien lnu i słomy. Malarze przygotowywali każdorazowo ilość zaprawy potrzebną do wykonania dziennej partii. Rysunek kompozycji malowano jasną ochrą, wzmacnianą miejscowo poprzez rycie linii w świeżym tynku. Spośród naturalnych pigmentów stosowano: biel świętojańską, azuryt, malachit, węgiel drzewny, jak również glinki żelazowe w odcieniach ugrów i czerwieni. Końcowym etapem prac było pozłacanie nimbów i szczegółów szat.

KonserwacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Konserwacja polichromii wzięła początek w 1899 roku. Malarz Józef Smoliński odkrył fragment kompozycji fundacyjnej na wieżyczce stanowiącej odbudowę schodów wiodących na galerię. Po kilku latach przybyła do Lublina Carska Komisja Archeologiczna z Petersburga; Piotr Pokryszkin i Mikołaj Pokrowski odbili większość tynków w prezbiterium. Kolejne prace konserwatorskie przeprowadzono przy współudziale Lubelskiego Koła Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości pod kierownictwem prof. J. Makarewicza. W pracach brali udział malarze Stanisław Matejko i Władysław Rupa. W latach 1917–1918 usunięto pozostałości tynków, powierzchnię oczyszczono a ubytki zalitowano. W 1918 roku prace konserwatorskie kontynuował lubelski konserwator Jerzy Siennicki. W latach 1919–1923 konserwacją kierował Edward Trojanowski z Warszawy.

Podczas okupacji niemieckiej i w latach powojennych malowidła w kaplicy uległy znacznej destrukcji. W latach 1954–1959 przeprowadzono kolejną konserwację przy udziale Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie, jednakże niekorzystne i zmienne warunki klimatyczne pogorszyły stan fresków. Doszło do licznych wysoleń, które doprowadziły do osypywania się tynku wraz z warstwą malarską. W latach 1966–1974 przeprowadzono prace poprawiające stan techniczny budynku, m.in. wymieniono okna i skontrolowano warunki klimatyczne wnętrza. Zabiegi te umożliwiły przeprowadzenie kolejnych prac konserwatorskich przy udziale Stanisława Stawickiego, Marii Milewskiej, Leona Bartnika i Magdaleny Gawłowskiej przy współpracy Krystyny Durakiewicz, głównego konserwatora Muzeum Lubelskiego. W latach 1976–1995 oczyszczono powierzchnię z nalotów soli, usunięto zmienione kolorystycznie lub zbyt szerokie retusze, a także większość rekonstrukcji.

Kaplicę udostępniono zwiedzającym w kwietniu 1997 roku, po blisko stu latach od odkrycia fresków przez Józefa Smolińskiego.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Koziarska-Kowalik J., Kaplica zamkowa w Lublinie, Lublin 1997.
Różycka-Bryzek A., Freski bizantyńsko-ruskie fundacji Jagiełły w kaplicy Zamku Lubelskiego, Lublin 2000.
Walicki M., Malowidła ścienne kościoła Św. Trójcy na Zamku w Lublinie, [w:] Studia do dziejów sztuki w Polsce, t. 3, Warszawa 1930.
Walicki M., Polichromia Kościoła Św. Trójcy na Zamku w Lublinie, [w:] „Ochrona Zabytków”, R. 7, 1954.

Powiązane artykuły

Powiązane wydarzenia

Zdjęcia

Inne materiały

Słowa kluczowe