Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Czesław Miłosz (1911–2004)

Czesław Miłosz (ur. 30 czerwca 1911 roku w Szetejniach, zm. 14 sierpnia 2004 roku w Krakowie) – polski poeta i prozaik, historyk literatury, profesor literatury słowiańskiej w Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, profesor Uniwersytetu Harwarda, laureat Neustadt International Prize for Literature (1978), laureat literackiej Nagrody Nobla (1980). Za pomoc niesioną Żydom w czasie II wojny światowej uhonorowany przez Instytut Yad Vashem tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata (1989), uhonorowany najwyższym odznaczeniem Rzeczypospolitej Polskiej Orderem Orła Białego (1994).

Czesław Miłosz podczas pobytu w Lublinie (1981 r.)
Czesław Miłosz podczas pobytu w Lublinie (1981 r.) (Autor: Józefczuk, Grzegorz (1955- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

ŻycieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

DzieciństwoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Czesław Miłosz był pierwszym synem Aleksandra Miłosza i Weroniki Miłoszowej z Kunatów. Urodził się w 30 czerwca 1911 roku w Szetejniach w położonym nad Niewiażą, dworku należącym do rodziny jego matki. Wychowywał się w wielokulturowym środowisku Litwy. Pejzaże Litwy i jej przyroda wywarły niezatarte piętno na Miłoszu i na zawsze wyznaczyły azymutem jego wyobraźni oraz stały się istotnym elementem jego duchowej tożsamości. Będąc dzieckiem, był świadkiem rewolucji październikowej oraz wojny polsko-bolszewickiej.

W 1917 roku urodził się młodszy brat Czesława, Andrzej, późniejszy reżyser, publicysta i tłumacz. Dzieciństwo Miłosza zdominowane było przez dalekie podróże. Jego ojciec, prywatnie lub zawodowo, podróżował w głąb Rosji, a wraz z nim podążali zawsze żona i syn. Pamięć wydarzeń dzieciństwa powraca w prozie (Dolina Issy, Rodzinna Europa) i poezji Miłosza. Środowisko wielokulturowej Litwy miało zasadniczy wpływ na kształtowanie się intelektualnej postawy Miłosza, którego można nazwać poetą pogranicza. Zróżnicowana kulturowo i narodowościowo Litwa nie odrodziła się po II wojnie światowej. Homogeniczna i zasadniczo jednonarodowościowa Polska, do której Miłosz po latach powrócił i której często zarzucał niezdolność do realistycznego myślenia i zapatrzenie w iluzję własnej szlachetności, nigdy nie była tą Polską, którą pamiętał z lat dzieciństwa i za którą tęsknił.

Lata wileńskieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Błyszczy jeziorko, ale ma brzeg bez sitowia
Przez które przedzieraliśmy się, płynąc z panną X,
Żeby potem wycierać się jednym ręcznikiem, w tańcu.

fragment wiersza Litwa po pięćdziesięciu dwóch latach: Pewna okolica

W 1921 roku Miłosz rozpoczął naukę w Gimnazjum im. Zygmunta Augusta. Po zdaniu matury w 1929 roku podjął studia na Uniwersytecie Stefana Batorego. Początkowo wybrał Wydział Nauk Humanistycznych, ale po kilku tygodniach przeniósł się na Wydział Prawa. Ciągle jednak współpracował z Kołem Polonistów i współtworzył grupę poetycką Żagary.

Po ukończeniu studiów podjął się pierwszej pracy zawodowej w rozgłośni wileńskiej Polskiego Radia (1935). Wiosną 1937 roku Miłosz, w wyniku czyjejś denuncjacji, bez oficjalnego uzasadnienia i na skutek presji administracji stracił pracę w Polskim Radiu w Wilnie za „dopuszczanie do mikrofonów osób niewłaściwego pochodzenia”, odtwarzanie muzyki chóru białoruskiego oraz sympatie litewskie. Dzięki pomocy Haliny Sosnowskiej, na wiosnę 1937 roku, Miłosz rozpoczął pracę w centrali Polskiego Radia w Warszawie, gdzie współpracował z Józefem Czechowiczem.

Lata okupacjiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

I ci ginący, samotni,
Już zapomniani od świata,
Język nasz stał się im obcy
Jak język dawnej planety.

fragment wiersza Campo di Fiori

Na wieść o wybuchu wojny Czesław Miłosz jako pracownik Polskiego Radia zgłosił się na ochotnika do obsługi wojskowej radiostacji i wyruszył na front, na który jednak nie dotarł, przemieszczając się na południe. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski znalazł się w Rumunii. Wojsko ZSRR zajęło w tym czasie Wilno, aby następnie oddać je Litwinom. Miłosz wrócił do Wilna i przyjął obywatelstwo litewskie. W 1940 roku Armia Czerwona ponownie zajęła Wilno. Poeta uciekł do Warszawy. Znajomi Miłosza wystarali się dla niego o pracę woźnego w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego.

W Warszawie współpracował z podziemną Organizacją Socjalistyczno-Niepodległościową „Wolność” oraz uczestniczył w tajnych wieczorach poetyckich i pisał pod pseudonimem Jan Syruć. W 1944 roku ożenił się z Janiną Dłuską-Cękalską. Po upadku powstania warszawskiego przeniósł się z żoną do Krakowa, w którym pozostał do 1945 roku.

EmigracjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Gdybym był w Polsce przez te trzydzieści lat, sam zastanawiam się nieraz, jakby to było. Jakby to się rozwinęło. Na pewno zupełnie inaczej. Powiedziałem kiedyś w jednym wywiadzie, że cała ta przygoda to była przygoda głupiego Jasia. To jest bajka o głupim Jasiu. Dlatego, że głupi Jaś wybiera zawsze to, co mądrzejsi bracia uważali za wyjątkowo głupie.

fragment rozmowy Czesława Miłosza odbytej ze studentami w 1981 roku w warszawskim klubie Stodoła

Po zakończeniu wojny Miłosz rozpoczął pracę w 1946 roku jako attaché kulturalny PRL w placówce dyplomatycznej w Nowym Jorku. Rok później został przeniesiony do Waszyngtonu. W czasie rzadkich wizyt w Polsce zniechęcał się do władz PRL i popadł z nią w konflikt. Napięte relacje powstały też pomiędzy Miłoszem i środowiskiem „oficjalnych” twórców skupionym wokół Związku Literatów Polskich. Jesienią 1951 roku Miłosz trafił do ambasady PRL w Paryżu. Ostatecznie zniechęcony do peerelowskiego układu politycznego, poprosił władze Francji o azyl polityczny. Odpowiedź była pozytywna. Tego samego roku przeprowadził się do Maisons-Laffitte, siedziby Instytutu Literackiego, kierowanego przez Jerzego Giedroycia. W wydawanej przez Instytut „Kulturze” opublikował artykuł pt. Nie, w którym uzasadniał osobistą decyzję o wyjeździe na Zachód. Przeciwko przyjęciu Miłosza do Maisons-Laffitte protestowała polska emigracja oraz niektórzy współtwórcy Instytutu Literackiego, m.in. Józef Czapski. Natomiast cenzura w Polsce zakazała nie tylko publikowania prac Miłosza, ale nawet wymieniania jego nazwiska.

W 1953 roku Instytut Literacki wydał zbiór esejów Miłosza pt. Zniewolony umysł, w którym zostały ukazane zróżnicowane postawy Polaków wobec władzy stalinowskiej. Miłosz mieszkał we Francji dziewięć lat, do 1960 roku, kiedy to na zaproszenie Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley objął stanowisko profesora na Wydziale Języków i Literatur Słowiańskich. Pracę tę kontynuował przez 20 lat. W tym czasie opracowywał anglojęzyczną antologię polskiej poezji Postwar Polish Poetry, która przyczyniła się na Zachodzie do popularyzacji poezji Zbigniewa Herberta.

W 1973 roku ukazało się pierwsze angielskojęzyczne wydanie wierszy Miłosza. Od tego czasu rosła na Zachodzie jego popularność jako poety. W 1978 roku został uhonorowany Międzynarodową Nagrodą Literacką Neustadt, zwaną Małym Noblem, a w 1980 Miłosz, jako pierwszy polski poeta, otrzymał literacką Nagrodę Nobla. W tym samym roku w PRL po raz pierwszy od 1945 roku zostały wydane tomiki jego poezji: Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada oraz Wiersze wybrane. Literacka Nagroda Nobla umożliwiła Miłoszowi wizytę w ojczyźnie.

W 1981 roku Miłosz odwiedził Polskę, spotkał się z Lechem Wałęsą, odebrał doktorat honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, złożył kwiaty pod pomnikiem poległych stoczniowców w Gdańsku. W 1982 roku objął katedrę na Uniwersytecie Harvarda w Cambridge. W 1986 roku zmarła żona poety, Janina. W ważnym dla przemian politycznych w Polsce 1989 roku Czesław Miłosz przyjechał do ojczyzny, by odebrać doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W 1992 roku Miłosz ożenił się z Carol Thigpen, doktorem nauk historycznych, dziekanem na uniwersytecie w Atlancie. Tego samego roku otrzymał honorowe obywatelstwo Litwy i po raz pierwszy od pięćdziesięciu lat odwiedził kraj swojego dzieciństwa.

Powrót do PolskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miał mnie okupić dar układania słów
Ale muszę być gotów na ziemię bez-gramatyczną.
Z ostem, pokrzywą, łopuchem, belladonną,
Nad którymi wietrzyk, senny obłok, cisza.

fragment wiersza Oset, pokrzywa

Pierwszy przyjazd po latach emigracji
Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Miłosz przyjechał do Polski Ludowej w okresie tzw. karnawału Solidarności, kiedy istniała możliwość zorganizowania spotkań z poetą w Warszawie, Krakowie, Lublinie i Łomży. Laureat Nagrody Nobla był jednak ciągle obserwowany przez Służbę Bezpieczeństwa. Więcej na ten temat mówi książka z zebranymi materiałami archiwalnymi pt. Operacja „Poeta” (Lublin 2007).

Powrót do kraju na stałeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1993 roku Miłosz wraz z żoną Carol przeprowadził się do Krakowa, w którym mieszkał do końca życia. Przez kilka pierwszych lat spędzał w Krakowie miesiące letnie, a na zimę powracał do Kalifornii. W 1994 roku otrzymał najwyższe polskie odznaczenie, Order Orła Białego. W 2002 roku umarła żona poety, Carol.

Czesław Miłosz umarł w wieku 93 lat, 14 sierpnia 2004 roku w Krakowie. Pomimo protestów środowisk prawicowo-narodowościowych, został pochowany w Krypcie Zasłużonych krakowskiego kościoła oo. paulinów na Skałce.

TwórczośćBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

DebiutBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Czesław Miłosz debiutował w 1930 roku wierszami Kompozycja i Podróż na łamach uniwersyteckiego pisma „Alma Mater Vilnensis”. W 1933 roku nakładem Koła Polonistów Uniwersytetu Stefana Batorego ukazał się książkowy debiut Czesława Miłosza – Poemat o czasie zastygłym. Za ten tom otrzymał Nagrodę im. Filomatów w kategorii „debiut literacki”, oraz stypendium Funduszu Kultury Narodowej, które pozwoliło mu na wyjazd do Paryża i spotkanie z Oskarem Miłoszem (1935), jego kuzynem i poetą-symbolistą, który mocno oddziaływał na wczesną twórczość Czesława.

PoezjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wczesne wiersze Czesława Miłosza (zwłaszcza z tomu Trzy zimy, 1936) wpisać można w nurt określany jako katastrofizm. Józef Czechowicz w 1937 roku w ten sposób pisał o młodzieńczej twórczości poetyckiej późniejszego Noblisty: „Integralny pesymizm Miłosza, płynący nie z rozczarowań wieku i doświadczeń, jak u innych poetów, ale dany mu jako baza pojmowania wszystkiego, istniejący a priori, doprowadza go do ostatniej krawędzi – może właśnie dlatego, że jest równie intelektualny, jak biologiczny. Za krawędzią zostaje już tylko jedno: samounicestwienie”1.

Diagnoza postawiona przez Czechowicza nie okazała się ostatecznie trafna, gdyż katastroficzny rys młodzieńczej poezji Miłosza nie jest jej nieodzownym elementem w późniejszym okresie. Jego powojenna poezja była silnie nacechowana intelektualizmem, odejściem od symbolizmu, antyestetyzmem i często, zwłaszcza pod koniec życia poety, zawierała przemyślenia natury filozoficznej i religijnej. Postawa antyestetyczna zawsze szła jednak w parze z głęboką literacką autorefleksją.

W swojej poezji Miłosz poszukiwał „formy bardziej pojemnej”. Równocześnie podążał w kierunku języka prostego, który pozwoliłby opisać rzeczy w podstawowym wymiarze ich egzystencji. Poeta był świadomy tego, że język ze swej natury operuje pojęciami ogólnymi, natomiast świat zbudowany jest nie z ogólników, ale z konkretnych i jednostkowych rzeczy. Trudność ta wciąż oddziaływała na warsztat literacki Miłosza i niekiedy sama stawała się przedmiotem jego wierszy.

Stanisław Barańczak, analizując poetykę Miłosza, ujął to w następujący sposób: „To, co w zmysłowym doznaniu lub choćby tylko we wspomnieniu jawi się ostro, namacalnie, konkretnie, pojedynczo, w momencie nazywania zostaje automatycznie włączone w nadrzędną klasę, staje się nie przedmiotem, lecz reprezentantem idei przedmiotu [...]. Pośrednictwo języka sprawia, że nazywanie rzeczywistości powoduje stałe i nieusuwalne napięcie między powszechnością a konkretnością [...]. Próba uchwycenia tego konkretu, dokonywana jakby w samozaprzeczeniu, w trybie warunkowym («Gdybym ja mógł [...] opisać»), daje w efekcie opis skrajnie plastyczny, właśnie nieomal namacalny, i podaje w wątpliwość wyrażone wprost przekonanie o tym, jakoby przeznaczeniem poety było wyłącznie manipulowanie konwencjonalnymi symbolami”.

Miłosz świadomy był również tego, że trudność w ujęciu jednostkowej rzeczy wynika z ciągle zmieniającej się rzeczywistości. Czas, w jakim podlega ona zmianie, uniemożliwia uchwycenie jej istoty:

A jeżeli w letnią noc łódki na jeziorze
I niegłośna pieśń, trzymanie się za ręce
Zachowuje twoja strojna i ginąca pamięć,
Ani takie to było jak raz się wydało,
Ani takie jak teraz układasz w opowieść.

fragment wiersza Zmieniał się język

Ciągłej zmianie podlega też podmiot-twórca, który nigdy nie jest tożsamy ze sobą w przeszłości i przyszłości:

Ten pożytek z poezji, że nam przypomina
jak trudno jest pozostać tą samą osobą,
bo dom nasz jest otwarty, we drzwiach nie ma klucza,
a niewidzialni goście wchodzą i wychodzą.

fragment wiersza Ars poetica?

Metafora poetycka

Dla Miłosza metafora nie jest odpowiednim środkiem na uchwycenie istoty rzeczy, gdyż zamiast łączyć słowo z rzeczą, odrywa je od rzeczywistości, wynosząc pojęcie na kolejne stopnie abstrakcji. Jak podkreśla Barańczak, środkiem artystycznego wyrazu, który Miłosz szczególnie sobie upodobał, jest synekdocha. Opisując rzeczywistość przy użyciu jej części, aspektu, wielu aspektów i przeciwstawnych punktów obserwacji, Miłosz stara się zbliżyć do tego, co jednostkowe. Poezja Miłosza jest więc próbą przebicia się przez wielowarstwową barierę pojęć ogólnych, zmienności świata i przemijalności człowieka.

Tym, co znamionuje poezję Czesława Miłosza jest również swoiście rozumiane poczucie obowiązku wobec odbiorców. Miłoszowi zawsze odległa była poezja osobista, której jedynym albo głównym celem jest eksterioryzacja wewnętrznych stanów pisarza. Jego poezja stawiała sobie zawsze za cel kształtowanie postaw. Miała ona być ostrzeżeniem i głosem sumienia dla tych, którzy nie liczyli się z wolnością drugiego człowieka, oraz podporą dla tych, którzy tracili nadzieję na zmianę swojego losu. Równocześnie wiersze Miłosza zawsze skierowane były do konkretnego człowieka, a nie do jakieś nieokreślonej zbiorowości. Cel ten poniekąd wynikał ze szczególnych okoliczności w jakich tworzył Miłosz. Jego poezja, jak w ogóle poezja w krajach totalitarnych, pełniła zupełnie inną funkcję niż poezja na Zachodzie. Miłosz był bardzo krytyczny wobec poetyckiej sztuki dla sztuki, w której słowa traktowane są jak „samowystarczalna czynność języka” i „system luster, czysto literackich odniesień”.

Pośmiertne wydanie wyboru poezji

W 2011 roku, z okazji 100. rocznicy urodzin poety, nakładem wydawnictwa Znak ukazał się tom Wiersze wszystkie zawierający w jednym woluminie zebrane utwory poetyckie wydane przez autora drukiem, zarówno w kolejnych tomikach, jak i w czasopismach.

ProzaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwszą wydaną dokumentalno-publicystyczną książką Miłosza był Zniewolony umysł (1953), będący zbiorem esejów opisujących zróżnicowane postawy społeczeństwa polskiego po II wojnie światowej. W czterech najsłynniejszych esejach Miłosz ukazał losy czterech pisarzy polskich (Jerzego Andrzejewskiego, Tadeusza Borowskiego, Jerzego Putramenta, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego) tworzących w okresie stalinizmu. W Zniewolonym umyśle Miłosz wciela się w rolę przenikliwego obserwatora, który przedstawia i analizuje skomplikowane motywy ludzkich decyzji i konsekwencje dokonanych wyborów. Ujawnia zakres ich oddziaływania w siatce niedających się rozwikłać dylematów stalinowskiej codzienności.

W wydanej w 1955 roku powieści Dolina Issy przyszły noblista powraca do czasu swojego dzieciństwa, do Litwy z lat dwudziestych XX wieku. Akcja rozgrywa się w zmitologizowanej krainie doliny Issy. Powieść przepełniona jest atmosferą ludowej legendy, przerywanej echami wydarzeń historycznych. Po napisaniu Doliny Issy Czesław Miłosz uznał, iż powieść ta była formą autoterapii w okresie, w którym toczyła się przybierająca nieraz moralizatorski charakter debata na temat jego emigracji, a on sam cierpiał na kryzys twórczy.

W 1955 roku ukazała się również jego powieść Zdobycie władzy, w której w fabularny sposób opowiada o powojennych postawach Polaków. Sam autor w powściągliwy sposób odniósł się do przyczyn jej powstania: „W 1952 roku Les Guildes du Livre w Szwajcarii (rodzaj klubów książkowych) ogłosiły konkurs na powieść [...]. Postanowiłem wziąć udział w konkursie, chociaż nigdy dotychczas powieści nie pisałem. Mogłem powziąć taką decyzję, ponieważ, zgadzając się w tym ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, nie uważałem powieści za dzieło sztuki, jedynie za «worek», żeby autor mógł tam umieścić to, co ma na wątrobie”.

W wydanym w 1958 roku zbiorze esejów Rodzinna Europa Miłosz powraca do autobiograficznych wątków dzieciństwa. Robi to jednak po to, aby zadać pytanie o podstawy samookreślenia jednostki w ramach grupy społecznej, kultury, narodu. Równocześnie Miłosz ukazuje w jaki sposób los jednostki uwikłany jest w historię i od niej zależy. W Rodzinnej Europe Miłosz zastanawia się nad tym, w jakim stopniu możliwy jest świadomy i wolny wybór własnej tożsamości. W tym samym roku ukazał się też zbiór wczesnych tekstów Miłosza Kontynenty, który traktować można jako jego dziennik zainteresowań i fascynacji.

Po wyjeździe Miłosza do USA, w Paryżu ukazała się poświęcona recepcji myśli Stanisława Brzozowskiego książka Człowiek wśród skorpionów (1962) oraz zbiór esejów Widzenia nad Zatoką San Francisco (1969). W zbiorze tym, podobnie jak w Rodzinnej Europie, Miłosz poszukuje swojej tożsamości i grupowej przynależności. Widzenia... są również świadectwem przemiany własnego światopoglądu w konfrontacji z nowym miejscem w jakim przyszło Miłoszowi żyć i pracować.

W 1972 roku ukazuje się zbiór szkiców Prywatne obowiązki, a w 1977 obszerny esej Ziemia Ulro, w którym Miłosz postawił pesymistyczną diagnozę współczesności. Z tego właśnie eseju pochodzi określające poniekąd całość postawy intelektualnej Miłosza stwierdzenie: „mój wewnętrzny rozwój mierzę stopniowym wzrostem nieufności do literatury i sztuki mego stulecia”.

Miłosz jest też autorem licznych artykułów, wykładów i szkiców historycznych, które zostały wydane w zbiorze Zaczynając od moich ulic (2006).

Przekłady Pisma ŚwiętegoBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Czesław Miłosz jest autorem przekładów ksiąg Starego Testamentu: Księga Psalmów, Księga Hioba, Pieśń nad Pieśniami, Księga Rut, Trenów (Lamentacji), Księgi Eklezjasta (Księgi Koheleta), Księgi Estery, Księgi Mądrości oraz dwóch ksiąg Nowego Testamentu: Apokalipsy i Ewangelii według św. Marka. Miłosz zdecydował się na rozpoczęcie pracy nad przekładami po namowach ze strony przyjaciela ks. Józefa Sadzika. Poeta w wieku 61 lat podjął się nauki greki koine, a następnie języka hebrajskiego. Po latach Miłosz zauważył, że tłumaczenia Biblii hebrajskiej, których się podjął, miały dla niego znaczenie „czynności oczyszczającej” w konfrontacji wydarzeniami Holocaustu.

Okładka "Księgi Psalmów" w tłumaczeniu Czesława Miłosza
Okładka "Księgi Psalmów" w tłumaczeniu Czesława Miłosza (Autor: Kopel-Szulc, Zofia (1937- ))

Biblijne przekłady na język polski powstały w latach 1971–1986. Był to czas m.in. choroby jego żony Janiny, a sam poeta zaangażowany był w opiekę nad nią i codzienne odwiedzał ją w szpitalu. Jak stwierdza sam Miłosz, praca nad przekładami była w tym czasie możliwa ponieważ podejmowana z przerwami i w pewnych odstępach czasu nie wymagała skrupulatnej systematyczności. Równocześnie korespondowała ona z egzystencjalnym wymiarem codzienności. Język Pisma Świętego, a zwłaszcza język Psalmów, był dla Miłosza kanonem poetyckości jako takiej. Przekłady Miłosza charakteryzują się jednocześnie prostotą i hieratycznością. Szczególną wagę przywiązywał on do zachowania specyfiki starożytnej poezji hebrajskiej, zwłaszcza w zastosowaniu paralelizmu logicznego i fonetycznego.

Czesław Miłosz „Sprawiedliwym wśród Narodów Świata”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ja jednak wtedy myślałem
O samotności ginących.
O tym, że kiedy Giordano
Wstępował na rusztowanie,
Nie znalazł w ludzkim języku
Ani jednego wyrazu,
Aby nim ludzkość pożegnać,
Tę ludzkość, która zostaje

fragment wiersza Campo di Fiori

Podczas niemieckiej okupacji ziem polskich Czesław Miłosz mieszkał w Warszawie. W tym czasie zaangażował się w działalność podziemnej Organizacji Socjalistyczno-Niepodległościowej „Wolność”, która początkowo działała na terenie Wilna, a w latach 1939–1941 również w Warszawie. W jej ramach Miłosz niósł pomoc Żydom ukrywającym się po aryjskiej stronie miasta. Brat Czesława, Andrzej Miłosz, przebywający w czasie okupacji w Wilnie, także czynnie działał w podziemiu polskim. W 1943 roku Andrzej przemycił do Warszawy ukrytych w ciężarówce Seweryna Trossa i jego żonę. Czesław przyjął Trossów, znalazł im kryjówkę i wsparł finansowo. Pomógł także Żydówkom, Felicji Wołkomińskiej, jej siostrze i bratowej, które zbiegły z Warszawy w przededniu powstania w getcie. Trossowie zginęli w powstaniu warszawskim. Wołkomińska przeżyła i w 1957 roku wyemigrowała do Izraela. Za pomoc udzieloną rodzinie Trossów i Wołkomińskich Czesław i Andrzej Miłoszowie zostali uhonorowani przez Instytut Yad Vashem tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata (25 lipca 1989 roku).

Czesław Miłosz w LublinieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W tym dziwnym „domu profesorskim” w Lublinie, który był jak tratwa z rozbitkami [...] Miłosz był od zawsze nasz.

Piotr Kłoczowski, Nagi chłopiec i czarne słońce (Dolina Issy), „Zeszyty Literackie” 38335 (2001) 3, s. 106–108

Pierwsze pobyty Czesława Miłosza w Lublinie

Czesław Miłosz po raz pierwszy przebywał w Lublinie jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Przedwojenna obecność Miłosza w Lublinie wynikała przede wszystkim z zażyłej więzi z Józefem Czechowiczem. W późniejszych wspomnieniach Miłosz podkreślał, że wszystko, co łączyło go z przedwojennym Lublinem wiązało się w jakiś sposób z osobą Czechowicza. Podczas tych wizyt Miłosz zatrzymywał się m.in. w mieszkaniu Jerzego Pleśniarowicza przy ul. 1 Maja 51. Zachowało się zdjęcie, na którym Miłosz stoi na balkonie tego mieszkania razem z Jerzym Pleśniarowiczem oraz jego matką, Józefą Cybulską. Na zdjęciu tym Miłosz głaszcze psa gospodarzy, jamnika Norę. Fotografia ta powstała około 1938 roku. W archiwum Jerzego Pleśniarowicza odnaleźć też można list, w którym Józefa Cybulska pisze do przebywającego w Warszawie syna Jerzego o wizycie, jaką Miłosz odbył w mieszkaniu przy ul. 1 Maja 51 razem z Józefem Czechowiczem. Wspomina w nim o serdecznej atmosferze spotkania przy winie własnej roboty, które znalazło szczególne uznanie u Czechowicza. List ten został napisany w kilka miesięcy przed wybuchem wojny.

Po latach Miłosz w ten sposób wspominał wizyty u Czechowicza: „Trzeba podkreślić w jego [Czechowicza] lubelskich początkach: prowincjonalność, brak pieniędzy, samouctwo. Znalazł kilku towarzyszy – poetów w Lublinie, którzy marzyli o sławie, ale tę zyskiwało się przez druk w pismach stołecznych. Wydawali za swoje pieniądze (niektórzy z nich mieli już posady) pismo poetyckie ,,Reflektor". Z nich tylko Czechowicz dobrnął do mety i dziś, w piętnaście lat po śmierci, pozostaje, śmiem to twierdzić, jednym z kilku najwybitniejszych poetów pomiędzy I i II wojną światową. Wcześnie zyskał świadomość swego powołania i pozostał mu wierny. Jest całkiem rzadkim zjawiskiem w Polsce przez swoją niezależność wewnętrzną, odporność na wpływy, realizację wbrew modom. Do wierszy miał stosunek dobrego, spokojnego rzemieślnika (stare mieszczańskie nawyki). Wypił mniej wódki niż ci, co pływali na powierzchni, nie zaznał przyjemności posiadania służby czy samochodu, ale coś osiągnął"2.

Miłosz przebywał w Lublinie również we wrześniu 1939 roku. Na wieść o wybuchu wojny, Czesław Miłosz, jako pracownik Polskiego Radia, zgłosił się na ochotnika do obsługi wojskowej radiostacji i wyruszył na front. Dziewiątego września, będąc w okolicach Lublina, niedaleko Kurowa, starał się przedostać do swojego przyjaciela Józefa Czechowicza, do którego nie dotarł z powodu ataku niemieckiego lotnictwa. Czechowicz umarł w Lublinie w czasie bombardowania. W późniejszych wspomnieniach Miłosz przyznał, że gdyby dotarł do Czechowicza na czas, mógłby podzielić jego los.

Doktorat honoris causa dla Miłosza

Kolejna wizyta w Lublinie odbyła się 42 lata później, w czerwcu 1981 roku, zaraz po otrzymaniu literackiej Nagrody Nobla. Miłosz został zaproszony z inicjatywy środowiska akademickiego KUL i otrzymał tytuł doktora honoris causa tej uczelni. Podczas tej wizyty miał także spotkanie autorskie w Głównej Bibliotece KUL. Spotkał się na dziedzińcu KUL z Lechem Wałęsą, co miało w tym czasie wymiar symboliczny, choć nie było to wydarzenie planowane. 

To ważne wydarzenie kulturalne opisywano i wspominano zarówno w wydawnictwach niezależnych, np. w „KUL-ierze”, a także w lokalnych mediach i prasie ogólnopolskiej, jak w „Sztandarze Ludu”.

W niezależnym polskim druku, który ma swój początek w wydawanych w Lublinie Spotkaniach, teksty Miłosza publikowano w 1980 i 1981 roku. Dzięki aktywności Koła Polonistycznego KUL, uniwersyteckiego wydawnictwa, a także Oddziału Literackiego Muzeum w Lublinie ukazało się w tym czasie i kolejno w latach 80. wiele wydań tekstów poety.

Ostatnia wizyta w Lublinie

Po raz ostatni Miłosz przyjechał do Lublina w październiku 1999 roku na zaproszenie Koła Polonistów Studentów KUL. Podczas tej wizyty zwiedził Lublin ze swoją drugą żoną, Carol, odwiedził grób Czechowicza, a także spotkał się z przebywającym wówczas w Lublinie Janem Karskim. Świadkiem tego wydarzenia był Jan Maria Kłoczowski. 

Więcej materiałów na temat kolejnych wizyt noblisty w Lublinie w 41 numerze „Scriptores. Miłosz w Lublinie” oraz na stronie www.historiamowiona.teatrnn.pl.

Z okazji setnej rocznicy urodzin poety Sejm RP przyjął uchwałę, która rok 2011 ustanawia rokiem Czesława Miłosza w Polsce. W ramach obchodów roku Miłosza Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” zorganizował projekt edukacyjny „Miłosz w Lublinie”, którego celem była promocja osoby poety oraz zainicjowanie refleksji nad oddziaływaniem jego twórczości w przestrzeni życia kulturalnego Lublina.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Barańczak S., Język poetycki Czesława Miłosza Wstępne rozpoznanie, Teksty 4/5 (1981).
  • Czechowicz J., Uczeń marzenia. Rzecz o poezji Czesława Miłosza, Pion 3 (1937).
  • Franaszek A., Miłosz. Biografia, Kraków 2011.
  • (Interpress), Polska powitała wielkiego rodaka, „Kurier Lubelski“ 110 (1981) 7063.
  • Kłoczowski P., Nagi chłopiec i czarne słońce (Dolina Issy), „Zeszyty Literackie” 38335X (2001) 3.
  • Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Ratujący Żydów podczas Holocaustu, red. Israel Gutman, Kraków 2009.
  • Miłosz C., Czechowicz: to jest o poezji między wojnami, Muzeum Okręgowe – Oddział Józefa Czechowicza, Lublin 1981.
  • Pleśniarowicz K., Jerzego Pleśniarowicza ślad pozostawiony, Kraków 1993.
  • Oficjalna strona Czesława Miłosza prowadzona przez Wydawnictwo Znak: www.milosz.pl.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia J. Czechowicz, Uczeń marzenia. Rzecz o poezji Czesława Miłosza, „Pion 3” (1937).
  2. Wróć do odniesienia C. Miłosz, Czechowicz: to jest o poezji między wojnami, Muzeum Okręgowe – Oddział Józefa Czechowicza, Lublin 1981, s. 10.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Wideo

Inne materiały

Słowa kluczowe