Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Cmentarz jako tekst kultury

Za cmentarz w sensie prawno-administracyjnym rozumie się wyraźnie wyodrębniony i oznaczony teren, przeznaczony do grzebania zmarłych. Znajdujące sie na nim mogiły przyjmują pewne „zwyczajowo przyjęte formy wizualne". Kształtem mogił rządzą zatem zwyczaj i tradycja. Obie stwarzają w tym zakresie bogatą, ale zarazem ograniczoną liczbę wariantów.

Łomazy, Łomazy, widok na cmentarz żydowski
Łomazy, Łomazy, widok na cmentarz żydowski (Autor: Wejman, Wioletta)

Spis treści

[RozwińZwiń]

Cmentarz jako księgaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Już w tradycji romantycznej cmentarz traktowany był jako swoista księga. Przechadzka po nim była rzeczywistym wczytywaniem się w problemy śmierci i życia. Kartami owej księgi stawały się poszczególne groby, pojmowane jako świadectwa ludzkiego istnienia, ludzkich dokonań. Taka koncepcja ujmująca cmentarz jako odpowiednik księgi, szkoły czy “dydaktycznego ogrodu”, przemawiająca do wyobraźni uformowanej przez romantyczną wizję świata, odpowiednio przetransformowana w duchu metodologii znamiennej dla dzisiejszego sposobu myślenia, stać się może wskazówką ułatwiającą współczesną interpretację cmentarzy, szczególnie wówczas, gdy dostrzegamy w nich “przestrzeń trwałą”.

Przestrzeń cmentarna jest miejscem zorganizowanym wedle pewnych reguł kulturowych, związanych tak ze zrytualizowanymi formami grzebania zmarłych, jak i z istnieniem pewnej tradycji utrwalania pamięci o nich. Ta świadomie organizowana przestrzeń wyróżnia się przez pewne, dla niej tylko znamienne obiekty, znaki, symbole, inskrypcje, będące nośnikami łatwo dających się odczytać informacji. Mówią nam one o tym, że tu właśnie pochowani zostali w sposób zgodny czy to z zasadami jakiejś wiary, czy przyjętego w danej społeczności obyczaju, konkretni ludzie.

Widziany w takiej perspektywie cmentarz może być „odczytywany" jako swoisty tekst – tekst kultury – który powstawał wedle dyrektyw znamiennych dla przyjętego w danej społeczności i w danym czasie sposobu reagowania na fakt ludzkiej śmierci. Jest więc cmentarz przestrzenią, której znaczenie tworzy całość jego wyglądu wespół z każdym ze znajdujących się na nim elementów.

To przede wszystkim za ich sprawą stają się cmentarze ważnym zjawiskiem kulturowym, które można odczytywać jak tekst. Cmentarz podlega zmianie tak w przestrzeni, jak i w czasie. Odnotowane na grobach nazwiska, daty zgonów pochowanych w nich osób stają się – wespół z innymi informacjami o nich – metatekstem historii już nie tylko cmentarza, ale użytkującej go społeczności.

Czytanie cmentarzaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cmentarze mają – choć niekiedy tylko formalnie – charakter przestrzeni trwałej, której procesowi formowania towarzyszą zmienne formy zachowań ludzkich. Zmienność owych zachowań w czasie jest niewielka i powolna, niewielkie zatem i równie powolne są zmiany zachodzące w wyglądzie i charakterze cmentarzy. Istotę tego zjawiska pojąć można najłatwiej, spoglądając na sposób istnienia cmentarzy żydowskich – kirkutów. W zdeterminowanych religijnie żydowskich przekonaniach każdy grób jest nieograniczenie trwały i dopóki znana jest jego lokalizacja, miejsce to nie może być naruszone ani wykorzystane do innych celów. Skoro nienaruszalny jest każdy grób z osobna, nienaruszalne jest również ich zbiorowisko, czyli cmentarz, i to na zawsze. Identyczne przekonanie o nienaruszalności grobu znamienne dla kultury mahometańskiej sprawiło, że na muzułmańskich cmentarzach w Bohonikach czy Kruszynianach oglądać dziś jeszcze możemy głęboko zapadłe w ziemie stare, po kilkaset już lat mające, stele nagrobne. Podobnie, jak tego dowodzą liczne wykopaliska archeologiczne, rzecz się miała w dawnych pogańskich kulturach przedchrześcijańskich: to właśnie sile wyobrażeń o nienaruszalności grobów zawdzięczają, łamiący tę zasadę, współcześni badacze możliwość poznawania dawnych zwyczajów pogrzebowych i archaicznych form kultu zmarłych.

Przestrzeń PamięciBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Cmentarz jest przestrzenią Pamięci. Jest przestrzenią kreującą i osobliwą, wspólnotą żywych i umarłych. Łączą je różnorakie więzy: narodowe, wyznaniowe, rodzinne i w różnoraki sposób sie one wyrażają. Modlitwa, patriotyczna manifestacja, chwila cichej refleksji, złożenie kwiatów bądź wieńca, zapalenie świecy, znicza, nawet sprzątnięcie zwiędłych liści spadłych na mogiłę są tymi gestami, które poświadczając pamięć o zmarłych. Są też znakiem legitymującym prawo własności danej grupy ludzkiej (narodu) do danego obszaru.

Cmentarz odznacza się osobliwą zdolnością więziotwórczą, buduje bowiem wspólnotę tych, którzy już zeszli z tego świata oraz żyjących. Cmentarz chrześcijański może najżywiej wyraża w ten sposób istotę ludzkiego braterstwa w śmierci, zgodnego z duchem nauki biblijnej.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kolbuszewski J., Cmentarze, Wydawnictwo Dolnośląskie 1996.

Powiązane artykuły

Zdjęcia

Słowa kluczowe