Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Bracia polscy – powstanie i pierwsze lata działalności ruchu braci polskich (Zboru Mniejszego)

Pod wpływem działalności między innymi Jerzego Blandraty i Grzegorza Pawła z Brzezin 18 sierpnia 1562 roku podczas synodu w Pińczowie doszło do podziału w Kościele kalwińskim. Bardziej liczny Zbór Większy utracił na rzecz Zboru Mniejszego najwybitniejszych teologów i ministrów, głównie pochodzenia plebejskiego.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Powstanie ruchuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W listopadzie 1562 roku otworzono obrady osobnego i pierwszego synodu Zboru Mniejszego. Jego członkowie przyjęli nazwę braci polskich. Na czele nowego ruchu stanął wspomniany już mieszczanin, autor tekstów teologicznych w języku polskim, ksiądz Grzegorz Paweł z Brzezin. W szeregach braci polskich znaleźli się patrycjusze i plebs miejski. Nowy ruch popierali również przedstawiciele szlachty silnie związani z obozem reformacji, jak na przykład Mikołaj Rej, Jan Kochanowski oraz sędzia inowrocławski Jan Niemojewski.

 

Jan NiemojewskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Jan Niemojewski pod wpływem nauk Grzegorza Pawła z Brzezin, Jerzego Blandraty oraz Marcina Czechowica przyjął idee kształtującego się polskiego antytrynitaryzmu o zabarwieniu anabaptystycznym. Ideały nowej wiary realizował w życiu osobistym i społecznym. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych podczas sejmowych zjazdów lubelskich Jan Niemojewski dał się poznać jako brat polski, który przybył bez służby i świty zwyczajowo towarzyszącej szlachcie podczas tego typu wydarzeń. Z barwnego tłumu wyróżniał się szarym strojem i przypasanym do boku drewnianym mieczem. Długa broda dodawała młodemu szlachcicowi dostojeństwa. Podczas swych pobytów w Lublinie Jan Niemojewski zapoznał się z problemami, z którymi borykała się tamtejsza gmina braci polskich. Przekonał się również, jak ważnym ośrodkiem intelektualnym było to handlowe miasto, w którym kwitła kultura jarmarków oraz rozwijał się rynek wydawniczy. Może już wówczas podjął decyzję o tym, że zamieszka kiedyś w tym mieście, jednak nie spodziewał się, że to miejsce stanie się jego małą ojczyzną, w której pozostanie do końca życia.

 

Główne ośrodku ruchuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ruch braci polskich miał również protektorów wśród magnatów, do grona których zaliczali się: wspomniany wielokrotnie protektor Marcina Czechowica Mikołaj Radziwiłł Czarny oraz Jan Kiszka. Na Lubelszczyźnie ku braciom polskim skłaniała się również rodzina Firlejów. Nieprzypadkowo to właśnie w Lewartowie powstała szkoła ariańska, niezwykle istotne centrum edukacyjne w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Głównymi ośrodkami ruchu braci polskich były w Małopolsce: Pińczów, Raków, Kraków, Lewartów, Lublin, Lusławice, Nowy Sącz; na Litwie: Kisiel na Wołyniu, przez pewien czas Wilno; w Wielkopolsce: Śmigiel, Węgrów, Iwie, Łosk.

 

Pierwsze lata działalnościBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze dziesięciolecie działalności braci polskich to przede wszystkim próby usystematyzowania programu religijnego i społecznego młodego ruchu. Stojący na czele Zboru Mniejszego Grzegorz Paweł z Brzezin dążył do umocnienia przekonań antytrynitarnych. W owym czasie dominowała dyskusja nad dogmatem Trójcy Świętej i istotą boskości. Bracia polscy podzielili się na dwa obozy: trydeistów oraz dyteistów. Trydeizm, reprezentowany przez Grzegorza Pawła z Brzezin, rozbijał Trójcę Świętą na trzy realne postaci, dlatego jego zwolennicy zwani byli trójbożanami. Uznawali oni Boga Ojca za istotę najwyższą. Dyteiści wyodrębniali natomiast dwie boskie osoby: Boga Ojca i Syna, stąd zwani byli dwójbożanami. Wedle tej nauki Chrystus został stworzony przez Boga, jemu zatem był podporządkowany. Dwójbożanie nie odmawiali osobowości Duchowi Świętemu, ale nie uznawali go za istotę boską. Na początku 1564 roku coraz większe grono zwolenników zaczął zyskiwać unitarianizm (łac. unitas – jedność). Według tej doktryny istotą boską był jedynie Bóg Ojciec. Chrystus jako człowiek do godności boskiej został podniesiony dopiero po swej śmierci i wskrzeszeniu przez Boga Ojca. Według unitarian Duch Święty nie był osobą, lecz mocą dysponowaną przez Boga, dowodem na to miał być fakt z Nowego Testamentu, w którym na nazwanie Ducha Świętego używano wyrazu rodzaju nijakiego pneuma (hebr. ruach). W latach siedemdziesiątych pogląd unitarianizmu zdominował obóz braci polskich, stając się zwornikiem ich systemu religijnego. Utraciwszy większość swych zwolenników, między innymi Jana Niemojewskiego i Marcina Czechowica trójbożanie i dwójbożanie po 1569 roku zaczęli tracić na znaczeniu. Stali się niszowymi sektami, coraz bardziej izolującymi się od życia społecznego. Podobnie zresztą jak wspierana przez Szymona Budnego sekta judaizantów, również należąca do Zboru Mniejszego. Zwolennicy tegoż ruchu czcili soboty oraz podlegali obrzezaniu, stąd często byli określani jako „nowe żydostwo”. Czerpali oni z judaizmu idee o boskości jedynie Boga Ojca, według nich Jezus był mesjaszem-człowiekiem.

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

A. Brückner, Różnowiercy polscy: szkice obyczajowe i literackie, Warszawa 1962.
L. Chmaj, Bracia polscy. Ludzie, idee, wpływy, Warszawa 1957.
Z. Gołaszewski, Bracia polscy, Toruń 2004.
A. Kawecka-Gryczowa, J. Tazbir, Arianie polscy. Racjonalizm – tolerancja – promieniowanie (Przewodnik po wystawie), Warszawa 1958.
S. Kot, Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, Warszawa 1932.
Ł. Kurdybacha, Historia reformacji w Polsce, „Reformacja w Polsce” 1953, t. 11 (1948–1952).
S. Morawski, Arianie polscy, Lwów 1906.
S. Morawski, Studium z dziejów arian polskich, „Reformacja w Polsce” 1922, t. 2.
Studia nad arianizmem, red. L. Chmaj, Warszawa 1959.
L. Szczucki, Marcin Czechowic (1532–1613). Studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego w XVI wieku, Warszawa 1964.
W. Urban, Losy braci polskich od założenia Rakowa do wygnania z Polski, „Odrodzenie i Reformacja” 1956, t. 1.
M. Wajsblum, Dyteiści małopolscy, „Reformacja w Polsce” 1928, t. 5.
M. Wajsblum, O genezę antytrynitaryzmu polskiego, „Reformacja w Polsce” 1934, t. 6.
Wokół dziejów i tradycji arianizmu, red. L. Szczucki, Warszawa 1972.